Geography 7th Grade - 4 PDF

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ӘДІСТЕРІ ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕР ================================================================ \*Алғашқы саяхатшылар мен теңізшілердің арқасында дамыған ғылым -- География. ========== \*География ғылымының атауын белгілеген грек ғалымы -- **Эратосфен.** \*Жер б...

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ӘДІСТЕРІ ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕР ================================================================ \*Алғашқы саяхатшылар мен теңізшілердің арқасында дамыған ғылым -- География. ========== \*География ғылымының атауын белгілеген грек ғалымы -- **Эратосфен.** \*Жер бетінің табиғаты мен даму заңдылықтарын, табиғи үдерістерін және шаруашылығы мен тұрғындарының бір-бірімен тығыз байланысын зерттейтін ғылыми жүйе -- **Заманауи география.** \*Елтану бағытындағы мемлекеттер және оның тұрғындарын зерттеумен айналысатын ғылым саласы -- **Саяси география.** \*«Географияның екінші тілі» - **Карта.** \*Материалдық өндірістің көзі, тіршіліктің ортасы -- **Табиғат.** \*Табиғаттың негізгі қозғаушы күші -- **Адам.** \*Табиғаттың бір бөлшегі және оның өзгертушісі -- **Адам.** \*Табиғатты оқып-үйренудің жолдары: =================================== 1. Табиғаттың жеке құрамдас бөліктерін тыңғылықты зерттеу, оның қасиетін, ерекшелігін және кеңістіктегі өзгерісін танып білу. 2. Табиғи кешендерді жан-жақты сараптау. \*Жаратылыстану ғылымы туралы білімді, Жердің біртұтастығы жайлы ұғымды, табиғат, қоғам, экономика арасындағы байланыспен, одан туындайтын заңдылықты зерттейтін ғылым -- **География.** География ғылымының дамуы ========================= \*Алғашқы жорық кезінде, шаруашылық іс-әрекеттерге сәйкес жерді өңдеу, суармалы жерлер, жабайы өсімдіктер мен жануарларды қолға үйрету мәселелеріне арналған алғашқы географиялық құжаттар пайда болған кезең -- **Антикалық кезең.** \*Птолемейдің материалдары негізінде ІV ғасырда пайда болды -- **Әлем картасы.** \*Қара теңіз бен Каспий теңізі жағалауы, Кіші Азия, Месопотамия және Египет жерлерінде болып жазбалар қалдырған грек тарихшысы және географы -- **Герадот.** \*Батыс Еуропаның жағалауларында жүзіп, өзінің көргендерін сипаттап жазған ғалым -- **Пифей.** \*Алғаш рет айдың әсерімен мұхит суының толысуы мен қайтуын түсіндірген ғалым -- **Пифей.** \*Жердің шар тәріздес екендігін алғаш рет негіздеген ғалым -- **Аристотель.** \*Ғылымға «география» ұғымын енгізген грек ғалымы -- **Эратосфен.** \*Географиялық өзгерістерді ғылыми тілде түсіндіріп, алғаш рет масштабты \*«Тарих» атты еңбегінде география ұғымына ғылыми тұжырымдама берген грек ғалымы -- **Герадот.** \*«Дүниежүзінің дөңгелек картасы» атты еңбегінде түркі халықтарының қалаларына және жер бедеріне сипаттама берген ғалым -- **Махмұд Қашғари.** \*Шығыс Африка жайлы еңбегімен белгілі араб географы -- **Масуди.** \*Геодезия ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан хорезмдік ғалым -- **әл-Бируни.** \*Карта құрастырған орта ғасырлық араб ғалымы -- **Идриси.** \*Саяхатының баяндаулары өз құнын бүгінге дейін жоймаған араб ғалымы -- **ибн Батути.** \*1271 жылы Венециядан Қытайға саяхаттап шыққан италияндық көпес -- **Марко Поло.** \*Қытайға жасаған саяхатында үлкен-үлкен шөлдерді, биік тауларды басып өтіп, еліне Азияның оңтүстігін жағалап, теңіз арқылы қайтып оралған саяхатшы -- **Марко Поло.** \*1298 жылы жарыққа шыққан «Дүниежүзінің алуан-түрлілігі туралы кітап» еңбегінің авторы -- **Марко Поло.** \*Марко Полодан 200 жылдан кейін Шығыс елдерінде болған Тверлік көпес -- Афанасий Никитин. ================= \*Ресейден шығып, Персияның үстімен Үндістанға дейін барған Тверлік көпес -- Афанасий Никитин. ================= \*Ортағасырлық Үндістан туралы біршама толық мәліметтер жазған алғашқы еуропалық саяхатшы -- **Афанасий Никитин.**  \*Христофор Колумб экспедициясы шыққан ел -- **Испания.** \*Христофор Колумб экспедициясы шыққан түбек -- **Пиреней.** \*1492 жылы 3 тамыз күні Пиреней түбегінен Үндістанға баратын теңіз жолын ашу үшін саяхатқа шыққан ғалым -- **Христофор Колумб.** \*Христофор Колумб экспедициясының құрамындағы кемелер -- **«Санта-Мария»,** «Пинте», «Нинья». ================= \*Америго Веспучидің атымен аталған материк -- **Америка.** \*1519 жылы 20 қыркүйекте ұйымдастырылған испан экспедициясының басшысы -- **Фернан Магеллан.** \*Фернан Магеллан экспедициясы шыққан ел -- **Испания.** \*1519 жылы 20 қыркүйекте ұйымдастырылған Фернан Магеллан экспедициясының құрамы -- **239 адам, 5 кеме.** \*«Атлант мұхитынан Ұлы мұхитқа жол ашамын» деп алдына мақсат қойған экспедиция басшысы -- **Фернан Магеллан.** \*Испанияның жағалауынан Оңтүстік Америка жағалауын айналып өтіп, өз атымен аталған бұғаз арқылы келесі мұхитқа өткен саяхатшы -- **Ф.Магеллан.** \*1520 жылы 28 қарашасында ешбір еуропалықтың кемесі жүзіп өтпеген ұлы мұхиттың шексіз су айдынына кірген экспедиция басшысы -- **Ф.Магеллан.** \*Дүниежүзін айналып шыққан алғашқы эспедиция басшысы -- **Ф.Магеллан.** \*Фернан Магеллан экспедициясының нәтижесінде дәлелденді: ========================================================= 1. Жердің шар тәріздес екендігі 2. Дүниежүзілік мұхиттардың жалғасып жатқандығы 3. Америка мен Азияны бөліп жатқан Тынық мұхитының бар екендігі \*ХVІІ ғасырда Сібір арқылы Оңтүстік-шығысқа, Орта Азия, Үндістан, Моңғолия, Қытайға өткен саяхатшылар -- **Орыс саяхатшылары.** \*Қазақстан аумағына толыққанды зерттеу жүргізу басталған уақыт -- **ХVІІІ ғасыр.** \*1827-1914 жылдар аралығында өмір сүрген атақты орыс географы -- П.П.Семенов. ============ \*1856-1857 жылдары Іле өлкесін зерттеген танымал географ -- **П.П.Семенов.** \*Орталық Тянь-Шаньды зерттеген алғашқы еуропалық ғалым -- **П.П.Семенов.** \*Тянь-Шань тауына екі рет саяхат жасап, география қоғамына қомақты үлес қосқан ғалым -- **П.П.Семенов.**  \*1835-1865 жылдар аралығында өмір сүрген қазақтың тұңғыш географ ғалымы -- Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. ========================== \*1835-1865 жылдар аралығында өмір сүрген Сібір кадет корпусының түлегі -- Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. ========================== \*Ш.Ш.Уәлихановтың Қашқарияға аттанған саяхатына 160 жыл толған уақыт -- 2016 жыл маусым. ================ \*10 жылдан астам уақыт бойы Орта Азия мен Қазақстанды, оның ішінде Іле Алатауын, ішкі Тянь-Шаньды, Арал теңізін зерттеген саяхатшы -- **Николай Алексеевич Северцов.** \*Алтай тауының фаунасы мен флорасына толыққанды сипаттама берген ғалым -- Василий Васильевич Сапожников. ============================== \*Алтай тауындағы көптеген өсімдік түрлерінің кеппешөбін жасаған ғалым -- Василий Васильевич Сапожников. ==============================  Қазақстандық ғалымдардың соғыс және соғыстан кейінгі кезеңдердегі ғылыми зерттеулері ==================================================================================== \*Соғысқа дейінгі кезеңде Қазақстан аумағының фаунасын зерттеген ғалымдар -- В.Н.Шнитников, Б.С.Виноградов. ============================== \*«Қазақстанның климаттық жағдайы» атты еңбектің авторлары -- М.Д.Пономарев, В.Н.Барсук. ========================== \*Алғаш рет Қазақстанның климаттық аудандастырылуы туралы жазылған еңбек -- «Қазақстанның климаттық жағдайы». ================================= \*Қазақстанның климаттық аудандастырылуы туралы жазған ғалымдар -- М.Д.Пономарев, В.Н.Барсук. ========================== \*Қазақстандағы қазба жұмыстарын зерттеумен айналысқан ғалымдар -- В.П.Нехорошев, Қ.И.Сәтбаев. =========================== \*Географиялық ғылыми-зерттеу орталықтарына қосылған ауылшаруашылығының саласы -- **Мал шаруашылығы.** \*80-100 жылда бір рет болатын жойқын нөсер жаңбыр Кіші Алматы өзенін тасқынды, тасбалшықты ағынға айналдырған уақыт -- **1921 жылы.** \*Қазақстан географтары мұздықтарды зерттеумен айналыса бастаған уақыт -- **1922 жылы.** \*Қазақстанның ғылым Академиясы құрылған уақыт -- **1946 жылы.** \*1899-1964 жылдар аралығында өмір сүрген қазақтың тұңғыш геолог ғалымы -- Қаныш Имантайұлы Сәтбаев. ========================= \*Сәтбаевтың жетекшілігімен 1940 жылдары ашылып, игерілген марганец кен орны -- **Жезді.** \*Соғыс жылдарында брондық болат дайындалған кен орны -- **Жезді.** \*Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың «Формациялық металлогендік сараптау және кен орнына болжам жасаудың кешенді әдісі» атты еңбегі әзірленген уақыт -- **1950 жылы.** \*Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың 1950 жылы жарыққа шыққан еңбегі - «Формациялық металлогендік сараптау және кен орнына болжам жасаудың кешенді әдісі». =================================================================================== \*Қазақстандағы География қоғамы құрылған уақыт -- **1952 жылы.** \*1963 жылы сел тасқыны болған аймақ -- **Есік.** \*Мұздықтардың еру әрекетінен және тасты лай көшкіндерінен болатын сел жиі қайталанатын аймақ -- **Іле Алатауы.** \*Қазіргі Қазақстанның география ғылымы ерекше назар аударатын салалар -- Климат, су ресурстары. ====================== \*Қазақстанның қазіргі кезеңдегі география ғылымы басқарылады: ============================================================== 1. Ботаника, Зоология, Топырақтану институттары 2. ҚР Ұлттық ғылым академиясы 3. География институты 4. Ғылыми-зерттеу институттары 5. Жоғары оқу орындары кафедралары 6. Тәжірибе стансылары 7. Қазгидромет 8. Мемлекеттік қорықтар мен қорықшалардың ғылыми бөлімшелері \*ҚР Ұлттық Академиясы және География институты шығарған атлас -- Қазақстанның Ұлттық атласы. =========================== \*Қазақстанның жоғары оқу орындарына және мектептерге арнап шығарылатын географиялық журнал -- **«География».** \*Табиғи нысандар туралы қызықты мәліметтер шығаратын журналдар -- «Табиғат», «Турист». ==================== \*Географиялық ақпарат көздеріне жататын энциклопедиялық басылымдар -- \*Ғалымдар мен арнаулы мамандардың тарапынан, географиялық нысандарды және табиғи үдерістерді оқып-үйрену мақсатында жүргізілетін зерттеулер -- **Экспедициялық.** \*Жер бедері, топырақ, карстық құбылыс, климат, өзендер мен көлдер, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, халқы және оның шаруашылығы зерттелетін далалық әдіс -- **Экспедициялық зерттеулер.** \*Географ-ғалым Б.В.Поляковтың басқаруымен ұйымдастырылған экспедиция -- Каспий маңы кешенді экспедициясы. ================================= \*ХХ ғасырдың 50-60 жылдары құрылған «Каспий маңы кешенді экспедициясын» ұйымдастырушы географ-ғалым **-- Б.В.Поляков.** \*Оқушыларға табиғи ортада айналадағы құбылыстарды үйрену мақсатында қысқа уақытта өткізілетін сабақ -- **Экскурсия.** \*Нысанның орналасқан жерінен басқа, оның өлшемі, әртүрлі құбылыстардың таралу деңгейі туралы ақпаратты бере алатын әдіс -- **Картографиялық әдіс.** \*Халықтарды, елдерді, табиғи нысандарды статистикалық дерексіз қарастыруға және оқып-үйренуге болмайтындығын дәлелдейтін әдіс -- **Статистикалық әдіс.** \*Жердің және онда тіршілік етіп жатқан адамзаттың даму тарихын зерттейтін әдіс -- **Тарихи әдіс.** \*Үздіксіз немесе кезеңдік, аудандық және маршруттық, дистанциялық немесе стационарлық болып жіктелетін әдіс -- **Бақылау әдісі.** \*Географиялық модельдеудің көрінісі -- **Глобус.** \*Графика сөзінің грек тілінен аударғандағы мағынасы -- **Жазамын.** \*Қазақстандағы графикалық суреттердің ежелгі үлгілері табылған жерлер -- Балқаш, Түркістан, Маңғыстау. ============================= \*Әртүрлі математикалық есептеулердің сандық шешімдерін график құру арқылы табу тәсілдері -- **Графиктік есептеу.** КАРТОГРАФИЯ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕР ҚОРЫ ===========================================  \*Глобустың қисық сызығын тегіс қағаз бетіне түсіргенде белгілі бір мөлшерде өзгертетін әдіс -- **Картографиялық әдіс.** \*План мен картада жергілікті жер элеметтерінің шынайы көлемінің белгілі бір өлшемге дейін кішірейтіліп берілуі -- **Масштаб.** \*Пландағы нысандардың арасындағы қашықтықтың жергілікті жердегі қашықтықтан қанша есе кіші екендігін көрсететін сан -- **Масштаб.** \*Жергілікті жердің планын оқуға арналған «әліппе» -- **Шартты белгі.** \*Пландағы қылқанжапырақты орманның шартты белгісі -- **Жасыл шырша.** Географиялық номенклатура ========================= \*Географиялық нысандардың кеңістіктегі орналасуын білу, картографиялық жұмыстарда еркін бағдар жасау үшін қажет -- **Географиялық номенклатура.** \*Оқушыларға оқып-үйренуге қажетті деген географиялық нысандардың тізімі -- Географиялық номенклатура. ========================== \*Географиялық атауларды мектеп географиясының және география ғылымының арнайы тілі деп бағалаған ғалым -- **В.П.Максаковский.** \*Картаның түрлері, шартты белгілері және қалай қолдану керектігі туралы негізгі тәсілдерді меңгеру -- **Картаны түсіну.** \*Шартты белгілерді меңгере отырып, табиғаттағы құбылыстарды, олардың арасындағы қарым-қатынасты және адамның іс-әрекеттерін анықтау -- **Картаны оқу.** \*Оқып жатқан география курсындағы нысандардың жеке пішінін және аттарын, салыстырмалы өлшемін, орналасқан жерін жатқа білу -- **Картаны білу.** \*Поляр сызығының солтүстігінде орналасқан ең үлкен көл -- **Таймыр.** -------- -- Арал Өзен Түбек Теңіз Ойпат Үстірт Көл Тау -------- -- ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯ. ЛИТОСФЕРА ==============================  \*Жер қыртысы және мантияның жоғарғы кристалды тау жыныстарынан тұратын жердің қатты қабаты -- **Литосфера.** \*Жердің орталығында орналасқан қабат -- **Ядро.** \*Жер қыртысы мен ядроның аралығында орналасқан қабат -- **Мантия.** \*Гранит сөзінің мағынасы -- «**Дән».** \*Дала шпаты, слюда сияқты заттардан түзілген қабат -- **Гранит.** \*Магнетит, лабрадор, оливин сияқты заттардан түзілген қабат -- **Базальт.** \*Мантияның құрамындағы заттардан балқып пайда болған жердің беткі бөлігі -- Жер қыртысы. ============  \*Мұхиттық жер қыртысының қалыңдығы -- **5-10 км.** \*Жер қыртысының жазықтардағы қалыңдығы -- **30-40 км.** \*Жер қыртысының таулы аудандардағы қалыңдығы -- **70-80 км.** \*Жер қыртысында кең таралған элементтер саны -- **8 элемент.** \*Жер қыртысында кең таралған жетекші элемент -- **Оттегі.** \*Жер қыртысында салмағы бойынша жетекші орынды алатын элемент -- **Оттегі (47%).** \*Жер қыртысында көлемі бойынша жетекші орынды алатын элемент -- **Оттегі (96%).** \*Жердің ең тығыз ішкі қабаты -- **Мантия.** \*Жер қыртысының астында орналасқан қабат -- **Мантия.** \*2900 км тереңдікке дейін орналасып, ядромен шектесетін қабат -- **Мантия.** \*100 км тереңдіктегі температура мөлшері - **+50 ^о^С.** \*500 км тереңдіктегі температура мөлшері - **+2000 ^о^С.** \*Мантияның ядромен шектесетін аймағындағы температура мөлшері - **+4000 ^о^С.** \*Мантия құрамындағы заттардың күйі -- **Қатты.** \*Жоғарғы және төменгі мантиялардың шегарасы орналасқан тереңдік -- **900-1000 км.** \*Жер планетасының дәл ортасы -- **Ядро.** \*Жердің 2900 км-ден 6371 км тереңдікке дейінгі аралықта орналасқан қабаты -- Ядро. ===== Жердің тектоникалық құрылымы ============================ \*Жер қыртысы құрылымының өзгерісін зерттейтін геология ғылымының саласы -- Тектоника. ========== \*Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөлігі -- **Платформа.** \*Платформа табанының жер бетіне шыққан тұрақты бөліктері -- **Қалқан (шит).** \*Платформалардың бүркеніш жабуы бар шеткі бөліктері -- **Тақта.** \*Жер шарындағы ірі тақталар саны -- **7 тақта.** \*Литосфералық тақталардың жылдық қозғалысы -- **2-5 см.** \*Материктердің жүзіп жүру мүмкіндігі туралы болжамның негізін қалаушы неміс ғалымы -- **Альфред Вегенер.** \*Материктердің көлденең бағытта қозғалатынын айтқан неміс ғалымы -- **Альфред Вегенер.** \*Материктердің көлденең бағыттағы қозғалысын құптай отырып, материктер жоғары және төмен бағытта қозғалуы -- **Мобилизм гипотезасы.** \*Орталық мұхиттық жоталар жүйесінің ұзындығы -- **60 000 км.** \*Мұхиттық ойыстардың базальтты қабаты мұхиттың ортасында қалыптасып, жан- жаққа және шетіне қарай ығысатындығын жариялаған ғалымдар -- **Г.Хесс, Р.Диц.** \*Спредингті жайылмалы, созылмалы құбылыстың авторлары -- **Г.Хесс, Р.Диц.** \*Мұхиторталық тау жоталарындағы рифтік аймақтарда литосфералық тақталардың бөлшектеніп және ығысып, Жер қыртысының жас мұхиттық тегінің пайда болуы -- **Спрединг.** \*Қарсы орналасқан тақталардың бір-бірімен соқтығысу жылдамдығы жылына 6 см-ден төмен болған жағдайда қалыптасатын нысандар -- **Қатпарлы таулар.** \*Үндістан мен Азия тақталарының соқтығысуынан пайда болған таулар -- Гималай. ======== \*Жер қыртысының жаңа тегі құрылып жатқанда, планетаның басқа бір аудандарында литосфераның кейбір блоктары төмен түсіп, мантия қабатындағы заттармен араласуы -- **Субдукция.** \*Мантияның тығыздығы төмен, иілгіш жоғары қабатында жүретін процесс -- Тақталар қозғалысы. =================== \*Жер шарындағы ең ірі материк -- **Еуразия.** \*Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөлігі -- **Платформа.** \*Жер қыртысының ауқымды, өте қозғалмалы ұзына бойы созыла орналасқан бөлігі -- **Геосинклинал.** \*Еуразиялық литосфералық платформаның үстінде орналасқан кембрийге дейінгі ежелгі платформалар -- **Шығыс Еуропа, Сібір.** \*Жер қыртысының жарықтары арқылы жоғары көтерілген бөлігі -- **Төбе.** \*Қатпарлы-жақпарлы таулы өлке -- **Алтай.** \*Геосинклиналды аймақтағы баяу тербелудің созылу аумағы -- **10-12 км.** \*Жер қыртысының өте баяу қозғалатын бөлігі -- **Платформа.** \*Платформадағы қыртыстың баяу тербелуі нәтижесіндегі төмен және жоғары көтерілген жерлердің ауданы -- **2-3 км.**  \*Кристалды іргетасы жер бетіне шығып жатқан қалқан кездесетін платформалар -- Шығыс Еуропа және Сібір. ======================== \*Қазіргі кездегі геосинклиналды аймақтар -- Жерорта теңізі жағалауы, Испания, Италия, Альпі және Карпат тауы, Балқан түбегі, Кіші Азия түбегі, Қырым, Кавказ, Копетдаг, Памир, Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай, Гималай, Байкал маңы таулары, Тынық мұхит аралдары. ===================================================================================================================================================================================================================================================================== \*Қазақстанның орталығында орналасқан күмбез тәрізді көтеріңкі таулы өлке -- Сарыарқа. ========= \*Материктің үстіңгі қабатындағы геосинклиналдар мен тақталардың тарихының бірнеше этаптарды қамтуы -- **Тектоникалық цикл.** Литосфералық катаклизмалар ========================== \*Жойқын апатты жағдай, табиғаттағы катастрофа -- **Катаклизм.**  \*Дүмпудің жер бетіне шығатын жері -- **Эпицентр.** \*1954 жылы 4 желтоқсанда Моңғолия жерінде болған жер сілкінісі -- **Гоби-Алтай.** \*1954 жылы 4 желтоқсанда Моңғолия жерінде болған жер сілкінісінің әсерінен қалыптасқан жарықтың ұзындығы -- **270 км.** \*Арменияның Спитак қаласында апатты жер сілкінісі болған уақыт -- **1988 жылы.** \*Жамбыл облысы Құлан стансысында күші 7 балдық жер сілкінісі болған уақыт -- 2003 жылы. ========== \*Жер сілкінісі әсерінен теңіз жағалауында туындайтын толқындар -- **Цунами.** \*Күшті жер сілкінісінің әсерінен, мұхит бетінде қалыптасатын жойқын, өте биік толқын -- **Цунами.** \*Жер сілкінісі жиі болатын екі белдеу: ======================================= 1. Бірінші сейсмикалық белдеу -- Тынық мұхиттық белдеу. 2. Екінші сейсмикалық белдеу -- Жерортатеңіздік немесе Альпілік. \*Терең магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, тау жыныстарының атқылап тұратын жер қыртысындағы жарықтардың үстінде пайда болған құбылыс -- **Жанартау.** \*Конус және күмбез тәрізді геологиялық жолмен пайда болған таулар -- Жанартау. ========= \*Жанартаудың шыңында болатын кесе немесе шұңғыма тәрізді ұңғы -- **Кратер.** \*Кратердің төменгі жағы бойлық канал арқылы жалғасатын жанартау бөлігі -- Көмей. ====== \*Жер бетіне төгілген магма -- **Лава.** \*Жанартау кратерінен лавамен бірге жер бетіне шығатын ең ірі қатты денелер -- Жанартаулық бомба. ================== \*Көмейінен ұдайы шаң-тозаң және магма атқылап тұратын жанартаулер -- Сөнбеген жанартау. ================== \*Жанартаудың атқылағаны туралы тарихи деректер кездеспеген жанартау түрі -- Сөнген жанартау. ================ \*Арагідік атқылайтын булы фонтан -- **Гейзер.** \*«Великан» гейзері орналасқан аймақ -- **Камчатка.** \*Камчаткадағы «Великан» гейзерінің биіктігі -- **50 метр.** \*Камчаткадағы «Великан» гейзерінің буының таралу биіктігі -- **300 метр.** \*Жер астынан шығатын термальды ыстық суды пайдаланады -- **Емдік бағытта.** Литосфералық катаклизмдер кезіндегі қауіпсіздік ережелері ========================================================= \*Жер қыртысында және Жер бетіндегі қауіпті және жойқын құбылыстардың бірі -- Жер сілкінісі. ============== -- ------------------------------------------------------------------------------- Тербелістер аспаптар арқылы тіркеледі Тербелістерді тыныштық жағдайдағы адамдар сезеді Тербелістер кейбір адамдарға сезіледі Тербелістерді көптеген адамдар сезеді, терезе әйнектері дірілдеуі мүмкін Аспалы заттар тербеледі; ұйқыдағы адамдар оянады Үйлердің қабырғаларында жарықтар пайда болады, аздаған зақым келуі мүмкін Үй қабырғаларының жеке бөліктері құлауы мүмкін Үйлердің қабырғаларында үлкен жарықтар пайда болады; мұржалар құлайды Үйлердің қабырғалары, төбелері құлайды Жеке құрылыстар құлап, жер бетінде ені 1 метрге жететін жарықтар пайда болады жер бетінде көптеген ірі жарықтар пайда болып, тауларда опырылу орын алады Жер бедері күрделі өзгерістерге ұшырайды -- ------------------------------------------------------------------------------- \*6-7 балдық жер сілкінісінен пайда болатын толқындар -- **Цунами.** \*Қазақстанның таулы аудандарында жиі кездесетін табиғи құбылыс -- **Қар көшкіні.** АТМОСФЕРА ========= \*Жерді қоршап тұрған қабатты атмосфера деп атаған ежелгі халықтар -- **Грек.** \*Ғарыштық кеңістікпен шектесіп, Жер өсімен бірге айналатын планетамыздың жеңіл газ қыбығы -- **Атмосфера.** \*Ғарыш пен жердің арасындағы зат алмасу үдерісі жүретін қабық -- **Атмосфера.** \*Металды тескен жағдайда ол жерге ауа жиналатынын анықтаған орыс ғалымы -- 1756 жылы М.В.Ломоносов. ======================== \*1774 жылы ауаның құрамдас бөліктерін зерттеп, оларға атау берген француз ғалымы -- **А.Лавуазье.** \*Газдың механикалық қоспасы, ауадан тұратын қабат -- **Атмосфера.** \*Тропосферада сұйық және қатты күйінде кездесетін ауаның бөлігі -- **Аэрозол.** +-----------------------------------+-----------------------------------+ | | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Азот | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Оттегі | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Инертті газдар | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Көміртегі диоксиді | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Озон | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Арасында кішігірім гелий, метан, | | | криптон, | | | | | | және сутегі кездеседі | | +-----------------------------------+-----------------------------------+ \*Жерден желмен көтерілетін жанартаулық шаң, өрттен шыққан түтін, топырақ және тау жыныстарынан бөлінген шаң, теңіз тұздары, метеориттік шаң-тозаңдар, су буының молекуласы -- **Табиғи аэрозол.** \*Атмосфераның жоғары бөлігіндегі иондары басым, молекуласы аз ауа -- Ионосфера. ========== \*Атмосфераның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі -- **Озон.** \*Өте тұрақсыз газ, қалыптасуы және ыдырауы Күннің ультракүлгін сәулелерін қабылдауына байланысты болатын атмосфераның құрамдас бөліктерінің бірі -- **Озон.** \*Жер атмосферасында секундына пайда болатын озонның мөлшері -- **100 тонна.** \*Жер ғаламшарын ультракүлгін сәулелерден қорғайтын қабат -- **Озон.** \*Озонның негізгі массасы кездесетін биіктік -- **10-50 км.** \*Озон қабаты ең тығыз шоғырланған аралық -- **18-26 км.** Атмосфераның құрамы мен қабаттарының ерекшеліктері ================================================== \*Тропосфера сөзінің грек тілінен аударғандағы мағынасы -- **Өзгеріс.** \*Атмосфераның жер бетіне тікелей жақын орналасқан төменгі тығыз қабаты -- Тропосфера. =========== \*Атмосфера массасының негізгі бөлігі шоғырланған қабат -- **Тропосфера.** \*Тропосфера қабатының жоғарғы шегарасы -- **17-18 км.** \*Тропосфера қабатының экватор үстіндегі шегарасы -- **16-18 км.** \*Тропосфера қабатының поляр маңындағы шегарасы -- **8-9 км.** \*Тропосфера қабатының орталық белдеулердегі шегарасы -- **10-11 км.**  \*Тропосфераның жоғарғы жағында орналасқан, шегарасы 50-55 км дейін жететін атмосфера қабаты -- **Стратосфера.** \*Ауа құрамы біршама тығыз, оттегінің мөлшері аз, су буы жоқтың қасы, температурадағы ауытқу шамасы мардымсыз болатын атмосфера қабаты -- **Стратосфера.** \*Стратосфералық қабаттың 10-35 км биіктігінде орналасқан қабат -- **Озон қабаты.** \*Ультракүлгін сәулелерді өте көп жұтатын қабат -- **Озон қабаты.** \*80 км биіктікке дейін таралған атмосфера қабаты -- **Мезосфера.** \*Биіктеген сайын температурадағы айырмашылықтың жоғарылауымен ерекшеленетін қабат -- **Мезосфера.** \*Күміс тәріздес бұлттар қалыптасатын атмосфера қабаты -- **Мезосфера.** \*Температурасы биіктеген сайын жылынатын атмосфера қабаты -- **Термосфера.** \*Термосфераның жоғарғы шегарасындағы (750 км) температура мөлшері - +1000^о^С. ========== \*Бірнеше қабаттан тұратын иондалған газды қабат -- **Термосфера.** \*Жер бетіндегі радио байланысына әсер ететін атмосфера қабаты -- **Термосфера.** \*Полярлық ендіктерде Күннің әсерінен термосферада пайда болатын құбылыс -- Поляр шұғыласы. =============== \*Поляр шұғыласы пайда болатын атмосфера қабаты -- **Термосфера.** \*Жердің тәжі қалыптасатын атмосфера қабаты -- **Экзосфера.** \*Ең жеңіл газдар планетааралық кеңістікке шашырап, жер тәжі қалыптасатын қабат -- **Экзосфера.** \*Жорамал бойынша экзосфера қабатындағы температура - **+2000^о^С.** Ауа райы және оны алдын ала болжау ================================== \*Белгілі бір жерде, белгілі бір аймақта болып тұратын атмосфераның жай-күйі -- Ауа райы. ========= \*Атмосфераның жай-күйіне және кез келген аймақтың ауа райына бақылау жүргізуге болатын карта -- **Синоптикалық карта.** \*Жер бетіндегі метеорологиялық стансылардың деректері бойынша жасалатын карта -- **Синоптикалық карта.** \*Бірыңғай желіге еніп және бірдей бағдарлама бойынша бір уақытта 00, 03, 06 гринвич уақытымен бақылау жүргізеді -- **Метеорологиялық станса.** \*Атмосфераға зонд шарларын, радиозонд, ұшақ және арнайы зымырандарды ұшыру арқылы жүргізіледі -- **Ауа райын бақылау.** \*Жер бетіндегі синоптикалық карталар жасалып отыратын уақыт аралығы -- **6 сағат сайын.** Атмосфералық құбылыстар Қолайсыз атмосфералық құбылыстар ======================================================== \*Атмосфераның электрленуінен және төменгі температуралық жағдайда қалыптасатын атмосфералық құбылыс -- **Мұнар, тұман, түнек.** \*Аспанда ақтаңдақтар пайда болатын процес -- **Мұнарлану.** \*Мұнарлану жоғары биіктікте байқалса, аспанда пайда болады -- **Ақтаңдақ.** \*Ауаны көмескілендіретін бөлшектерінің жер бетіне жақын орналасуы -- **Тұман.** \*Тамшылар мен кристалдардың ауадағы тоғысуы -- **Тұман.** \*Өрттің немесе құмды шаңның әсерінен ауаның көмескіленуі байқалатын табиғат зоналары -- **Дала, шөлейт, шөл.** \*Топырақ бетінен ауаға қатты бөлшектердің көтерілуінен пайда болатын құбылыс -- **Түнек.** \*Шаңды борандардың топырақтың құнарлы қабатын ұшырып алып кетуі -- Топырақ эрозиясы. ================= \*0^о^ -- тан жоғары жағдайда ағаш жапырақтарында және топырақ бетінде пайда болатын судың ұсақ тамшылары -- **Шық.** \*Ашық түнгі мезгілде ауа біршама суланып, ауадағы су конденсацияға ұшырап, ұсақ тамшы күйінде жапырақ және топырақ бетіне жиналады -- **Шық.** \*Күннің жарығы түсіп, жаңбыр жауып тұрған бұлттардың төменгі жағынан көрінетін құбылыс -- **Кемпірқосақ.** \*Радиусы 42^о^ шамасында болатын, әртүрлі түстерге бөлінген ашық доға -- Кемпірқосақ. ============ \*Тікелей түскен күн сәулесінің жаңбыр тамшыларынан өткенде сынып, әртүрлі бояу түстеріне бөлінуінің және тамшы бетінен сәулелердің шағылуы нәтижесінде пайда болатын құбылыс -- **Кемпірқосақ.** \*Қардың жақын жерге үйіліп, жиналып қалуы -- **Сырғама.** \*Жер бетіндегі жіңішке және ұзын нысандардың үстінде қатып қалған ұсақ мұз кристалдары -- **Қылау.** \*Суықта және тұман түскенде пайда болатын құбылыс -- **Қылау.** \*Таулы ормандарда көп кездесетін атмосфералық құбылыс -- **Қылау.** \*Топырақта, шөпте және кез-келген көлденең жатқан заттың үстінде төменгі температурада түзілетін ауаның су буы -- **Қылау.** \*Ауаның мұздап тұрған денемен жанасқанда ұсақ мұз кристалдарын түзуі -- Қылау. ====== \*Қатты атмосфералық жауын-шашынның бір түрі -- **Қылау.** \*Жер бетіне және заттардың үстіне түсетін тығыз тегіс жалтыр мұздан түзелген жауын-шашынның бір түрі -- **Көкмұз.** \*Байланыс желілеріне және көктайғақ көлік қатынасына қатер төндіретін құбылыс -- **Көкмұз.** \*Бұлттарда және бұлттардың арасында немесе бұлт пен жер бедерінің арасында пайда болатын орасан электр қуаты -- **Найзағай (жай).** \*Күннің күркіреуі мен жай қатар жүріп, желдің жылдамдығы уақытша болса да үдейтін құбылыс -- **Найзағай.** \*Еуразияның қоңыржай белдеулерінде жаз айларында байқалатын құбылыс -- Найзағай. ========= \*Жылдың жылы мезгілінде найзағаймен қатар нөсерлі жаңбыр жауған кезде байқалатын құбылыс -- **Бұршақ.** \*Орталық Қазақстанда бұршақтың қайталану жиілігі -- **40%.** \*1950 жылы 17 маусымда сағат 22 де бұршақ жауып өткен елді мекен -- **Көкпекті.** \*1950 жылы Көкпектіде жауған бұршақтың әсерінен бүлінген егістік алқаптарының ауданы -- **2750 гектар.** \*Кішігірім бақшаның айналасындағы ашық жерлерде шаң-тозаңдардың мөлшері -- Басқа аймақтардан 30% аз. ========================= \*Көше бойындағы жасыл желектер қаладағы шуды қанша пайызға азайта алады -- 20%. ==== Ауа райының метеорологиялық элементтері ======================================= \*Белгілі бір ауа режимімен анықталатын және сол жерге тән атмосфераның жай- күйі -- **Климат.** \*Климаттың негізгі географиялық факторлары -- Географиялық ендік, теңіз деңгейінен биіктігі, Жер бетіндегі су мен құрлықтың орналасуы, құрлық бетінің жер бедері, мұхиттық ағыстар, өсімдік жамылғысы, қар және мұз жамылғысы, адамның шаруашылық іс-әрекеттері. ================================================================================================================================================================================================================================================================= \*Күн радиациясының биіктеген сайынғы өзгерісі -- **Жоғарылайды.** \*Климат құрыушы факторлар -- Географиялық ендік (күн радиациясы), жердің төсеніш беті (жер бедері, төсеніш бетінің сипаты), ауа массасының циркуляциясы (атмосферадағы ауа массасы, ауа ағындары, циклондар, антициклондар). ============================================================================================================================================================================================================================= \*Төрт жыл мезгілі айқын байқалатын климаттық белдеу -- **Қоңыржай.** \*Қоңыржай белдеудің оңтүстігінде 40-55^о^с.е аралығында орналасқан мемлекет - Қазақстан ========= \*Киев қаласында түсетін жылдық күн сәулесінің түсу ұзақтағы -- **1786 сағат.** \*Өскемен қаласында түсетін жылдық күн сәулесінің түсу ұзақтағы -- **2287 сағат.** \*Жиынтық радиациясының шағылысуға және жылу тиімділігіне жіберген шығыны арасындағы айырмашылығы -- **Радиациялық баланс.** \*Қазақстанның оңтүстігіндегі радиациялық баланстың теріс көрсеткіші созылатын уақыт аралығы -- **1-2 ай.**  \*Тау жотасының бір жағында қысым төмен болып, ал екінші жағында жоғары болған кезде пайда болатын құрғақ жел -- **Фен.** \*Теңіз жағалауларында соғатын жел -- **Бриз.** \*Құрлық пен судың бірқалыпты жылынбауынан пайда болатын желдер -- **Бриз.** \*Бағытын тәулігіне екі рет өзгертетін жел -- **Бриз.** \*Теңіз жағалауына жақын орналасқан аласа таулардан теңізге қарай соғатын суық жел -- **Бора.** \*Байкалда күзде солтүстік-батыстан соғатын жел -- **Сарма.** \*Франция жағалауларында соғатын суық жел -- **Мистраль.** Климаттың негізгі метеорологиялық элементтерінің таралу заңдылығы ================================================================= \*Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарының таулы болып келуіне байланысты қалыптасқан климат -- **Биіктік белдеулік климат.** \*Қазақстанның солтүстік және шығыс аймақтарындағы қаңтар айының орташа температурасы - **-18^о^С.** \*Қазақстанның оңтүстік аймағындағы жазықтардағы қаңтар айының орташа температурасы - **-3^о^С.** \*Қазақстандағы қаңтар және шілде айларының орташа температурасы арасындағы айырмашылық (жылдық амплитуда) -- **41 ^о^С.** \*Қазақстанның оңтүстігіндегі жазық жерлердегі қаңтар және шілде айларының орташа температурасының жылдық амплитудасы -- **37-39^о^С.** \*Қазақстанның қиыр оңтүстігіндегі қаңтар және шілде айларының орташа температурасының жылдық амплитудасы -- **30-35^о^С.** \*Будың көзге көрінбейтін күйден көрінетін күйге ұсақ тамшыларға айналып, аспанда қалықтап тұруы -- **Тұман.** \*Жер бетінен белгілі бір биіктікте шоғырланып тұратын су тамшылары -- **Бұлт.** \*Сыртқы көрінісі бойынша бұлттар бөлінеді -- **10 түрге.** \*Қоңыржай белдеудің төменгі топқа жататын бұлттары орналасқан -- **2 км** биіктікте. ========== \*Орманды дала зонасындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері -- **300-400 мм.** \*Дала зонасындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері -- **250 мм.** \*Сарыарқадағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері -- **350 мм.** \*Ертіс маңы жазығындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері -- **200-250 мм.** \*Шөл және шөлейт зоналарындағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері -- **100- 200 мм.** \*Қазақстанның тауалды және таулы аймақтарындағы жауын-шашын мөлшері -- 400-1600 мм. ============ \*1979 жылғы гидрометеорологиялық бақылаудың деректері бойынша Алтай тауындағы ылғалдың мөлшері -- **4000 мм.** \*Зайсан қазаншұңқырының орталық бөлігіндегі жауын-шашын мөлшері -- **119-220 мм.** \*Судың сұйық күйден газтәріздес күйге енуі -- **Булану.** \*Арал теңізінің оңтүстігіндегі буланушылық мөлшері -- **1000 мм.** \*Қазақстанның таулы аймақтарындағы буланушылық мөлшері -- **200 мм.** \*Орманды дала және дала зоналарындағы қар жамылғысының жату ұзақтығы -- 135-167 күн. ============ \*Қазақстанның қиыр оңтүстік аудандарындағы қар жамылғысының жату ұзақтығы -- **50-80 күн.** Синоптикалық картамен жұмыс істеу қағидасы ========================================== \*Жоғары атмосфералық қысымның көрсеткіші -- **1030 мб.** \*Төменгі атмосфералық қысымның көрсеткіші -- **1000 мб.** \*Қысымы бірдей нүктелерді қосатын сызықтар -- **Изобара.** \*Атмосфералық қысым ортасына қарай төмендеп, шетіне қарай жоғарылайды -- Циклон. ======= \*Атмосфералық қысым ортасында жоғарылап, шетінде төмендейді -- Антициклон. =========== \*Атмосфералық фронттардың ауа райы картасындағы белгісі -- **Ирек сызық.**  \*Синоптикалық картада негізгі сызықтан қисық бұрыш жасап тұрған үшбұрыштар немесе сызықтар көрсетеді -- **Жел жылдамдығын.** \*Жауын-шашынның өлшем бірлігі -- **Мм.** \*Температуралары бірдей нүктелерді қосатын сызықтар -- **Изотерма.** \*Бірдей жылдамдықпен соғатын желдердің арасын біріктіретін ирек сызық -- \*Жердегі ең көп таралған заттардың бірі -- **Су.** \*Шолпан планетасының атмосферасындағы судың күйі -- **Бу.** \*Тірі ағзалардың ертеден бері өмір сүріп келе жатқан ортасы -- **Гидросфера.** \*Гидросферадағы судың арасалмағы -- Қар мен мұздықтар жамылғысы 24,8 млн км^2^, жерасты суы 23,4 млн км^2^, көпжылдық тоң 0,3 млн км^2^, көл 0,2 млн км^2^, ауадағы су 0,01 млн км^2^, батпақ 0,01 млн км^2^, өзен 0,002 млн км^2^. ==================================================================================================================================================================================================================================== \*0^о^С температурадағы судың күйі -- **Қатты.**  \*Адам денесінің 2/3 бөлігі құралған -- **Су.** \*Өсімдіктердің құрғақ дәндерінде 10-12% кездеседі -- **Су.** \*Күн энергиясының әсерінен судың үздіксіз орын ауыстыруынан пайда болады -- Дүниежүзілік су айналымы. ========================= \*Атмосфераның су буына айналуына қажетті уақыт -- **8-9 тәулік.** Су ресурстарының маңызы. Су ресурстары және адам. ================================================= \*Жердегі тірі ағзалардың тіршілік етуін және олардың әрі қарай қызмет ету үдерісін қамтамасыз ететін бағалы қасиеттерге ие өзгеше минерал -- **Су.** \*Қазақстан аумағында орналасқан ұзындығы 10 км-ден асатын өзендер саны -- 7 мыңнан астам. \*Өскемен және Бұқтырма суқоймалары салынған өзен -- **Ертіс.** \*Ертіс өзеніндегі кемелердің жылдық жүзу ұзақтығы -- **200 күн.** \*Көл ресурстары -- Су, көлдің жануарлар әлемі, түрлі тұздар, шипалы балшықтар, лай, шымтезек, қамыс, құрылыс материалдары. =========================================================================================================================== \*Артезиан алаптарының терең қабаттарында кездесетін жылы және ыстық сулар -- Термальды су. ============= \*500-700 м-ден 3000 м-ге дейінгі тереңдікте жатқан жерасты сулары -- **Термальды су.** \*Емдік қасиеті жағынан Ресейдегі Белокуриха, Грузиядағы Цхалтубо курорттарынан кем түспейтін курорт -- **Рахманов қайнары.** \*Қазақстан аумағындағы мұздықтардың жалпы саны -- **2724 мұздық.** \*Қазақстан аумағындағы мұздықтардың жалпы аумағы -- **2000 км^2^.** \*Мұздықтарды зерттеу ісінің негізін қалаған ғалым -- **Ф.В.Геблер.** \*Қазақстан Алтайындағы мұздықтарды зерттеу ісінің негізін қалаған ғалым -- Ф.В.Геблер. =========== \*1835 жыл Үлкен Берел мұздығында болған ғалым -- **Ф.В.Геблер.** \*Қазақстандағы мұздықтардың аумағы бойынша жетекші орын алатын аймақ -- Жетісу Алатауы. =============== \*Корженевский мұздығының ұзындығы -- **12 км.** \*Корженевский мұздығының кейбір жерлеріндегі мұз қалыңдығы -- **300 метр.** \*Оңтүстік-батыс Алтайдағы мұздықтардың жалпы ауданы -- **99,1 км^2^.** Дүниежүзілік мұхит және оның бөліктерінің географиялық жағдайы ============================================================== \*География ғылымына «дүниежүзілік мұхит» терминін енгізген ғалым -- Ю.Шокальский (1856-1940 жж). ============================ \*Әйгілі жанартаулардың «Отты шеңбері» орналасқан аймақ -- **Тынық мұхит.** \*Атлант мұхитында орналасқан мұхит түбінен 3500-4000 метр биіктікке дейін көтерілген жота -- **Орта Атлант жотасы.** \*Атлант мұхитында орналасқан Орта Атлант жотасының ені -- **550-900 км.** \*Атлант мұхитының максималды тереңдігі -- **8742 метр.**  \*Оңтүстік жарты шардың үлкен бөлігін алып жатқан мұхит -- **Үнді мұхиты.** \*Үнді мұхитының шығыс бөлігінің жер бедері -- **Жазық.** \*Үнді мұхитының ең терең шұңғымасы -- **Ява.** \*Солтүстік Мұзды мұхиттың максималды тереңдігі -- **5527 метр.** \*Азды-көпті оқшауланған мұхиттың бір бөлігі -- **Теңіз.** \*Құрлыққа терең сұғына еніп жатқан теңіздер -- **Ішкі теңіз.** \*Құрлыққа терең сұғына орналасатын, бірақ температурасы, суының тұздылығы, тіршілік қоры жағынан қатты ерекшеленбейтін мұхиттың бөлігі -- **Шығанақ.** \*Екі жағынан да құрлықтың жағалары қысып тұратын су айдының бір бөлігі -- Бұғаз. ====== Дүниежүзілік мұхит суларының қасиеттері ======================================= \*Мұхит суының құрамында кездесетін компоненттер саны -- **60-қа жуық.** \*Мұхит суының орташа тұздылығы -- **35^о^/оо.** пайда болуы. ============ \*Көп мөлшердегі қоспалар мұхит суын қандай түске айналдырады -- **Сары- жасыл.** \*Өзеннің сағасында орналасқан мұхит суының түсі -- **Қоңыр.** \*Қоңыржай ендіктердегі мұхит суының түсі -- **Жасыл.** \*Дүниежүзілік мұхит бетінің жылдық орташа температурасы -- **17,4^о^С.** \*Жоғарғы ендіктердегі мұхит түбіндегі орташа температура -- **1-2^о^С.** \*Қоңыржай ендіктердегі мұхит суының орташа температурасы **-- 3^о^С.** Мұхит суларының қозғалысы. Теңіз ағыстары ========================================= \*Тербелмелі қозғалыстар кезіндегі мұхит суының бір жерден екінші жерге орын ауыстырып, қайтадан бастапқы қалпына келу құбылысы -- **Толқын.** \*Ілгерілемелі қозғалыс кезіндегі мұхит суының бастапқы қалпынан ары қарай орын ауыстыра беру құбылысы -- **Ағыс.** \*Мұхит бетіндегі толқындардың пайда болуының негізгі себебі -- **Жел.** \*Толқындарды тудыратын табиғи күштің арқасында ғана пайда болатын толқындар -- **Мәжбүрлі толқын.** \*Табиғи пайда болатын толқындар тоқтағаннан кейін де екпін әрекетін жалғастыра беретін толқындар -- **Еркін толқын.** \*Толқынның су бетінің деңгейінен ең төменгі түбіне жанасқан бөлігі -- Толқынның табаны. ================= \*Ұзындығы, биіктігі, жылдамдылығы арқылы анықталады -- **Толқын.** \*Көршілес екі толқын қырлары мен табаны арасындағы арақашықтық -- **Толқын ұзындығы.** \*Қысқа толқындарға жатады -- **Жел.** \*Жел толқын қырларын айналдырғанда пайда болады -- **Шеңбер.** \*Толқындардың биіктігі бірнеше метрге көтерілгенде, толқынның ұзындығы қаншаға жетеді -- **840 метрге дейін.** \*Атлант мұхитында байқалатын дауылды жел толқындарының биіктігі -- **16 метр.** \*Тынық мұхитында байқалған дауылды жел толқындарының ең биігі -- **18 метр.** \*Теңіздегі жел толқындарының биіктігі -- **3 метр.** \*Теңіздегі жел толқындарының ұзындығы -- **150 метр.** \*Толқындардың таяз суға ауысқан тұсында судың қозғалысы баяулап, жағалауда пайда болатын толқындар -- **Соқпа толқын.** \*Ашық мұхиттағы беткі көтерілу толқындарының биіктігі -- **1 метр.** \*Жерді айналып өтіп, судың ең жоғарғы деңгейге (толық су) және оны төменгі деңгейге түсіретін (кіші су) толқын -- **Көтерілген толқын.** \*Шығыс Сібір теңізінің жағалық бөлігіндегі судың көтерілу биіктігі -- **30 см.** \*Шығыс Сібір теңізінің Де-Лонг аралының маңындағы көтерілу биіктігі -- **2 метр.** \*Амазонка өзені бойымен судың көтерілу қашықтығы -- **1400 км.** \*Солтүстік Двина өзені бойымен судың көтерілу қашықтығы -- **120 км.** \*Печора өзені бойымен судың көтерілу қашықтығы -- **88 км.** \*Өзен бойымен көтерілген толқындардың белес жасау құбылысы -- **Бор.** \*Кеме қозғалысына қауіпті бор құбылысы кездесетін өзендер -- **Сена, Северн.** \*Судың көтерілу энергиясын пайдаланған бірінші қондырғы -- **Диірмен.**  \*Жердегі барлық өзендердің ағысымен салыстырғанда суды 50-70 рет көп тасымалдайтын ағыс -- **Гольфстрим.** \*Жел күшінің су бетіне әсер етуінен, ауырлық күші және судың көтерілуін тудыратын күштердің арқасында пайда болады -- **Теңіз ағыстары.** \*Галапагос аралдары маңындағы Перу суық ағысының температурасы -- **22^о^С.** \*Перу суық ағысының температурасы экватор бойындағы беткі сулардың температурасынан қанша градус төмен -- **5-6^о^С.** \*Саргасс аралының жылы суын және солтүстіктен келетін суық суларды бөлетін ағыс -- **Гольфстрим.** \*45^о^ с.е. басталып Еуропаның солтүстік-шығыс жағалауын шаятын ағыс -- Солтүстік Атлант. ================= \*Сулары Канар және Жасыл Мүйіс аралдары арасында бірігіп, суық Канар ағысын қалыптастырады -- **Солтүстік Атлант ағысы.** \*Гренландияның батыс жағалаулары бойымен өтетін суық ағыс -- **Лабрадор.** \*Гренландияның батыс жағалаулары бойымен оңтүстікте Лабрадор түбегін шаятын суық ағыс -- **Лабрадор.** \*Солтүстік Америка жағалауларына айсбергтер алып келетін ағыс -- **Лабрадор.** \*Оңтүстік пассат ағысының ерекшелігі -- Солтүстік пассат ағысына қарағанда мықтырақ. \*23^о^ с.е. бойымен шығыстан батысқа қарай Атлант мұхитын кесіп өтетін ағыс -- Оңтүстік пассат жылы ағысы. =========================== \*Африка жағалауларында Батыс желдері ағысынан солтүстікке қарай бөлініп шығатын ағыстар -- **Бенгель және Гвиана.** \*Солтүстік пассат ағысы Филиппин аралдарында үш тармаққа бөлінеді, оның ең қуаттысы -- **Куросио жылы ағысы.** \*Жапон аралдарының шығыс жағалауларын шайып жатқан ағыс -- **Куросио.** \*Жапон аралдарының шығыс жағалауларын шайып, Хонсю аралында шығыстан бағытын өзгертетін ағыс -- **Куросио.** \*Солтүстік Тынық мұхит ағысы Солтүстік Америка жағалауларында қандай ағыстарға бөлінеді -- **Калифорния, Аляска.** \*Батыс желдері ағысынан Оңтүстік Америка жағалауларында бөлініп шығатын суық ағыс -- **Перу (Гумбольдт).** \*Перу суық ағысында ауа температурасына қарағанда су температурасы қаншаға төмен -- **8-10^о^С.** \*Үнді мұхитының солтүстік бөлігінде орналасқан өз бағытын маусым сайын ауыстырып тұратын ағыстар -- **Муссондық ағыс.** \*Муссондық ағыстардың арасындағы ең қуатты суық ағыс -- **Сомали.** \*Атлант мұхитына көп мөлшерде суық ағыс және мұз алып келетін ағыс -- Шығыс Гренландия ағысы. ======================= \*Нордкап мүйісінде материк бойымен шығысқа бағытталған Нордкап және солтүстікке бағытталған Шпицберген ағыстарына бөлінеді -- **Норвегия ағысы.** \*Солтүстік Мұзды мұхитына жылы Атлант су ағысын алып келетін ағыс -- Норвегия ағысы. =============== \*Конвекцияның дамуына және жауын-шашынның мол түсуіне ықпал ететін ағыстар -- **Жылы ағыстар.** \*Суық ағыстардың үстінде жиі пайда болатын құбылыс -- **Тұман.** Мұхитта болатын апаттар ======================= \*Тропиктік ендіктерде мұхиттардың үстінде болатын қарқынды күшке ие атмосфералық құйын -- **Тропиктік циклон.** \*Америка жағалауларынан қайтып бара жатқанда Азор аралдарының батысында дауылға тап болған саяхатшы -- **Христофор Колумб.** \*«Мен ешқашан мұндай биіктікке көтерілген, қорқынышты, көбікке толы теңізді көрген емеспін. Жел біздің алға жылжуымызға, теңіз айлағынан шығуымызға бөгет жасады. Теңіздің беті үлкен отты қазанда қайнап жатқан су сияқты болды\... Кемелер басқарудан қалды, зәкірлерін, шлюпкаларын жоғалтты» деп тропиктік циклонды суреттеген саяхатшы -- **Христофор Колумб.** \*5^о^ және 20^о^ с.е. пен о.е. аралығындағы мұхит беттерінде пайда болатын құбылыс -- **Тропиктік циклон.** \*Солтүстік жартышарда тропиктік циклондар пайда болатын аудандар: ================================================================== 1. Атлант мұхитында -- Мексика шығанағы, Кариб теңізі, Антиль және Жасыл мүйіс аралдары. 2. Үнді мұхитында -- Бенгал шығанағы, Арабия теңізі. 3. Тынық мұхитында -- Каролин, Мариан, Маршалл, Гавай аралдары. \*Пайда болу аудандарына байланысты тропиктік циклондардың жергілікті атаулары: =============================================================================== 1. Дауыл -- Солтүстік Атлант, Солтүстік Американың маңы, Тынық мұхитының оңтүстігі. 2. Тайфун -- Қытай, Жапония, Вьетнам. 3. Вилли-вилли -- Үнді мұхиты, Аустралия маңы. 4. Аракандар -- Үнді мұхитының оңтүстігі. 5. Циклондар немесе дауылдар -- Арабия теңізі, Бенгал шығанағы. \*Желдердің мұхиттардағы жылдамдықтары: ======================================= 1. Үнді мұхитындағы циклондар -- 10-12 км/сағ. 2. Атлант мұхитындағы дауылдар -- 17 км/сағ. 3. Тынық мұхитындағы тайфундар -- 20 км/сағ. \*Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қайсы мұхиттың тайфундарына әйел атаулары беріле бастады -- **Тынық мұхит.** \*1953 жылдан бастап әйел атаулары беріле бастаған мұхит -- **Атлант мұхиты.** \*1972 жылы пайда болған тайфун -- **Тара.** \*Мұхит бетінде жыл ішінде пайда болып, жылы уақыттарда ғана «әрекетін бастайтын» құбылыс -- **Тайфун.** \*Мұхиттағы қатты жылдамдықпен айналатын қуатты құйын -- **Торнадо.** \*Қысқа мерзім ішіндегі желдің күрт күшеюі -- **Долы дауыл.** \*Найзағай немесе нөсер алдында, суық фронтты циклондардың өту кезінде, жер бетінен қызған ауа массасының тез биікке көтеріліп, оның орнына тығыз суық ауаның төмен түсуі кезінде орын алатын құбылыс -- **Долы дауыл.** \*Долы дауыл кезіндегі желдің жылдамдығы -- **20-30 м/с.** \*Атмосфералық фронттардың түйіскен жерінде пайда болатын дауылдар -- **Долы дауыл.** \*1963 жылы қараша айында Куба қаласының үстінен өткен дауыл -- **Флора дауылы.** \*1963 жылы Кубада болған Флора дауылының жылдамдығы -- **65 м/с.** \*1963 жылы Куба қаласында 5000 жуық адамның өліміне себепкер болған дауыл -- Флора. ====== \*1969 жылдың тамызында Кариб теңізінде пайда болған дауыл -- **Камилла.** \*1969 жылы Куба мен АҚШ-та пайда болған апатты дауыл -- **Камилла.** \*1969 жылы Кариб теңізінде болған Камилла дауылының жылдамдығы -- **100 м/с.** \*Қуатты тропиктік циклондардың Қиыр Шығыстағы атауы -- **Тайфун.** \*Бенгал шығанағындағы тайфундардың биіктігі -- **10-12 метр.** \*Бенгал шығанағында пайда болатын тайфундардар жиі зардап шегетін мемлекеттер -- **Үндістан, Бангладеш.** \*Бенгал шығанағындағы ең жойқын циклондардың әсерінен 300 000 адам қаза тапқан уақыт -- **1970 жылы.** \*Әлемде тіркелген цунамидың 80% болатын мұхит -- **Тынық мұхит.** \*2004 жылы 26 желтоқсанда Үнді мұхитында болған жер тарихындағы ең күшті апат -- **Цунами.** \*1959 жылы 26-27 қыркүйекте Жапония үстінен өткен тайфун -- **Вера.** \*1959 жылы 26-27 қыркүйекте 2 млн халқы бар Нагоя қаласын түгел қиратқан тайфун -- **Вера.** \*Цунами толқындарының жылдамдығы өлшенеді -- **Км/сағат.** \*Мұхит түбіндегі тектоникалық жылжудың әсерінен пайда болған толқын -- Цунами. ======= \*Қиыр Шығыстағы және Кореядағы тайфун кезінде Владивасток қаласында бір күнде жауын-шашынның 2 айлық нормасы жауған уақыт -- **2001 жылы, тамыз.** \*Қазақтар өте қатты дауылды қалай атаған -- **Долы.** \*Тайфундар, циклондар, найзағайлы бұлттардың модельдері кеңінен жасалып жатқан мемлекет -- **Жапония.** \*Өз өлеңдерінде мұхиттың шексіздігі және мәңгі екендігі туралы болжамдарын жазған Исландиялық ақын -- **Гораций.** \*Жершары халқының жартысына жуығы өмір сүретін мұхит алабы -- **Тынық мұхит.** \*Дүниежүзілік мұхит ресурстары: ================================ 1. Биологиялық ресурс -- Балық және аң аулау кәсібі. Моллюска, балдыр. 2. Химиялық және минералды ресурс -- Су, ас тұзы, пайдалы қазбалар. Мұнай, газ. 3. Энергетикалық ресурс -- Су көтерілу стансылары, гидротермиялық дейтерия. \*Бір жылда мұхиттан алынған өнімдердің жалпы салмағы -- **60 млн тонна.** \*Орташа есеппен бір жапондық үшін ауланатын теңіз және мұхит өнімдерінің мөлшері -- **80 кг.** \*Теңіз және мұхит суларында балық аулау кәсібімен айналысатын елдер саны -- 210 мемлекет. ============= \*Дүниежүзілік мұхит қайраңында кездесетін негізгі пайдалы қазбалар -- **Мұнай, газ.** \*Қалдық сулардың жылдық көлемі -- **400 км^3^.** \*Атмосфералық жауын-шашынның құрамында кездесетін зиянды заттар -- Бензапирен, сынап, қорғасын, кадмий. ==================================== \*Ауыр металдардың арасындағы ең қауіптісі -- **Сынап.** \*Теңіздің табиғи ортасының ластануына әсер ететін жасанды қосылыстар -- Пестицид, ДДТ (инстектицид), бензол-гексахлорид. ================================================ 1. Микроорганизмдердің, соның ішінде патогенді организмдер популяциясының орташа биомассасы артады. 2. Теңіз фаунасының кейбір түрлері мен туыстары кемиді. 3. Жаңа индикаторлы организмдер пайда болады. 4. Мұхиттың ластануымен қатар, «қызыл су» көтеріледі. Белсенді дамып бара жатқан планктонды организмдер гүлдену кезінде теңіз ортасына уыт шашады. 5. Мұндай заттардың әсері экожүйелерді биологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына және теңіздің табиғи ортасының ластануына әкеліп соғады. БИОСФЕРА ======== \*Географиялық қабық туралы В.В.Докучаевтың, П.И.Броуновтың ғылыми идеяларын дамытқан ХХ ғасырдың ойшылы -- **В.И.Вернадский.** \*1875 жылы «Бисфера» ұғымын ғылымға енгізген автриялық геолог ғалым -- Э.Зюсс. ======= \*Өз еңбектерінде «Биосфера» терминін қолдана отырып, қайта құру рөлін тірі организмдерге берген ғалым -- **В.И.Вернадский.** \*«Жер бетінде тұтас алынған тірі организмдерден басқа үздіксіз қуатты, сонысымен нәтижелі қызмет ететін химиялық күш жоқ» деп тұжырымдама жасаған ғалым -- **В.И.Вернадский.** \*Биосфераны атмосфераның төменгі қабатынан, гидросферадан және литосфераның жоғары қабатынан тұрады деп дәлелдеген ғалым -- **В.И.Вернадский.** \*«Жердің дамуы кезінде бүкіл биосфера және оның құрамдас бөліктері тірі ағзалардың көмегімен табиғи жүйе ретінде қалыптасады» деген ғалым -- **В.И.Вернадский.** \*Айналымдардың биосфералық циклдері: ===================================== 1. Фотосинтез үдерісі кезінде жасыл өсімдіктер арқылы биологиялық өнім деп аталатын органикалық заттардың түзілуі. 2. Жануарлардың тіршілік әрекеті арқылы бұл өнімнің екінші кезектегі биологиялық өнімге айналуы. 3. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың бірінші және екінші кезектегі биологиялық өнімді жоюы. \*В.И.Вернадский бойынша биосфераның бөліктері: =============================================== 1. «Тірі зат» - планетамыздағы барлық тірі организмдердің жиынтығы. 2. Биогенді зат -- ежелгі биосфера бөлшектері (таскөмір, жанатын газ, шымтезек, батпақ, мұнай). 3. Биокосты зат -- шөгінді жыныстар, сазды минерал. \*«Қазіргі жер атмосферасындағы оттегі ұзақ уақыт судағы және құрлықтағы өсімдіктердің фотосинтездік үдерістерінің арқасында қалыптасады. Сонымен қатар өсімдіктер басқа тірі организмдермен бірлесе отырып, жер бетінде пайда болады» деп пікір айтқан ғалым -- **В.И.Вернадский.** \*Биосфераның жоғарғы шегарасын ғаламшардың озон қабаты деп санаған ғалым -- В.И.Вернадский. =============== \*Жер бетінен 20 км биіктікте орналасқан қабат -- **Озон.** Топырақ және оның құрамы мен құрылымы ===================================== \*Жер қыртысының жұқа жоғарғы құнарлы қабаты -- Т**опырақ.** \*Жер бетіндегі тау жыныстарының, жер бедерінің, климаттың, микроағзалардың, саңырауқұлақтардың, өсімдіктердің және жануарлардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады -- **Топырақ.** \*Өзінің органикалық дүниесі, газы, суы және температуралық режимі бар табиғи кешен -- **Топырақ.** \*100 жыл ішінде түзілетін топырақ қабатының қалыңдығы -- **0,5-2 см.** \*Топырақтану ғылымының негізін салған орыс ғалымы -- **В.В.Докучаев.** \*Заттық құрамы өте күрделі, ерекше табиғи түзіліс -- **Топырақ.** \*Өсімдіктердің, жануарлардың және басқа ағзалардың шіріген қалдықтарынан пайда болады -- **Қарашірінді.** \*Топырақта өмір сүретін тірі ағзалардың рөлі: ============================================== 1. топырақтың құнарлылығын қамтамасыз етеді 2. шіріндінің пайда болу үдерісіне қатысады 3. топырақтың құрылымын жақсартады 4. органикалық заттарды қайта өңдейді \*Тау жыныстарының, судың, ауаның және тірі ағзалардың өзара әрекеттесу нәтижесінде қалыптасады -- **Топырақ.** Қазақстанда тараған топырақ типтері =================================== \*Қара топырақты зоналар тобы: ============================== 1. Сілтісізденген қара топырақ тобы -- Қазақстанның солтүстігінің орманды далалары (0,4 млн га). 2. Кәдімгі қара топырақ тобы -- орташа құрғақ далалы аймақтар (12 млн га). 3. Оңтүстік қара топырақ тобы -- құрғақ далалы аймақтар (13,4 млн га). \*Қоңыр топырақты зоналар тобы: =============================== 1. Қоңыр топырақ тобы -- орташа құрғақ далалар (27,7 млн га). 2. Кәдімгі қоңыр топырақ -- құрғақ далалар (24,3 млн га). 3. Ашық қоңыр топырақ -- шөлді далада (38,4 млн га). \*Сұр және сұр-қоңыр топырақты зоналар тобы: ============================================ 1. Қоңыр топырақ -- шөлдің солтүстік аймақтары (57,4 млн га). 2. Сұр-қоңыр топырақ -- шөл зонасының орта және оңтүстік бөліктері (61,8 млн га). \*Батыс Алтай таулы аймағының орташа биік тауларындағы қайыңды-көктеректі ормандарының топырақ типі -- **Күл іспеттес топырақ.** \*Батыс Алтайдың қара түсті орманды топырақтарында өсетін ағаштар -- Балқарағай, самырсын. ===================== -------------------- -- -- Қара топырақ Күңгірт қара-қоңыр Қара-қоңыр Ашық қара қоңыр Қоңыр -------------------- -- -- Топырақтың экологиялық проблемалары және оларды қорғау ====================================================== \*Топырақтың құнарсыздануы -- **Эрозия.** \*Өсімдігі сирек тау бөктерінде қатты байқалатын топырақ эрозиясы -- **Су эрозиясы.** \*Жел эрозиясы басым болатын аудан -- **Оңтүстік.** \*Құмды борандар басым болатын аудан -- **Оңтүстік.** \*Эрозияға қарсы жүргізілетін жұмыстар -- Топырақты аудармай өңдеу, орман алқаптарын отырғызу, жерді көлденең жырту, жыралардың биік жерлерін нығайту, жыра маңына ағаш отырғызу, өзен жағалауларын бекемдеу, мал жаюды реттеу, құмдарды бекіту, қар тоқтату,тау бөктерлерін сатылау. =====================================================================================================================================================================================================================================================================================  \*Біртұтастықты құрайтын бөліктердің бір-бірімен үйлесуі -- Табиғи-аумақтық кешен. \*Белгілі бір аумақта өзара байланысқан табиғи компоненттердің заңды үйлесімі -- Табиғи-аумақтық кешен. ====================== \*Тірі материяның ұйымдасуының және қасиетінің ең маңыздысы -- **Ырғақтылық.** \*Экватордан полюске қарай барлық географиялық компоненттердің және табиғи кешендердің белгілі заңдылықпен өзгеруі -- **Зоналылық.** Табиғи-аумақтық кешендердің түрлері =================================== \*Жергілікті факторларға байланысты қалыптасатын иерархия деңгейі -- Жергілікті. =========== \*Тектоникалық қозғалыстардың, күн радиациясының және басқа факторлардың әсерінен қалыптасатын иерархия деңгейі -- **Аймақтық**. \*Табиғат зоналары туралы ілімнің негізін салушы ғалым -- **В.В.Докучаев.** \*«Климат және оның негізгі сипаттары ылғалдылық және температуралық режим» деп айтқан ғалым -- **В.В.Докучаев.** \*Климаттың өзгерістерін және өсімдіктерді зерттей отырып, олардың арасындағы тығыз байланыс бар екендігін анықтаған ғалым -- **А.Гумбольдт.** \*Климаттық зоналар бір мезгілде өсімдік зоналары болып есептелетінін анықтаған ғалым -- **А.Гумбольдт.** \*Табиғи аймақтардың және ландшафтардың теңіз деңгейінен жоғарылаған сайын жүйелі алмасуы -- **Биіктік белдеулілік.** \*Биіктік белдеулер санының солтүстіктен оңтүстікке жылжыған сайынғы өзгерісі -- **Ұлғаяды.** \*Биіктік белдеулердің түрлері: =============================== 1. Теңіз жағалаулық -- орманды болып келетін төменгі және орта деңгейдегі биіктік белдеулерімен және жоғары тау жоталық шалғынды жерлерімен сипатталады. 2. Континентальды -- орман ландшафтының жоқтығымен сипатталады. Төменнен жоғарыға дейін далалықтан таулы-шалғындыға дейінгі белдеулер жүйелі алмасады. 3. Мұхиттан өте қашықта материктің ішінде және елдің оңтүстік аудандарында орналасқан Орта Азия және Қазақстан тауларының (Солтүстік Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай, Тарбағатай) барлық биіктік белдеулерінде қатал және қуаңшылық климатының әсері байқалады. \*Жетісау Алатауындағы биіктік белдеулер: ========================================= 1. 300 метр биіктік -- Шөлді 2. 800 метр биіктік -- Шөлейтті 3. 1300 метр биіктік -- Далалы 4. 1800 метр биіктік -- Орманды далалы 5. 2300 метр биіктік -- Орманды 6. 2800 метр биіктік -- Шалғынды 7. 3300-4800 метр биіктік -- Мәңгі мұзды қар белдеуі \*Беткейлерінде биіктік белдеулерінің саны көп орналасқан таулы өлкелер шоғырланған -- **Экватор маңы.**  Адамның табиғи кешендерге әсер етуі =================================== \*Адамның техникалық және техногенді нысандар арқылы түпкілікті өзгерткен биосфераның бір бөлігі -- **Техносфера.** \*«Табиғат үнемі қарапайым, қолжетімді нәрселерді ғана талап етеді, ал біз әрдайым молшылық, тоқшылық үшін тыраштанамыз» деп айтқан ежелгі Рим философы -- **Луций Анней Сенеке.** \*БҰҰ-ның ?