week 4-5 rev3 PRELIM KOMUNIKASYON - ORTOGRAPIYA - BARAYTI .. (1).pptx

KOMUNIKASYON SA AKADEMIKONG FILIPINO PRELIM – week 4-5 *ORTOGRAPIYA NG WIKANG FILIPINO *BARAYTI NG WIKA Gng. Irma Rambaud, LPT, MAEd Layunin ng Paksa: 1. Nababatid ang mga gabay sa ortograpiya ng Wikang Filipino. 2. Natutukoy...

KOMUNIKASYON SA AKADEMIKONG FILIPINO PRELIM – week 4-5 *ORTOGRAPIYA NG WIKANG FILIPINO *BARAYTI NG WIKA Gng. Irma Rambaud, LPT, MAEd Layunin ng Paksa: 1. Nababatid ang mga gabay sa ortograpiya ng Wikang Filipino. 2. Natutukoy ang kaibahan ng paggamit ng wika batay sa barayti nito. Nilalaman: 1. Ortograpiya ng Wikang Filipino Grapema Tuntuning Panlahat sa Pagbabaybay Pantig at Palapantigan Panghihiram Karagdagang Tuntunin 2. Barayti ng Wika GABAY SA ORTOGRAPIYA NG WIKANG FILIPINO Ortograpiya (Fortunato, 1993) -paraan ng pagbibigay simbolo sa ating wikang pasalita sa paraang pasulat -tinutukoy nito ang paraan ng pagbaybay (spelling) ng isang wika Filipino -tawag sa wikang Pambansa na nakasaad at pinagtibay sa Artikulo 14, Seksyon 6-9 ng ating kasalukuyang konstitusyon.  Panimula Ang gabay sa ortograpiya ng wikang Filipino ay binubuo ng mga kalakaran kung paano sumusulat ang mga Pilipino sa kanilang wikang pambansa. Inilalahad sa ortograpiyang ito ang estandardisadong mga grapema (o pasulat na mga simbolo) at mga tuntunin sa paggamit at pagbigkas ng mga simbolong ito. Ang mga grapema sa praktikal na ortograpiya ng wikang Filipino ay binubuo ng: Letra at Hindi Letra  Gabay sa Ortograpiya ng Wikang Filipino ⚫Mga Grapema A.Letra.-Ang serye ng letra ay tinatawag na alpabeto. binubuo ng 28 letra at binibigkas sa tunog-Ingles maliban sa Ññ. B. Hindi letra Paiwa ( ` ), at pakupya ( ^ )-impit ng tunog pahilis ( ´ ) na sumisimbolo sa diin at / o haba (Bad) (Sting) B. Hindi letra 2. Bantas, gaya ng tuldok (. ), pananong ( ?), padamdam ( ! ), kuwit ( , ), tuldok-kuwit ( ; ), tutuldok ( : ), kudlit ( ' ), at gitling ( - ).  II. MGA TUNTUNING PANLAHAT SA PAGBAYBAY A. Pasalitang Pagbaybay Paletra ang pasalitang pagbaybay sa Filipino na ang ibig sabihin ay isa-isang pagbigkas sa maayos na pagkakasunud-sunod ng mga letrang bumubuo sa isang salita, pantig, daglat, akronim, inisyal, simbolong pang-agham, atbp. Gabay sa Ortograpiya ng Wikang ⚫Pasalitang Filipino Pagbaybay Gabay sa Ortograpiya ng Wikang ⚫Pasalitang Filipino Pagbaybay  Inisyal ng Samahan/Instititusyon KWF (Komisyon sa Wikang Filipino) /key-dobolyu-ef/ PSL (Pambansang Samahan sa F Lingguwistikang Filipino) /pi-es-el-ef/ KBP (Kapisanan ng mga Brodkaster sa Pilipinas) /key-bi-pi/ PLM (Pamantasan ng Lungsod ng Maynila) /pi- el-em/ MSU (Mindanao State University) /em-es-yu/ NGO (Non-Governmental Organization) /en-ji-ow/  Simbolong Pang-agham/Pangmatematika Fe (iron) /ef-i/ H2O (water) /eych-tu-ow/ NaCl (sodium) /en-ey-si-el/ lb. (pound) /el-bi/ kg. (kilogram) /key-ji/ v (velocity) /vi/  II. MGA TUNTUNING PANLAHAT SA PAGBAYBAY Pasulat na Pagbaybay 1.Panatilihin ang orihinal na anyo ng mga salitang mula sa ibang katutubong wika sa Pilipinas. a. „vakul‟ ( Ivatan ) b.„ payyo/payew ( Ifugao) pangkalahatang tawag sa palayan ng mga Ifugao. c.bananu ( hudhud ) -Hagdan- Hagdang Palayan ( rice terraces ) (Ifugao) d. butanding ( Bikol ) sa halip na “whale shark” e. cabalen ( Pampanga ) kababayan Pasulat na Pagbaybay 2. Sa pagbaybay ng mga hiram na salita mula sa mga banyagang wika, panatilihin ang orihinal nitong anyo status pizza pie quo french fries bouquet samurai Pasulat na Pagbaybay 3. Sa pagbaybay ng mga salitang mula sa Espanyol, baybayin ito ayon sa ABAKADA. familia - pamilya Bano - banyo Cheque - tseke - Maquin makina a Pasulat na Pagbaybay 4. Sa pag-uulit ng salitang-ugat na “nagtatapos sa patinig na “e” hindi ito pinapalitan ng letrang “I”. Kinakabitan ng pang-ugnay /linker ( -ng) at gagamitan ng gitling ang salitang- ugat. bérd - berdeng- e bérde kapé -- libreng-libre kapeng-kapé libre - Pasulat na Pagbaybay 5. Sa pag-uulit ng salitang-ugat na nagtatapos sa patinig na “o” hindi ito pinapalitan ng letrang “u”. Ginagamitan ng gitling sa pagitan ng salitang-ugat. ano - ano-ano - sino- sin sino o - pito- pito pito - halo- halo Pasulat na Pagbaybay * Gayunman, may mga salitang nananatili ang “e” kahit hinuhulipian. sine - sinehan - boteha bot n e - onseha ons n e Pasulat na Pagbaybay 7. Makabuluhan ang tunog na “e” at “o” kapag inihahambing ang mga hiram na salita sa mga katutubo. mésa : mísa úso : óso téla : tíla Pasulat na Pagbaybay 8. Gayunman, hindi puwedeng palitan ng “i” ang “e” at “o” ng “u”. Dapat pa ring gamitin ang baybay na matagal na o lagi nang ginagamit. babáe, hindi babái búhos, hindi búhus sampû, hindi sampô Ang Panghihiram Ang mga tuntunin sa panghihiram at pagbabaybay ng mga hiram na salita ay ang sumusunod: 1. Tumbasan ng kasalukuyang leksikon sa Filipino rule ang = mga salitang tuntúninhiram o banyaga. narrative = salaysay skill = kasanayan Ang Panghihiram 2. Gamitin ang natatanging mga salita mula sa mga katutubong wika sa Pilipinas at panatilihin ang orihinal na baybay. “bana” ( Hiligaynon at Sugbuanong Binisiya ) tawag sa asawang lalaki “ butanding “ ( Bikol ) whale shark “Imam” ( Tausug ) – Muslim leader “ Banhaw” ( Visaya ) muling pagkabuhay “ Chidwai “ ( Ivatan) –marunong “chapatak” (Ivatan) – taong marunong “biloy” ( dimple ) “ Gahum” ( Cebuano, Hiligaynon,Waray ) Ang Panghihiram 3. Mga salitang hiram sa Español Baybayin ang salita ayon sa ABAKADA vocabulario - bokabularyo telefono - telepono celebracion - selebrasyon Ang Panghihiram ⚫Sa mga salitang hiram na español na may “e”, panatilihin ang”e”. estudyan - hindi te estilo istudyante espiritu -- hindi hindi istilo ispiritu estruktur - hindi istruktura a - hindi disgrasya desgrasy a Ang Panghihiram ⚫Sa mga salitang Espanyol na may “o”, panatilihin ang “o”. politik - hindi pulitika a - hindi upisina tradisyon opisin - hindi tradisyunal al a - hindikuryente koryente Ang Panghihiram ⚫May mga salitang hiram sa Español na nagbabago ang kasunod na katinig, ang “o” ay nagiging “u” sa ilang mga salitang sinusundan ng “n” o pailong na katinig. At ang “n” ay nagiging “m”. convencio - kumbensiyo n n conferenc -- kumperensi kumbento ia ya Convento Ang Panghihiram ⚫Mga salitang Español at Ingles : kung hindi tiyak ang pagtutumbas, hiramin ang orhinal na Español at Ingles. Español Ingles Filipin o imagen image Imahen dialogo dialogue diyalogo prioridad priority Ang Panghihiram Panghihiram sa Wikang Ingles: kung wikang Ingles at iba pang wikang dayuhan ang pinaghiraman, panatilihin ang orihinal na ispeling kung makalilito ang pagsasa- Filipino ng baybay. habeas spaghet corpus ti bouquet resevoir depot toupee Ang Panghihiram Panatilihin ang orihinal na baybay ng mga salitang pantangi,teknikal,pang-agham at mga simbolong pang-agham at matematika. Manuel L. - hindi Manwel L Quezon Kezon chemotherap -hindi chemoterapi - hindi eks-rey hy x-ray - hindi ef Fe ey( ayorn ) - hindi velositi ( Iron) Karagdagang Tuntunin A. Ginigitlingan ang pangngalang pantangi at salitang hiram kapag-uunlapian. maka- Diyos maka- Ingles pa- Davao Karagdagang Tuntunin B. Sa paglalapi at pag-uulit ng mga salitang hiram, idinurugtong ang tunog ng KP sa unlapi. magju-juice magdu-duty magfo- photocopy magfo-ford magdo- Karagdagang Tuntunin C. Pangmaramihang anyo ng mga salita sa pagsulat 1. Ginagamit ang “mga” sa pagsulat ng maramihang anyo ng salita. mga painting mga opisyal Karagdagang Tuntunin 2. Hindi ginagamitan ng “mga” ang salitang hiram na nasa anyo ng maramihan. opisyale - hindi”mga s opisyales” Karagdagang Tuntunin 3. Hindi ginagamitan ng “pamilang” at “mga” ang mga salitang nasa anyong maramihan. kalalakihan- hindi “mga kalalakihan” hindi” limang kalalakihan” kaguruan - hindi” mga kaguruan” hindi “ sampung kaguruan” kabataan - hindi “mga kabataan” hindi” tatlong kabataan” Karagdagang Tuntunin ⚫Pagbuo ng pang-uri Ginagamit ang panlaping makauri sa salitang-uri na hindi orihinal na pang-uri. pang- - hindi”pang-akademiko” akademya - pangkultura hindi”pangkultural - panligguwistika hindi”panlingguwistik Mga Salitang may Digrapo 1. Sa mga salitang Ingles na nagtatapos sa “ct”, ang “ct” ay nagiging “k” kapag binabaybay sa Filipino. abstra - abstra ct k impact - impak addict - adik Mga Salitang may Digrapo 2. Sa mga salitang hiram na may “Ch” tatlong paraan ang maaring gamitin. a. panatilihin ang orihinal na anyo chunks ches chat s chip s Mga Salitang may Digrapo b. palitan ng ts ang ch at baybayin sa Filipino chinela - tsinelas s - Tsapter chapte - tsart r chart Mga Salitang may Digrapo c. Palitan ng k ang ch at baybayin sa Filipino machin - makin e a scholar - iskolar chemic - kemik al al Mga Salitang may Digrapo 3. Mga salitang may sh a. Panatilihin ang orihinal na anyo Shower, shop, showcase b. palitan ng sy ang sh at baybayin sa Filipino - worksyap workshop shooting - Syuting - sensorsyip censorshi Mga Salitang hiram na may “S” 4.letrang Mga salitang hiram na nagsisimula sa “s” ay maaring baybayin sa dalawang paraan. a. Panatilihin ang orihinal na anyo scarf sloga b. Lagyan n ng “I” sa unahan kapag binabaybay sa Filipino script schedul - iskedyul e sport - ispor t scout - iskaw Mga Salitang may magkasunod na parehong katinig Kinakaltas ang isa sa dalawang magkasunod na parehong katinig. bulletin - bulite n gramm - gram ar ar - pater pattern n Mga salitang may Kambal- Patinig Sa mga salitang hiram sa Español na may kambal- patinig 1. Nananatili ang a + ( e,i,o,u ) at e + ( a,i,o,u) a + ( e,i,o,u )= maestro,aorta,bailarina,baul,laurel e+ ( a,i,o,u)=teatro,teorya,oleo,beinte,neutral,neuro si s Mga salitang may Kambal- Patinig 2. Kinakaltas ang unang patinig at pinapalitan ito ng y o w. i ( a,e,o) = barberya( barberia ), akasya ( acacia ) = Disyembre ( Deciembre ), serye ( series ) = bisyo ( vicio ) ambisyon ( ambicion ) Mga salitang may Kambal- Patinig3. Sinisingitan ng y o w sa mga sumusunod na posisyon.: a. Kung ang kambal-patinig ay nasa unang pantig ng salita, diyabetes ( diabetes ) biyahe ( viaje ) ie = piyesta ( fiesta ), siyete ( siete) io = Diyos ( Dios ) cuerdas ua = awto( auto ) ) ue = kuwenta ( cuenta ), kuwerdas ( Mga salitang may Kambal- Patinig b. Kung ang kambal-patinig ay sumusunod sa dalawa o mahigit pang mga katinig. ia = diperensya ( diferencia ) ie = impeyerno ( infierno ) io = edipisyo ( edificio ) ue = sarsuwela ua = guwapo ( guapo ) ( zarzuela ) ui = buwitre ( buitre ) Uo = oblikwo ( oblique ) Mga salitang may Kambal- Patinig c. Kung ang kambal-patinig ay sumusunod sa H. Lohiya ( logia ) Kolehiyala ( collegial ) rehiyon ( region ) kolehiyo ( colegio ) perhuwisyo ( perjuicio ) * May mga salitang nabubuo sa pag-uulit ng salitang-ugat na hindi ginagamitan ng gitling. Ang hindi paggamit ng gitling ay nagpapahiwatig na hindi na taglay ng salitang-ugat ang kahulugan nito, sa halip, nagkakaroon na ng bagong kahulugan ang nabuong salita tulad ng: haluhalo (pagkain) salusalo (piging/handaan) Hindi kasama ang paruparo at gamugamo dahil walang salitang-ugat na paro at gamo at hindi makatatayong mag-isa. b.6. Kapag hinuhulapian ang huling pantig ng salitang- ugat na nagtatapos sa “e”, ito ay nagiging “i” at ang “o” ay “u”. kórte - kortihán atake - atakihin salbahe - salbahíhin bálot - balútin hintô - hintuán * Gayunman, may salitang nananatili ang “e” kahit hinuhulapian. sine - sinehan bote - botehan onse - onsehan base - basehan b.7. Makabuluhan ang tunog na “e” at “o” kapag inihahambing ang mga hiram na salita sa mga katutubo o hiram na salita. mésa - mísa úso - óso téla - tíla b.8. Gayunman, hindi puwedeng palitan ng “i” ang “e” at “o” sa “u”. Dapat pa ring gamitin ang baybay na matagal na o lagi nang ginagamit. babáe, hindi babái búhos, hindi búhus sampû, hindi sampô III.ANG PANTIG AT PALAPATINIGAN 1. Ang Pantig Ang pantig ay isang saltik ng dila o walang antalang bugso ng tinig sa pagbigkas ng salita. May isa (1) lamang patinig sa bawat pantig. Halimbawa: oras – o.ras ulo – u.lo ilaw – i.law asin – a.sin alam – a.lam 2. Kayarian ng Pantig Tinutukoy ang pantig ayon sa kayarian nito sa pamamagitan nang paggamit ng simbolo: K para sa katinig, P para sa patinig. Halimbawa: Kayarian Halimbawa P i.log KP bu.nga PK us.bong KPK bul.sa 3. Pagpapantig Ang pagpapantig ay paraan ng paghahati ng salita. Ito ay ibinabatay sa grapema o nakasulat na simbolo. 3.1. Kapag may magkasunod na dalawa o higit pang patinig sa posisyong inisyal, midyal at pinal na salita, ito ay hiwalay na mga pantig. Halimbawa: Salita Mga Pantig aakyat a.ak.yat aalis a.a.lis alaala a.la.a.la uuwi u.u.wi totoo to.to.o 3.2. Kapag may magkasunod na katinig sa loob ng isang salita, katutubo man o hiram, ang una ay kasama sa patinig na sinusundan at ang pangalawa ay sa kasunod na patinig. Halimbawa: Salita Pantig aklat ak.lat bunso bun.so impok im.pok isda is.da usbong us.bong 3.3. Kapag may tatlo o higit pang magkakaibang katinig na magkakasunod sa loob ng isang salita, ang unang dalawa ay kasama sa patinig na sinusundan at ang huli ay sa kasunod na patinig. Halimbawa: Salita Pantig eksperto eks.per.to transpormer trans.por.mer ekskomunikado eks.ko.mu.ni.ka.do transportasiyon trans.por.ta.si.yon 3.4. Kapag ang una sa tatlong magkakasunod na katinig ay m o n at ang kasunod na dalawa ay alinman sa bl, br, dr, pl, tr, ang unang katinig (m o n) ay sa sinusundang patinig kasama at ang huling dalawa ay sa kasunod na patinig. Halimbawa: Salita Pantig asambleya a.sam.ble.ya alambre a.lam.bre balandra ba.lan.dra empleyado em.ple.ya.do kontrol kon.trol templo tem.plo 3.5. Kapag may apat na magkakasunod na katinig sa loob ng isang salita, ang unang dalawang katinig ay kasama sa patinig na sinusundan at ang huling dalawa ay sa patinig na kasunod. Halimbawa: Salita Pantig ekstra eks.tra eksklusibo eks.klu.si.bo ekstradisyon eks.tra.dis.yon 4. Ang Pag-uulit Pantig Ang mga tuntunin sa pag-uulit ng pantig ay ang sumusunod: 4.1. Kung ang unang tunog ng salitang-ugat o batayang salita ay patinig, ang patinig lamang ang inuulit. Halimbawa: alis a.a.lis iwan i.i.wan ulan u.u.lan alamin a.a.la.min orasan o.o.ra.san Sinusunod din ang tuntuning ito kahit may unlapi ang salita. Halimbawa: maiwan ma.i.i.wan uminom u.mi.i.nom mag-agiw mag.a.a.giw mag-aral mag.a.a.ral umambon u.ma.am.bon 4.2. Kung ang unang pantig ng salitang-ugat ay nagsisimula sa KP, ang katinig at kasunod na patinig lamang ang inuulit. Halimbawa: ba.ha ba.ba.ha mag.ba.ba.ha pu.lot pu.pu.lot nag.pu.pu.lot su.lat su.su.lat mag.su.su.lat pu.tol pu.pu.tol mag.pu.pu.tol la.kad la.la.kad ni.la.la.kad 4.3. Kung ang unang pantig ng salitang-ugat ay may kambal katinig o klaster, inuulit lamang ang unang katinig at patinig. Halimbawa: plan.tsa pa.plan.tsa.hin mag.pa.plan.tsa pri.to pi.pri.tu.hin mag.pi.pri.to ku.wen.to ku.ku.wen.tu.han mag.ku.ku.wen.to IV. ANG PANGHIHIRAM Ang tuntunin sa panghihiram at pagbabaybay ng mga hiram na salita ay ang sumusunod: 1. Tumbasan ng kasalukuyang leksikon sa Filipino ang mga salitang hiram o banyaga. “rule” = tuntunin “narrative” = salaysay “skill” = kasanayan “banquet” = salusalo “tranquil” = panatag, tahimik, tiwasay, payapa  2. Gamitin ang natatanging mga salita mula sa mga katutubong wika sa Pilipinas. “bana” (Hiligaynon at Sugbuanong Binisaya) tawag sa asawang lalaki “butanding” (Bicol) whale shark “imam” (Tausug) Muslim priest “cañao” (Igorot) panseremonyang sayaw “banhaw” (Visaya) muling pagkabuhay “chidwai” (Ivatan) biloy (dimple) “gahum” (Cebuano, Hiligaynon, Waray) kapangyarihan 3. Mga Salitang Hiram sa Español 3.1. Baybayin ang salita ayon sa ABAKADA. “vocabulario” > “bokabularyo” “telefono” > “telepono” “celebracion” > “selebrasyon” “maquina” > “makina” “psicologia” > “sikolohiya” 3.2. Sa mga salitang hiram sa Español na may “e”, panatilihin ang “e”. estudyante – hindi istudyante estilo - hindi istilo espiritu – hindi ispiritu estruktura – hindi istruktura desgrasya – hindi disgrasya 3.3. Sa mga salitang hiram sa Español na may “o”, panatilihin ang “o”. politika – hindi pulitika opisina – hindi upisina tradisyonal – hindi tradisyunal koryente – hindi kuryente 3.4. Sa mga salitang hiram sa Español na may o at sinusundan ng n nagbabago ang kasunod na katinig, ang o ay nagiging u at ang n ay nagiging m (dahil sa nagkakaroon ng asimilasyon). Halimbawa: Kastila Filipino convencion kumbensiyon conferencia kumperensiya convento kumbento conforme kumporme convulsion kumbulsiyon 4. Mga Salitang hiram sa Español at Ingles: Kung hindi tiyak ang pagtutumbas, hiramin ang orihinal na Español at Ingles.  Halimbawa: Español Filipino Ingles imagen imahen image dialogo diyalogo dialogue prioridad priyoridad priority * Hindi ipinapayong panumbas ang mga sumusunod: imeyds – imahe (para sa image) dayalog – dayalogo (para sa dialogue) prayoriti – prayoridad (para sa priority) 5. Panghihiram sa Wikang Ingles: Kung wikang Ingles at iba pang wikang dayuhan ang pinanghiraman, panatilihin ang orihinal na ispeling kung makalilito ang pagsasa-Filipino ng baybay. Halimbawa: “habeas corpus” “bouquet” “depot” “toupee” “spaghetti” “reservoir” 6. Panatilihin ang orihinal na baybay ng mga salitang pantangi, panteknikal, pang-agham at mga simbolong pang-agham at matematika.  Halimbawa: Manuel Quezon varicose veins Biñan, Laguna chemotherapy Ablaza Bldg. videotape Jose Reyes Hospital x-ray Johnson wax carbon dioxide Fe (iron) C (carbon) ZnO ( zinc oxide) V.KARAGDAGANG TUNTUNIN A. Ginigitlingan ang pangngalang pantangi at salitang hiram kapag inuunlapian. maka-Diyos maka-Ingles pa-Davao * Sa aspetong kontemplatibo (panghinaharap), inuulit ang unang katinig at patinig (KP) ng salita. magpa-Pal magvi-Vios magfo-Ford magjo-Johnson B. Sa paglalapi at pag-uulit ng mga salitang hiram, idinurugtong ang tunog ng unang KP sa unlapi. magju-juice magju-duty magji-jeep C. Sa pag-uulit ng mga salitang may klaster, dalawang paraan ang maaaring gawin:  C.1. Inuulit ang unang KP ng salitang ugat plantsa pa-plan-tsa- magpaplantsa hin prito pi-pri-tu-hin magpiprito klase mag-ka-kla-se magkaklase C.2. Inuulit ang tunog ng unang KP blow-out magbo-blow-out drawing magdo-drawing gargle magga-gargle photocopy magpo-pho-to-co-py D. Pangmaramihang anyo ng mga salita sa pagsulat d.1. Ginagamit ang “mga” sa pagsulat ng maramihang anyo ng salita mga painting mga opisyal mga computer d.2. Hindi ginagamitan ng “mga” ang salitang hiram na nasa anyong maramihan. paintings – hindi “mga paintings” opisyales – hindi “mga opisyales” computers – hindi “mga d.3. Hindi ginagamitan ng “pamilang” at “mga”ang mga salitang nasa anyong maramihan.  Halimbawa: kalalakihan -hindi “mga kalalakihan” -hindi “limang kalalakihan” kababaihan -hindi “mga kababaihan” -hindi “anim na kababaihan” kaguruan -hindi “mga kaguruan” -hindi “tatlong kaguruan” Kabataan -hindi “mga kabataan” (youth) -hindi “sampung kabataan” d.4. Pagbuo ng pang-uri d.4.1 Ginagamit ang panlaping makauri sa salitang-ugat na hindi orihinal na pang-uri.  Halimbawa: Pang-akademya/ -hindi akademiko “pang- akademiko” Pangkultural/ -hindi cultural “pangkultural” Panglingguwistika/ -hindi Lingguwistik “panlingguwisti k” E. Mga salitang may Digrapo e.1. Sa mga salitang Ingles na nagtatapos sa “ct”, ang “ct” ay nagiging “k” kapag binaybay sa Filipino. Halimbawa: abstract - abstrak impact - impak addict - adik contract - kontrak F. Mga salitang hiram na nagsisimula sa letrang “s” ay maaaring baybayin sa dalawang paraan. f.1. panatilihin ang orihinal na anyo scarf script slogan spa spark f.2. lagyan ng “i’ sa unahan kapag binaybay sa Filipino schedule - iskedyul sport - isport scout - iskawt scholar - iskolar Sa mga salitang may dalawang magkasunod na parehong katinig, kinakaltas ang isang katinig. bulletin - buletin grammar - gramar pattern - patern transmitter - transmiter H. Ang mga salitang may malakas na diptonggo ay hindi nilalagyan ng mga malapatinig na “w” at “y”. “a + (e,o) = maestro, aorta “e + (a,o) = teatro, teorya Ang mahinang diptonggo ay nilalagyan ng mga malapatinig na “w” at “y”. i + (a,e,o) = barberia – barberya =Deciembre - Disyembre u + (a,e,i,o) = auto – awto = zarzuela- sarswela Sinisingitan ng y o w sa mga sumusunod na posisyon: a. Kung ang kambal-patinig ay nasa unang pantig ng salita, ia = diyabetes (diabetes), biyahe (viaje), piyano (piano) ie = Biyernes (Biernes), piyesta (fiesta), siyete (siete) io = Diyos (Dios), piyorea (piorrea) ua = guwapo (guapo) ue = kuwenta (cuenta), kuwerdas (cuerdas) b. Kung ang kambal-patinig ay sumusunod sa dalawa o mahigit pang mga katinig. ia = diperensiya (diferencia) ie = impiyerno (infierno) io = edipisyo (edificio) ue = sarsuwela (zarzuela) ui = buwitre (buitre) uo = oblikwo (oblique) c. Kung ang kambal-patinig ay sumusunod sa H. lohiya (logia) kolehiyala (collegial) rehiyon (region) kolehiyo (colegio) perhuwisyo (perjuicio) “Ang pagmamahal sa wikang dayuhan ay pagpapababa sa sariling dangal panggulo sa isip, at sa unawaan sa ating pagsulong ay nagpapabagal.” -Agonel MGA BARAYTI NG WIKA  Inaasahan sa Pagkatuto matapos mailahad ang aralin: 1. Nababatid ang mga bagay sa ortograpiya ng wikang Filipino; at 2. Natutukoy ang kaibahan ng paggamit ng wika batay sa barayti nito.  BARAYTI AT BARYASYON NG WIKA Barayti -tumutukoy sa pagkakaroon ng pagkakaiba-iba ng isang wika MGA URI NG BARAYTI NG WIKA 1. Idyolek (Badayos (2007)), -tumtukoy sa pekulyaridad ng isang tao sa paggamit ng kanyang wikang sinasalita -pampersonal na gamit ng wika -kadalasang yunik sa kanyang pagkatao -mayroong pagkakaiba sa punto, diin, at tono sa pagbigkas ng mga salita Halimbawa ng Idyolek 2. Dayalek -wikang ginagamit sa isang tiyak na lugar, rehiyon o probinsya. Ang pagkakaiba ay maaaring makita sa mga sumusunod: »tunog »paraan ng pagbigkas »bokabularyo »gramar o balarila Tagalog: langgam – uri ng insektong may anim na paa Cebuano: langgam – ibon 3. Sosyolek -nalilinang sa pamamagitan ng SOSYOLE malayang interaksyon at K sosyalisasyon sa isang partikular na grupo ng mga tao. WIKANG BEKIMO WIKANG WIKAN BALBAL N/ G / GAY CONYO KANTO LINGGO  Halimbawa Ng Sosyolek Panuto: Tukuyin kung Wikang bekimon / gay linggo, Wikang conyo, o wikang balbal / kanto ang mga sumusunod: 1. “Ang chaka naman ng fez ng jowabels mo.” (Ang pangit naman ng mukha ng kasintahan mo)  Halimbawa Ng Sosyolek Panuto: Tukuyin kung Wikang bekimon / gay linggo, Wikang conyo, o wikang balbal / kanto ang mga sumusunod: 2. “Lakas ng amats ko sa nomo natin kagabi. Galit si mudra ko at senglot na naman!” (Ang lakas ng tama ko sa ininom natin kagabi. Nagalit ang nanay ko at lasing na naman ako)  Halimbawa Ng Sosyolek Panuto: Basahin at tukuyin kung Wikang bekimon / gay linggo, Wikang conyo, o wikang balbal / kanto ang mga sumusunod: 3. “OMG! Lakas naman the rain. And there is a baha na out there. So yuck talaga!” (Ang lakas naman ng ulan at baha na sa labas. Nakakadiri talaga!) Con Gay yo linggo 4.Etnolek ⚫Mga wikang nadedebelop mula sa mga etnolinggwistikong grupo. ⚫Halimbawa: Wika ng mga Badjao, Wika ng mga Mangyan, Wika ng mga T’bol at iba pa 5.Ekolek ⚫Barayti ito ng wika na karaniwang nabubuo at sinasalita sa loob ng bahay. Taglay nito ang kaimpormalan sa paggamit ng wika subalit nauunawaan ng mga gumagamit nito. ⚫Halimbawa: Mamita, Lolagets, Papsy 6.Pidgin ⚫Ito ay ang mga wikang walang pormal na estruktura at nabubuo lamang dahil sa pangangailangan ng mga tagapagsalita. ⚫Halimbawa: mga salitang ginagamit ng mga Intsik sa Binondo: Suki, mura tinda dito bili. 7. Creole Produkto ito ng pidgin kung saan nagkakaroon ng pormal na estruktura ang wika. 8. Register ng Wika -tumutukoy sa mga espesyalisadong mga salita na ginagamit ng isang partikular na domeyn o isang teknikal na lipon ng mga salita sa isang larangan o disiplina.  Ang salitang cut ay kadalasang ginagamit ng mga direktor upang ihinto ang isang eksena.  Ang eksibit ay karaniwang salita sa loob ng korte na kasinghulugan ng ebidensya. Sanggunian: Consuelo J Paz (2003) Ang Wikang Filipino: Atin ito Diliman, Quezon City : University of the Philippines Press https://m.youtube.com/watch?v=a-cEW-TuxJ4 Hanguang Elektroniko https://www.pinasantingin.com/2021/09/tuldik-in- baybayin-part-2-4-diacritical.html