Biliklərin təqdim edilməsi modelləri. Produksion modeli və semantik şəbəkələr PDF

**Mövzu\_3** **Biliklərin təqdim edilməsi modelləri. Biliklərin təqdim edilməsinin Produksion modeli. Semantik şəbəkələr** **Biliklərin təqdim etməsi**. Ən əhəmiyyətli problemlərdən biri biliklərin təqdim edilməsi problemidir. Bu onunla izah olunur ki, biliklərin təqdim edilməsi forması sistemin...

**Mövzu\_3** **Biliklərin təqdim edilməsi modelləri. Biliklərin təqdim edilməsinin Produksion modeli. Semantik şəbəkələr** **Biliklərin təqdim etməsi**. Ən əhəmiyyətli problemlərdən biri biliklərin təqdim edilməsi problemidir. Bu onunla izah olunur ki, biliklərin təqdim edilməsi forması sistemin xarakteristikalarına və xüsusiyyətlərinə əhəmiyyətli təsir göstərir. **Biliklərin təqdim edilməsi** - bu real dünyanı necə təsəvvür etmək haqqında razılaşmadır. Biliklərin təqdim edilməsinin əsas məqsədi - real dünyanın və onun hissələrinin riyazi modellərini qurmaqdır -- bunun üçün problemli bilik anlayışı sistemi arasında uyğunluq, ilkin izahatsız və əlavə qeyri-formal uyğunluq qoymadan modelin dəyişənlərinin adları və anlayışların adlarının üst-üstə düşməsi əsasında qurula bilər. Biliklərin təqdim edilməsi adətən biliklərin təqdim edilməsi çərçivəsində bu və ya digər şəkildə yerinə yetirilir. Süni intellekt tədqiqatlarının bir neçə istiqaməti var. Anlamaq asanlığı üçün onları tətbiqi və nəzəri olaraq bölmək olar. Bilik təmsili modelləri tətbiq olunan istiqamətdir. Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, insanın zehni fəaliyyəti "qara qutu"dur. Bununla əlaqədar olaraq, kompüterdə istifadə olunan biliklərin təsviri modellərinin şəxsin oxşar situasiyalarda istifadə etdiyi modellərə uyğunluğu məsələsi qaldırılmır, ancaq konkret problemin həllinin yekun nəticəsi nəzərdən keçirilir. Biliyin təmsil dilinin seçilməsi problemi biliyin modelləşdirilməsi konsepsiyası ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Bilik təqdimetmə modellərini təsnif etmək üçün bilik modelləri üçün yeddi əsas tələb mövcuddur: ümumilik (universallıq); biliyin vizual təqdimatı; homojenlik; modeldə bilik fəaliyyəti xassəsinin həyata keçirilməsi; açıqlıq; predmet sahəsinin obyektlərinin struktur əlaqələrini əks etdirmək imkanı; qeyri-səlis biliklərlə işləmək bacarığı; **Biliklərin təqdim edilməsi sistemi (BTS) aşağıdakılara imkan verən vasitələrdir:** - biliklərin təqdim edilməsi dilinin köməyi ilə predmet sahəsi haqqında bilikləri təsvir etmək; - sistemdə (yığım, analiz, ümumiləşdirmə və biliklərin strukturlaşdırılmasının təşkilı) biliklərin saxlanılmasını təşkil etmək; - yeni bilikləri daxil etmək və onları olanlarla birləşdirmək; - olanlardan yeni bilikləri çıxarmaq; - tələb edilən bilikləri tapmaq; - köhnəlmiş bilikləri kənarlaşdırmaq; - yığılmış biliklərin ziddiyətsizliyini yoxlamaq; - istifadəçilər və biliklər arasında interfeysi həyata keçirmək. BTS-də mərkəzi yeri biliklərin təqdim edilməsi (BTD) dili tutur. Öz növbəsində, BTD-də ifadə imkanları BTD-nin modelləri əsasında biliyin təqdim edilməsi modeli vasitəsilə təyin olunur (bəzən bu anlayışlar eyniləşdirirlər). **Biliklərin təqdim edilməsi modeli** predmet sahəsinin statik və dinamik xüsusiyyətlərini əks etdirməyə çağırılmış formalizmdir yəni obyektləri və predmet sahəsi münasibətlərini əks etdirmək, onların arasında əlaqələr, predmet sahəsi anlayışlarının iyerarxiyasını və obyektlər arasında münasibətlərin dəyişikliyini əks etdirməkdir. Biz biliklərin təqdim edilməsi modellərinin növbəti siniflərinə baxacağıq: - produksion model (model, qaydalardan istifadəyə əsaslanan); - semantik şəbəkə modeli; - freym modeli; - məntiqi model; - qeyri-səlis biliklərə əsaslanan model. **Biliklərin təqdim edilməsinin Produksion modeli** Qaydalara əsaslanan model və ya produksion model bilikləri təqdim etməyə aşağıdakı ifadə kimi imkan verir **\"Əgər (şərt), onda (hərəkət)\".** \"Şərt\" (antesedent) altında bəzi təklif-nümunə anlaşılır, hansı ki, onun əsasında bilik bazasında axtarış həyata keçirilir, amma \"hərəkət\" (konsenvekt) altında uğurlu axtarış sonluğunda yerinə yetirilən hərəkətdir (onlar aralıq, terminal və məqsədli kimi sistemin işini sona çatdıra bilmək şərtilə çıxış edə bilərlər). Bu qaydalar adətən bu şəkildə yazılırlar **ƏGƏR A~1~,A~2~,\...,A~n~ ONDA B.** Misal. Əgər təhlükəli tezalışan maddə yerə tökülübsə, onda yanğınsöndürənləri çağırın. A~1~,A~2~,\...,A~n~ şərtlərini adətən *faktlar* adlandırırlar. Faktlar həqiqi, yalan və yaxud ümumi şəkildə doğruyaoxşar ola bilərlər, o, vaxt ki, faktın doğruluğu müəyyən inam dərəcəsi ilə qəbul edilir. **Faktlar** - bu predmet sahəsinin obyektləri və ya hadisələri haqqında həqiqi fikirlərdir (təbii dildə - bu hekayə təklifləridir). **Qaydalar** faktların (ümumi mənada və qaydaların arasında həmçinin) arasında səbəb nəticə əlaqələrini təsvir edir - necə bir faktların doğruluğu başqaların doğruluğuna təsir edir. **Produksion sistemin strukturu** Produksion sistem üç əsas komponentdən ibarətdir: 1. Baza bilikləri kimi istifadə olunan, qaydalar yığını. 2. İşçi yaddaş, hansında ki, predmet sahəsinin konkret məsələlərinə aid olan ilkin şərtlər və onların əsasında alınmış çıxışların nəticələri saxlanılır. 3. İşçi yaddaşın tərkibinə uyğun olaraq qaydalardan istifadə edən məntiqi çıxış mexanizmi. 1. Birbaşa çıxış, yaxud verilənlərdən çıxış, 2. Geri çıxış, yaxud məqsəddən çıxış. - sinif -- sinifin elementi (gül -- qızılgül); - xüsusiyyəti -- qiyməti (rəng -- sarı); - sinif elementinə misal (qızılgül -- çay üçün) **Semantik şəbəkənin təsnifatı** - Həmcins (yeganə əlaqə münasibəti) - Həmcins olmayan (müxtəlif tip münasibətlər) - Binar (hansılarda ki, münasibət iki obyekti bağlayır) - N-qədər (hansılar ki, iki anlayışdan çox, xüsusi münasibətlər var) **Semantik şəbəkələrdə münasibətlər** Semantik şəbəkələrdə növbəti münasibətlər tez-tez istifadə olunur: - əlaqə tipi "hissə-tam" ("sinif-altsinif", "element-çoxluq", və s.); - funksional əlaqələr ("istehsal edir", "təsir edir" felləri ilə təyin olunurlar); - kəmiyyət əlaqələri (böyük, kiçik, bərabər, və s.); - fəza əlaqələri ( nədənsə uzaq, nədənsə yaxın, alt, üst və i.a.); - zaman əlaqələri (öncə, sonra, zamanında və s.); - attributiv əlaqələr (xüsusiyyətə malikdir, qiymətə malikdir); - məntiqi əlaqələr (VƏ, YAXUD, YOX) - linqvistik əlaqələr: - \"yaxınlıq\" münasibətləri; - "oxşarlıq-fərq" münasibətləri; - səbəb-nəticə əlaqələri və s. Şəkil 3. Semantik şəbəkənin nümunəsi. Semantik şəbəkələri həyata keçirmək üçün xüsusi şəbəkə dilləri, məsələn, NET və s. mövcuddur. Semantik şəbəkələrdən biliklərin ifadə dili kimi istifadə edən ekspert sistemləri geniş yayılmışdır - PROSPECTOR, CASNBT, TORUS. Semantik şəbəkələrin **üstünlüyü** biliklərin təqdim edilməsi modeli kimi predmet sahəsinin əyani təsviri, elastiklik, uyğunlaşmasındadır. Ancaq ölçülərin artımıyla və predmet sahəsinin bilik bazasının əlaqələrinin çətinləşdirilməsiylə əyaniliyin xüsusiyyəti itir. Semantik şəbəkədə nəticənin axtarışı prosedurunun təşkilinin çətinliyi bu modelin **çatışmazlığıdır**. Bundan başqa, müxtəlif növ istisnaların emalında əhəmiyyətli çətinliklər yaranır.