Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I PDF

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2729 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1690 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I Yazarlar Prof.Dr. Süleyman BEYOĞLU (Ünite 1) Doç.Dr. Kenan OLGUN (Ünite 2, 3) Prof.Dr. Selma YEL (Ünite 3) Prof.Dr. Mustafa TURAN (Ünite 4, 8) Prof.Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ünite 5) Prof.Dr. İhsan GÜNEŞ (Ünite 6) Prof.Dr. Erdinç TOKGÖZ (Ünite 7) Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Cezmi ERASLAN ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ Birim Yöneticisi Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu Öğr.Gör. Erdem Erdoğdu Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil ve Yazım Danışmanı Okt. Kevser Candemir Kapak Düzeni Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi Kitap Hazırlama Grubu Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I E-ISBN 978-975-06-2644-9 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018 2355-0-0-0-1409-V01 İçindekiler iii İçindekiler Sunuş................................................................................................................... viii Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları..................................... 2 1. ÜNİTE OSMANLI DEVLETİ’NİN BUHRAN DEVRİNE GENEL BİR BAKIŞ................ 3 XVII. Yüzyıl Buhranı’nın Sebepleri............................................................................ 4 Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran................................................................... 6 OSMANLI DEVLETİ’NDE BUHRAN, YENİLEŞME VE EKONOMİK BAĞIMLILIK SÜRECİ (1700- 1838)......................................................................... 6 Lale Devri (1703-1730)................................................................................................. 6 I. Mahmut Dönemi (1730-1754)................................................................................. 7 III. Mustafa Dönemi (1757-1774)............................................................................... 9 I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789)........................................................................... 10 XVIII. Yüzyıl Yenileşme Hareketinin Özellikleri...................................................... 10 OSMANLI YENİLEŞMESİNDE DÖNÜM NOKTASI III. SELİM VE NİZAM-I CEDİT.......................................................................................................... 10 Askerî Alanda Yenilikler............................................................................................. 12 İdari Alanda Yenilikler................................................................................................. 13 Ticari ve İktisadi Alanda Yenilikler............................................................................ 13 Osmanlı-Fransız Savaşı................................................................................................ 14 Osmanlı-Rus-İngiliz Savaşı.......................................................................................... 14 Kabakçı Mustafa İsyanı ve III. Selim Devri’nin Sonu............................................... 14 II. MAHMUT DÖNEMİ GELİŞMELERİ VE YENİLİKLERİ (1808-1839)......... 15 Sened-i İttifak (7 Ekim 1808)...................................................................................... 15 Mısır’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Paşa İsyanı....................................... 17 II. Mahmut Devri Yenilikleri...................................................................................... 19 Özet................................................................................................................................. 21 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 22 Okuma Parçası............................................................................................................... 23 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 24 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 24 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 25 Türkiye’de Reform Arayışları (1839-1908)................................... 26 2. ÜNİTE TÜRKİYE’DE REFORM ARAYIŞLARI (1839-1908).............................................. 27 TANZİMAT FERMANI VE GETİRDİKLERİ.......................................................... 27 Tanzimat Dönemi Meclisleri....................................................................................... 29 Halkın Yönetime Katılımı: Muhassıllık Meclisleri.................................................... 30 Kırım Savaşı ve Dış Borçlanma............................................................................. 31 ISLAHAT FERMANI.................................................................................................... 32 Fermana Tepkiler.......................................................................................................... 32 Fermanın Uygulanması................................................................................................ 33 Halkın Yönetime Katılmasında Bir Başka Adım: Vilayet Meclisleri...................... 33 Tanzimat Devri Batılılaşma Uygulamaları................................................................. 34 EKONOMİK KRİZ VE SONUÇLARI....................................................................... 35 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı - Rus Harbi).............................................................. 36 iv İçindekiler Duyun-ı Umumiye İdaresi’nin Kurulması................................................................. 37 Yeni Osmanlı Düşüncesi ve I. Meşrutiyet.................................................................. 37 ANAYASALI YÖNETİM DENEMESİ: I. MEŞRUTİYET....................................... 39 1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa).................................................................................. 40 1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri........................................................................... 41 Seçimler.......................................................................................................................... 42 Meşrutiyetin Yeniden İlanı Çabaları........................................................................... 43 II. Meşrutiyetin İlanı..................................................................................................... 45 Özet................................................................................................................................. 47 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 48 Okuma Parçası............................................................................................................... 49 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 50 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 50 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 52 3. ÜNİTE Türkiye’de Meşrutiyet Dönemleri................................................. 54 I. MEŞRUTİYET DÖNEMİ’NDE SİYASET.............................................................. 55 I. MEŞRUTİYET DÖNEMİ’NDE EĞİTİM VE KÜLTÜR FAALİYETLERİNE GENEL BİR BAKIŞ...................................................................................................... 60 Eğitim Teşkilatı ve Öğretim Kademeleri.................................................................... 62 II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ SEÇİMLERİ VE MECLİS-İ MEBUSAN ÇALIŞMALARI............................................................................................................. 65 1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan.......................................................................... 66 1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusanı......................................................................... 68 II. Meşrutiyet Dönemi Gelişmeleri............................................................................. 68 II. Meşrutiyet Düzenlemelerinin Türk Çağdaşlaşmasına Katkıları........................ 71 ADIM ADIM DÜNYA SAVAŞINA............................................................................ 74 Afrika’dan Ayrılış: Türk-İtalyan Savaşı: Trablusgarp................................................ 74 Rumeli’ye Veda: Balkan Savaşları................................................................................ 75 Özet................................................................................................................................. 78 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 80 Yaşamın İçinden............................................................................................................ 81 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 84 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 85 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 86 4. ÜNİTE Avrupa ve Türkiye (1838-1918).................................................... 88 1838-1914 SÖMÜRGECİLİKTEN DÜNYA SAVAŞI’NA AVRUPA...................... 89 Deniz Aşırı Sömürgecilik............................................................................................. 89 Sanayi İnkılabı............................................................................................................... 93 EMPERYALİST REKABET VE KUVVETLER ÇATIŞMASI................................. 94 OSMANLI DEVLETİ’NİN ÇÖKÜŞÜ: “I. DÜNYA SAVAŞI”................................. 100 Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girmesi.......................................................................... 100 I. DÜNYA SAVAŞI’NDA CEPHELER....................................................................... 103 Kafkas Cephesi.............................................................................................................. 103 Kanal Cephesi................................................................................................................ 105 Çanakkale Cephesi........................................................................................................ 105 Irak Cephesi................................................................................................................... 109 İçindekiler v Galiçya Cephesi............................................................................................................. 109 Hicaz Cephesi................................................................................................................ 110 Filistin Cephesi.............................................................................................................. 111 Osmanlı Ermenilerinin Yeniden Yerleştirilmeleri.................................................... 113 Özet................................................................................................................................. 116 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 118 Okuma Parçası............................................................................................................... 119 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 120 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 120 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 122 Mondros’tan Lozan’a Türkiye....................................................... 124 5. ÜNİTE ŞARK MESELESİ’NİN UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS MÜTAREKESİ............................................................................................................. 125 Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanlı Devleti’nin Fiilen Bitirilişi............ 125 Siyasi ve Askerî Şahsiyetlerin Mütarekeye Bakışı..................................................... 127 TÜRK MİLLETİNİN MÜTAREKE VE İŞGALLERE TEPKİSİ: MİLLÎ TEŞKİLATLANMALAR.............................................................................................. 128 Millî Varlığa Düşman ve Millî Mücadele Aleyhtarı Faaliyetler.............................. 130 M. KEMAL PAŞA’NIN SAMSUN’A ÇIKIŞI, TEŞKİLATLANMA VE KONGRELER................................................................................................................ 130 Amasya Genelgesi......................................................................................................... 132 Erzurum Kongresi......................................................................................................... 133 Sivas Kongresi................................................................................................................ 134 Batı Anadolu Kongreleri.............................................................................................. 135 Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın Toplanması ve Misak-ı Millî....................... 136 Türkiye Büyük Millet Meclisinin Açılışı..................................................................... 138 Türkiye Büyük Millet Meclisine Karşı Tepkiler ve Alınan Tedbirler...................... 138 Türkiye’yi Paylaşma Projesi: Sevr Antlaşması........................................................... 139 ASKERÎ GELİŞMELER................................................................................................ 141 Kuva-yı Milliye Dönemi............................................................................................... 141 Doğu Cephesi............................................................................................................... 141 Güney Cephesi............................................................................................................... 142 Batı Cephesi.................................................................................................................. 143 Düzenli Ordu Dönemi................................................................................................. 144 İnönü Muharebeleri..................................................................................................... 145 Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri............................................................................ 146 Sakarya Meydan Muharebesi...................................................................................... 147 Büyük Taarruz ve Mudanya Mütarekesi.................................................................... 149 İstiklal Savaşı’nın Lojistik Kaynakları......................................................................... 152 Özet................................................................................................................................. 155 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 157 Okuma Parçası............................................................................................................... 159 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 160 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 160 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 161 vi İçindekiler 6. ÜNİTE Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yapılanma (1920-1923).................................................................................... 162 MECLİS-İ MEBUSANDAN TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNE GEÇİŞ............................................................................................................................. 163 TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN KURULUŞU VE ÖZELLİKLERİ... 164 TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNDE OLUŞAN GRUPLAR...................... 170 Yeşil Ordu....................................................................................................................... 170 Halk Zümresi................................................................................................................. 171 Islahat Grubu................................................................................................................. 171 İstiklal Grubu................................................................................................................. 172 Tesanüd Grubu.............................................................................................................. 172 Müdafaa-i Hukuk Grupları.......................................................................................... 172 Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup)................................ 172 İkinci Grup..................................................................................................................... 173 CUMHURİYETİN İLANINA KADAR TÜRKİYE’DE KURULAN SİYASİ PARTİLER...................................................................................................................... 175 Türkiye Halk İştirakiyûn Fırkası................................................................................. 176 Türkiye Komünist Fırkası............................................................................................. 177 Cumhuriyet Halk Fırkası.............................................................................................. 177 Halk Fırkasının Siyaset ve Seçim İlkeleri................................................................... 179 Özet................................................................................................................................ 183 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 184 Okuma Parçası.............................................................................................................. 185 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 186 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 186 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 187 7. ÜNİTE Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Gelişmeler...................... 188 OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN SON YILLARINDA EKONOMİK DURUM......................................................................................................................... 189 Tarım............................................................................................................................... 190 Sanayi.............................................................................................................................. 192 Ulaştırma........................................................................................................................ 194 Dış Ticaret...................................................................................................................... 196 OSMANLILARDA PARA VE BANKA...................................................................... 197 Kamu Maliyesi............................................................................................................... 199 MİLLÎ MÜCADELE’NİN FİNANSMANINDA İÇ KAYNAKLAR....................... 200 Özet................................................................................................................................ 203 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 205 Okuma Parçası.............................................................................................................. 206 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 207 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 207 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 208 İçindekiler vii Yeni Türk Devleti’nin İlanı: Lozan’dan Cumhuriyet’e................... 210 8. ÜNİTE YENİ TÜRK DEVLETİ’NİN İLANI: LOZAN’DAN CUMHURİYET’E.............. 211 Mudanya Mütarekesi.................................................................................................... 211 LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI.......................................................... 212 Lozan Konferansı’nda Görüşülen Meseleler.............................................................. 214 SINIRLARIN TESPİTİ................................................................................................ 215 Boğazlar......................................................................................................................... 216 Adalar............................................................................................................................. 217 AZINLIKLARLA İLGİLİ MESELELER..................................................................... 218 İKTİSADİ VE MALİ MESELELER............................................................................ 219 ADIM ADIM CUMHURİYET’E GİDİŞ................................................................... 220 Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çalışmaları........................................ 220 Türk Ordusunun İstanbul’a Girişi............................................................................... 220 Ankara’nın Başkent Oluşu............................................................................................ 221 CUMHURİYETİN İLANI........................................................................................... 221 Cumhuriyetin Manası................................................................................................... 224 Özet................................................................................................................................. 226 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 228 Okuma Parçası............................................................................................................... 229 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 230 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 230 Seçilmiş Bibliyografya................................................................................................... 231 viii Sunuş Sunuş Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersleri, belgelenen süresi dört bin yıla ulaşan Türk tarihindeki en önemli dönüm noktalarından birisi hakkında ülke gençlerini bilinçlendir- mek amacıyla verilmektedir. Tarihinin her döneminde mutlaka bağımsız bir devlete sahip olan Türk milletinin, kurduğu en uzun ömürlü devletlerden birisi de Osmanlı Devleti idi. Bünyesinde her dil- den, dinden, renkten insanları barış içinde yaşatarak hakimiyetini dört kıtaya genişle- ten Osmanlı Devleti dönemine damgasını vurmuştu. Ancak XVII. asırdan itibaren askeri alanda başlayıp idari, siyasi ve sosyal alanlara yayılan çalkantılar içerisinde varlığını de- vam ettirmeye çalışmıştı. Osmanlı Devleti XVII. ve XVIII. asırlarda gerçekleştirdiği reform çabalarına karşın uluslararası alandaki muhataplarının güç ve zenginlik kaynağı olan sömürü yönteminden köklü devlet ve medeniyet anlayışı dolayısıyla uzak kalmıştı. Bunun sonucunda çevresin- de ve kendi topraklarında sömürü siyasetinin neticeleri ile karşı karşıya gelmiştir. Sadece sömürü siyasetine bağlanamayacak kadar şiddetli ve kapsamlı olan Osmanlı karşıtı saldı- rılarda sivil halk da büyük acılar çekmiştir. 1877-1878 Osmanlı-Rus, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşları, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşlarının hemen tamamında büyük toprak kayıplarına uğramıştır Bu savaşlarda yaşananlar sıkıntılar, zorunlu göçler ve göçler sırasında maruz kalınan haksızlıklar toplumsal travmalar oluşturmuştur. Uluslararası ilişkiler ve tarih literatüründe “Şark Meselesi” olarak adlandırılan Osman- lı topraklarının paylaşılması sürecini, Osmanlı coğrafyasında birlikte yaşayan bir kısım Müslim ve gayrimüslim vatandaşların da kendi bağımsızlıkları için uluslararası aktörler ile işbirliği yapması hızlandırmıştır. Gerçekten de bu unsurların söz konusu dönemdeki faaliyetleri yeni Türk devletinin oluşum ve gelişim sürecindeki politikalarını birinci elden etkileyen deneyimler olmuştur. Nitekim Osmanlı devletinin çok uluslu devlet yapısından milli devlet olmaya adeta zorlandığı süreci ve politikaları 19. ve 20. yüzyıllarda yaşananlar üzerinden okumak mümkündür. Birbiri ardına yaşanan savaşların sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi ve yakın geçmişin tecrübeleriyle milletin doğrudan kaderine sahip çıkmaya başladığı yeni bir dö- nem de başlamıştır. İşgal edilen ülke topraklarının kurtarılmasını hedefleyen bölük pör- çük çabalar Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkmasıyla tek bir merkezden yönetilen ve ülkenin bir bütün halinde kurtuluşunu hedefleyen milli mücadele’ye dönüşmüştür. Os- manlı Devleti yıkılırken, Türk milleti, 1919-1922 arası verdiği mücadeleyle, adeta külle- rinden doğan Anka Kuşu misali yeni Türk Devleti’ni kurmuştur. 19. ve 20.yüzyıllarda yaşananların izleri ve hatıraları henüz taze iken, Türk İstiklal Harbi’nin öncesi ve sonrasındaki sürecin yeni yetişen nesillere de öğretilmesi ihtiyacı hissedilmiştir. 1933 yılında İstanbul Üniversitesi’ne bağlı olarak kurulan İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde Türk İstiklal Harbini yaşayanlarca ilk dersler sunulmuştur. Bu dersler 1981 yılından bu yana eğitimin her kademesinde verilmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün altını çizdiği gibi “Tür- kiye Cumhuriyeti aynı milletin yeni bir devletidir” ve bu devletin temeli, Türk milli kül- Sunuş ix türüdür. Bu noktadan hareketle biz de Türk inkılabı sürecini yeni nesillere aktarırken Os- manlı Devleti’nin çağı yakalamak ve varlığını devam ettirmek için giriştiği çabalara, farklı unsurlar ile yaşanmış olaylara biraz daha fazla yer vermeye çalıştık. Zira Türkiye Cumhu- riyeti bilhassa son otuz yıldır, Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında yaşanmış olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve mahkum edilmek istenmektedir. Bu açıdan ba- kıldığında Türk İnkılabı Tarihi aslında Osmanlı devletinin parçalanmasıyla ortaya çıkan komşu ülkelerin tarihini de doğrudan ilgilendiren bir özelliğe sahiptir. Bir dönem ve bölge tarihi bütünlüğü içerisinde ele alınmayı hak etmektedir. Yükseköğretim kurumlarında okuyan öğrencilerden gerek ulusal düzeyde gerekse uluslararası alanda yakın tarihimizle alakalı meseleler gündeme geldiğinde konulara ya- bancı kalmaması beklenmektedir. Kitapta, sahanın uzmanı olan bilim insanlarımızın kaleme aldığı bölümlerle öncelikle kendi insanımızı doğru bilgilendirmek hedeflenmiştir. Bu yöntem öğrencilerimize güncel bilgiyi aktarmak adına doğru olduğu kadar, yakın dönemde yaşananların günümüz geliş- melerine etkisini anlamak ve doğru anlatmak için de vazgeçilmez bir husus olarak dikkate alınmıştır. Kitapta öğrencilerimizin konuları okurken önem vermeleri gereken kısımlara dikkat çekilmiştir. Bunun yanı sıra mukayese yapılması, tartışılması gerekli hususlarda “sıra siz- de” atıflarıyla öğrencilerimizin dönem olaylarını anlamalarını kolaylaştıracak, bir nevi empati yapmalarını sağlayacak düzenlemelere gidilmiştir. Ders kitabı hacminde kısaca değinilen hususlar için okuma kitapları önerildiği gibi, her ünite içindeki konuların anla- şılmasına yönelik bir okuma parçası verilmeye gayret edilmiştir. Yine her ünite sonunda verilen 10 soru ile öğrencilerimize kendilerini sınama imkanı sunulmuş, sınava hazırlık yapmaları hedeflenmiştir. Sıra sizde konularının açıklamaları da ünite sonunda verilerek konunun daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır. Ünite sonlarında yer alan seçilmiş bibliyog- rafya, konu hakkında daha ayrıntılı bilgi almak isteyen öğrencilerimiz için yol gösterici olacaktır. Takdir edileceği üzere hakkındaki arşiv belgeleri henüz açılmamış olan konulara dair bilgi vermekle yetinilmiş, zamanda derinlik, mekanda yaygınlık özelliğine sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmuştur. Böylece öğrencilerimizin Türkiye’nin modernleş- me sürecini oluşturan son üç yüzyılındaki gelişmeleri kavrayıcı, kapsayıcı bir bakışla oku- malarına katkı sağlanmış olacağını ümit ediyoruz. Elinizdeki kitap çok sayıda meslektaş ve dostumuzun katkı ve destekleriyle ortaya çık- mıştır. Onları tek tek vermek mümkün olmadığı için birkaç isim saymakla yetineceğim. Bütün bölüm yazarlarımıza, düzenleme ve fotoğrafların seçimindeki destekleri dolayısıyla değerli meslektaşım ve dostum Doç.Dr. Kenan Olgun’a, Atatürk Araştırma Merkezi Uz- manları Hüseyin Tosun ve Halit Aytuğ Tokur’a, basım aşamasındaki destekleri dolayısıyla Prof.Dr. Aydın Ziya Özgür, Prof.Dr. Müjgan Bozkaya ve Yrd.Doç.Dr. Sinan Aydın’a ayrı ayrı teşekkürler ediyorum. Öğrencilerimize ve öğretim elemanlarımıza faydalı olması dileğiyle... Editör İstanbul 2012 Prof.Dr. Cezmi ERASLAN 1 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ I Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra;  Osmanlı Devleti’nin klasik döneminin sonundaki sınır genişlemelerinin nasıl ortaya çıktığını açıklayabilecek,  XVII. yüzyılda yaşanan buhranın sebeplerini ve bunların dönemin aydınların- ca nasıl değerlendirildiğini açıklayabilecek,  XVIII. yüzyılda yaşanan Lale Devri ve Nizam-ı Cedit uygulamalarını ana hat- larıyla açıklayabilecek,  III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalarını karşılaştırarak beklenti ve neticelerini değerlendirebilecek,  XIX yüzyılda Osmanlı Devleti’nin, iç isyanların yanı sıra İngiltere, Fransa ve Rusya ile askerî, ekonomik ve siyasi ilişkilerini analiz edebilecek bilgi ve bece- rilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar Klasik Dönem Buhran Lale Devri Nizam-ı Cedit Ekonomik Bağımlılık İçindekiler OSMANLI DEVLETİ’NİN BUHRAN DEVRİNE GENEL BİR BAKIŞ OSMANLI DEVLETİ’NDE BUHRAN, YENİLEŞME VE EKONOMİK BAĞIMLILIK Atatürk İlkeleri ve İnkılap Osmanlı Devleti’nde SÜRECİ (1838-1700) Tarihi I Yenileşme Çabaları OSMANLI YENİLEŞMESİNDE DÖNÜM NOKTASI III. SELİM VE NİZAM-I CEDİT II. MAHMUT DÖNEMİ GELİŞMELERİ VE YENİLİKLERİ (1839-1808) Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları OSMANLI DEVLETİ’NİN BUHRAN DEVRİNE GENEL BİR BAKIŞ 17. yüzyıldan 18. yüzyılın başına kadar olan dönem Osmanlı Devleti’nin Durak- lama Dönemi olarak adlandırılır. Bazı tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan Süleyman’a kadar götürmektedir. Bazıları ise dönemin 1579’da Sokullu Mehmet Paşa’nın ölümünden sonra başladığını ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı sınırları dâhilinde devlet teşki- latı ve sosyal hayatta birtakım aksaklıklar baş göstermeye başlamıştır. Ancak bu aksaklıklar fetihleri ve devletin genişlemesini durduramamıştır. Bu nedenle 17. yüzyılın sonuna kadar yaklaşık yüz yıl süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran Dönemi olarak adlandırılması daha doğru olacaktır. Çünkü Os- manlı Devleti’nin fetih ve zaferlerinin duraklamadığı, ancak iç ve dış nedenlerden kaynaklı olarak devletin idari ve askerî teşkilatında, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yaşandığı görülmektedir. Devletin en parlak yıllarını yaşadığı Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden hemen sonra Sokullu’nun sadrazamlığı ve II. Selim’in padişahlığı sırasında, 1571’de yaşanan İnebahtı mağlubiyetine rağmen, Kıbrıs’ın fethi tamamlanmıştır. 1574’te Tunus ele geçirilmiş, 1578’de Fas’ta kazanılan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osmanlıların nüfuzu Kuzey Afrika’nın en batı ucuna kadar genişlemiştir. Aynı dönemde Osmanlılar doğu sınırlarını da genişletme çabası içerisine gir- mişti. Şah Tahmasp’ın ölümünden sonra zayıflamaya başlayan Safeviler (İran) üzerine 1578’de yürüyen Osmanlı ordusu, böylece 12 yıl sürecek olan Osman- lı- Safevi savaşını başlatmış oldu. Bu savaş sonunda Osmanlı topraklarının doğu sınırı Hazar Denizi’ne kadar genişledi. Şah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettikle- rini geri almak üzere on yedi yıl sürecek bir savaş başlattı. Bu savaş sırasında Şah Abbas’ın ele geçirdiği yerler ise ölümünden sonra tahta geçen Şah Safi döneminde IV. Murat’ın bizzat idare ettiği seferlerde geri alındı. 1639’da imzalanan Kasr-ı Şi- rin Antlaşması ile de bugünkü Anadolu-İran sınırı çizilmiş oldu. Bu dönemde, Osmanlı Devleti geleneksel Doğu- Batı siyasetin yanında Kuzey siyaseti takip etmiştir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren başlayan Kossak saldırı ve yağmalamaları neden olmuştur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 yıllarında İstanbul’un Karadeniz kıyılarına kadar inmeyi başarmıştır. Bu akınlar Osmanlı Devleti’ni büyük oranda zarara uğratmış, ülke içinde bu dönemde kıtlı- ğın baş göstermesine de sebep olmuştur. 4 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I Kossaklar, 1649’da yarı bağımsız bir devlet kurmuşlar ve 1654’te Rus Çarlığı’na bağlanmışlardı. Bu durum Osmanlı Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyüt- müş, bunun üzerine 1672’de Osmanlı orduları Lehistan seferine çıkmıştı. 1676’da imzalanan Zoravna Antlaşması ile Osmanlılara tabi olan Kossaklara Lehistan sı- nırları içinde kalan topraklarının geri verilmesi kararlaştırıldı. 1593 yılından itibaren başlayan Osmanlı-Avusturya savaşları, 1606’da im- zalanan Zitvatorok Antlaşması ile sonuçlandı. Osmanlı Devleti Avusturya kar- şısındaki üstünlüğünü anlaşma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolik pek çok Avrupalı devlet arasında başlayan Otuz Yıl Savaşları 1648’de imzalanan Vestfalya Antlaşması ile sona erdi. Osmanlı Devleti, Doğu Akdeniz’de hâkimiyetini sağlamak için 1645’te Girit Seferi’ni başlattı. Uzun muharebelerden sonra 1669’da Girit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Paşa kumandasında Lim- ni ve Bozcaada alındı. 1662’de Osmanlı ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’ın (Slovakya) fethiyle batıdaki en geniş sınırlara ulaşıldı. 17. yüzyılın son çeyreğinde batıda, Katolik Habsburgların baskısından kurtul- mak amacıyla Protestan Macarlar Osmanlı Devleti’nden yardım çağrısında bu- lundu. Bunun üzerine Osmanlılar, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa önderliğinde 1683’te Viyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’ında yola çıkan ve Tem- muz ayında Viyana’yı kuşatma altına alan Osmanlı ordusu, Leh kuvvetlerinin yardıma gelmesi üzerine bozguna uğrayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutulan Kara Mustafa Paşa ise Belgrat’ta idam edildi. Osmanlıların Viyana’da bozguna uğratılması Avrupa devletlerinin moralini yükseltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik arasında Kutsal İttifak kurularak Os- manlılara karşı saldırıya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da katıldı. Osmanlılar, 1697’de Zenta Bozgunu’ndan sonra barış yapmak zorunda kaldı. 1699’da imzala- nan Karlofça Antlaşması ile Osmanlı Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaşmay- la Osmanlı Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da geniş çapta toprak kaybına uğradı. XVII. Yüzyıl Buhranı’nın Sebepleri Duraklama adı verilen bu dönemde Osmanlı Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadar fetihlerini sürdürmüş; doğu sınırı Hazar Denizi’ne, batı sınırı Erdel (Romanya)- Uyvar’a (Slovakya) ulaşmıştı. Kuzey sınırı Batı Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Afrika’yı en batı ucuna kadar fetheden Osmanlı Devleti, Tunus, Kıbrıs ve Girit’i de hâkimiyetine almıştır. Ancak bu başarılarına rağmen Osmanlı Devleti, iktisadi ve sosyal hayatta meydana gelen dönüşümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydana gelen bu gelişmelerden kaçınılmaz olarak olumsuz etkilenmiştir. Bu başarılara rağ- men Osmanlı’nın askerî gücünün Avrupa karşısında eski ihtişamını ve kuvvetini büyük oranda kaybetmiş olduğu anlaşılmıştır. Öte yandan askerî zaferler kazanmak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklarının seferber edilmesi, zaten Avrupa’da yaşanan iktisadi gelişmeler karşısında zayıflamaya başlamış olan Osmanlı ekono- misini ciddi bir dar boğaza sokmuştur. Haçova, Osmanlı zaferiyle sonuçlanmıştır ancak Zitvatorok Antlaşması’yla Osmanlılar Macaristan’da Habsburg imparatorlu- ğu ile eşit imparatorluklar olduğu ilkesini kabul etmek zorunda kalmıştır. Eğri ve Kanije dışında da bu zafer ganimet getirmemiştir. Safevilerle savaşta Osmanlılar Bağdat’ı almayı başarmıştır. Azerbaycan’ın Safeviler’de Irak’ın ise Osmanlılarda kalmasıyla bir Osmanlı-Safevi dengesi sağlanmışsa da 60 yıl süren bu savaş Os- manlı Devleti’ni iktisaden oldukça yormuştur. 25 yıllık mücadelenin sonunda Girit alınmıştır ancak bu savaşta Osmanlı deniz gücünün Avrupa denizciliğine göre geri kalmış olduğu ortaya çıkarken uzayan savaş Hazine’yi tüketmiştir. Batı Ukrayna 1. Ünite - Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları 5 Osmanlılara bağlanmış olmasına rağmen kısa bir süre sonra Osmanlılar buradan çekilmek zorunda kalmıştır. Osmanlıların reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin (1300-1600) ida- ri, kültürel ve sosyal özellikleri hakkında geniş kapsamlı bilgi için Halil İnalcık’ın “Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ(1300-1600)”, adlı kitabını (Yapı Kredi Yayınları İstanbul 2003) okuyabilirsiniz. Avrupa’nın Roma İmparatorluğu’nun yıkılışından itibaren kaydetmiş olduğu gelişmeyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyılda yaşadığı buhranı anlamak ve kavramak mümkün değildir. Avrupa, 11. yüzyılda kuvvetli siyasi birliğin bulunmadığı derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzyıldan itibaren hızla kurtularak merkezileşmeye başlamıştır. Mutlak hüküm- darlık rejimlerinin güç kazanmasıyla birlikte, 16. yüzyılda, Avrupa’da sömürge- cilik hareketi başlamış ve Osmanlı yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya büyük zenginlik getirmiştir. Kilisenin birliğinin sarsılmasıyla birlikte yaşanan Reform ve Rönesans devirleri, 17. yüzyıldan itibaren Aydınlanma Çağı’na girilmesine; bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alanında Avrupa’nın büyük aşamalar kaydetmesine yol açmıştır. Teknolojik gelişmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sömürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupalı devletler, 17. yüzyıldan itibaren Doğu’nun büyük imparatorluğu Os- manlılara karşı büyük bir avantaj elde etmiştir. Osmanlı Devleti ise rakiplerinin sağladığı bu gelişmeler karşısında rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gü- cünü kaybetmeye başlamıştır. Bu durum, devlet teşkilatında ve sosyal hayatta da bozukluların baş göstermesine yol açmıştır. Avrupa’daki gelişmelere paralel olarak yaşanan bu buhranının sebeplerini şöyle sıralamak mümkündür: 1. Avrupa’nın kuvvetli merkezî hükûmetler kurması, sömürgecilik yoluyla zenginleşmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alanında büyük gelişme- ler kaydetmesi. 2. Coğrafi Keşiflerle İpek Yolu gibi Osmanlıların hâkimiyetindeki eski ticaret yollarının önemini kaybetmesi. 3. Hanedan ve devlet adamlarının iyi yetişmemiş olması. 4. Merkezî otoritenin zayıflaması ve iltizam sistemine geçişle birlikte mülte- zimlerin (vergi tahsildarları) köylü üzerindeki baskıyı artırması üzerine yoksulluk ve isyanların artması. (Celali İsyanları vb.) 5. Yeniçeri Ocağı’nın ve askerlik teşkilatının bozulması, savaşta elde edilen ganimetlerinin azalması. 6. Devletin sınırlarının genişlemesiyle birlikte merkezî otoritede yaşanan so- runlar. Yüzyılın başında Osmanlı devlet adamlarının pek çoğu son 15 yıl dört cephede savaşıldıktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaşması’yla alınan kötü sonuç- lar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerektiği fikrinde birleş- mişti. Çünkü ancak bu şekilde devletin kaybettiği toprakların geri alınmasının mümkün olabileceğine inanılmaktaydı. Öte yandan Kapıkulu askerleri 1703’te is- yan etmiş ve Edirne Vakası olarak anılan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek Şeyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüştü. Edirne Vakası, Osmanlı devlet adamlarına iç meselelere eğilmenin artık kaçınılmazlığını ve yapılacak ilk işin de merkezî otoriteyi güçlendirmek olduğunu açıkça göstermişti. 6 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran Osmanlı Devleti’nin yaşadığı buhran 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bazı Osmanlı devlet adamları ve âlimleri tarafından fark edilmiş ve durumun iyileşti- rilmesine yönelik olarak çeşitli tedbirler üzerinde durulmuştur. Dönemin aydın- ları tarafından devletin içinde bulunduğu bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaş- ma ve bozulma)” olarak nitelendirilmiştir. Halep Defterdarı Gelibolulu Mustafa Âli Efendi 1581’de yazdığı Nasihatü’s-Selatin adlı eserinde buhrana sebep olarak “devlet adamlarının niteliksizleşmesi”ni göstermektedir. Bosnalı Bilgin Hasan Kâfi ise 1595’te yazdığı Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adlı eserinde, buhrana “devlet düzeninde eski kuralların terk edilişinin ve askerî alanda teknolojik olarak geri kalmışlığın” yol açtığını söylemektedir. Manisalı Defter Emini Aynî Ali, Risale-i Vazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-ı Âl-i Osman adlı eserinde “tımar sistemi- nin bozulması, makam sahiplerinin günlük çıkar peşine düşmesi, askerî teşkila- tın bozulması, rüşvetin artması, hazinenin boşalması” gibi gelişmelerin Osmanlı Devleti’nde bir buhran yaşanmasına yol açtığını ifade ederken devletin devamlı- lığı için şart olan kurumların (reaya, hazine ve asker) bozulduğunu yazmaktadır. 17. yüzyılın ilk yarısında da âlimler buhranın nedenini ve çözümünü aramaya devam etmiştir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sunduğu risalesinde, buhranın köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket ve ha- zine kaybına rüşvetçiliğin sebep olduğunu” ifade etmiştir. Rüşvetçiliğin artması- nı ise niteliksiz devlet adamları ve yöneticilerin varlığına bağlamıştır. Dönemin âlimlerinden Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi İhtiyari’l-Ehakk adlı eserinde Os- manlı medreselerinin bozulmuş olmasını devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak gösterir. Ona göre medreseler taassup içine düşmüştür oysa âlimler pozitif bilimler ve felsefeye yönelmelidir. OSMANLI DEVLETİ’NDE BUHRAN, YENİLEŞME VE EKONOMİK BAĞIMLILIK SÜRECİ (1700-1838) II. Mustafa’dan sonra tahta çıkan III. Ahmet (1703-1730) iç ve dış siyasette barış ortamını korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’nın (baskı ve tecavüzleri netice- sinde) Osmanlı Devleti, Rusya ile savaşmaya mecbur kaldı. Rusya’nın Orta As- ya’daki yayılma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttüğü Slavlaştırma hareketi tehlikeli boyutlara ulaşması üzerine 1711 Baharında başlayan Prut savaşıyla Rus ordusu bozguna uğratılarak Azak Kalesi geri alındı. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yapılan savaştan sonra da Mora yeniden Osmanlı hâkimiyetine geçti. Savaşlarda kazanılan bu başarılara rağmen diplomatik görüşmelerde aynı başarı gösterileme- diği gibi 1715-1718 yılları arasında süren Avusturya savaşında ise Osmanlı Devle- ti mağlup olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaşması’nı imzalamak zorunda kalmış ve Sırbistan’ın önemli bir kısmını kaybetmişti. Lale Devri (1703-1730) Osmanlı Devleti, artık kaybettiği toprakları geri alma umudunu tamamıyla kay- betmeye başlamıştı. Böylece mutlak bir barış siyaseti izlenerek devletin iç yapısın- da bazı düzenlemelerin gündeme geleceği Lale Devri’ne girilmiş oldu. 1718- 1730 yılları arasını kapsayan bu yenileşme dönemine, İstanbul’da yoğun olarak lale yetiş- tirilmesinden ve lalelerin dünyaya yayılmış olmasından dolayı bu isim verilmişti. III. Ahmet döneminde devlet erkânı, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupalıların üstünlüğünün nedenlerinin araştırılması gereği üzerinde durarak Osmanlının Av- 1. Ünite - Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları 7 rupa tarzındaki ilk yenileşme hareketini başlattı. Bu amaçla Damat İbrahim Paşa döneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin sayısı artırıldı. Bu elçiler diplomatik iliş- kileri sürdürmenin yanı sıra Avrupa’nın kültür, sanat, sanayi, tarım ve askerîyesi hakkında incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya başladı. 1720-1721 yıl- ları arasında Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlar içerisinde en dikkat çekenidir. Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve soğanlarını yetiştirme çabalarının adı değildir. Bu dönemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin sayısı artırılarak kültür, sanat, sanayi tarım ve ordu hakkında incelemeler yaptırılmıştır. Bu dönemde imalathaneler açılarak Batı tarzı üretim biçimine ağırlık verildi. Osmanlının temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk almıştır. İthalata, Avrupa’ya olan bağımlılığı azaltmak için kaliteli kumaşların İstanbul’da üretimine geçilmiştir. 1709’da da devlet işletmelerinde kullanılmak üzere yelken bezi üreti- mine başlandı. 1720’de pahalı ipek kumaş üretimine başlanmış, ancak bu alanda istenen başarı elde edilememiştir. Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Batı dille- rinden eserler tercüme edilmiştir. Macar asıllı bir Türk olan İbrahim Müteferri- ka, Damat İbrahim Paşa’nın izniyle 1729’da Müslümanlar arasında ilk matbaayı kurmuştur. Lale Devri’nde mimarlık alanında da pek çok yenilik yaşanmıştır. Bu dönemde zengin süslemeli ve görkemli çeşmelerin bulunduğu yeni bir mimari biçim yaygınlık kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler taşıyan çok sayıda köşk yapılmıştır. Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhranın aşılmasına yönelik olarak yapılmış köklü yenilikler olamamıştır. Batı’daki yenilikleri inceleyen Osmanlı devlet adam- ları bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’nın saray yaşamının gösteriş ve görkemini Osmanlı ülkesine getirme eğilimi göstermiştir. Saray’ın güttüğü bu politika halk arasında yoksulluk ve sıkıntıları artmıştır. Damat İbrahim Paşa halkın yükünü azaltmak üzere 1723’te İran’a sefere çıkılmasına ka- rar vermiştir. Gerçekten de bu yıllarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve Osmanlıların Safevi Devleti’nin bu zayıf durumundan faydalanması ihtimali yüksektir. 1723-1725 yılları arasında süren İran Seferi’nde Batı İran tamamen ele geçirilmiştir. Bu zafer halkın moralini yükseltmiş olsa da çok geçmeden 1729’da, II. Tahmasb Batı İran’ın pek çok bölgesini yeniden ele geçirmiştir. İran Seferi’nin son aşaması İstanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyanın patlak vermesine sebep olmuştur. Halkın ekonomik sıkıntısına ve yüksek enflas- yona rağmen Saray erkânının geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve eğlenceleri üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etrafında toplanarak isyan etmiştir. “Artık köşk inşa edilmemesi” talebiyle gelişen isyan sı- rasında Sadabad Sarayı’nın da içinde olduğu 120’yi aşkın köşk üç günde yakılmış- tır. III. Ahmet, Sadrazam Damat İbrahim Paşa’yı azletmiş olmasına rağmen isyan yatışmamış, padişah tahtan feragat etmek zorunda kalmıştır. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut tahta geçmiştir. I. Mahmut Dönemi (1730-1754) Osmanlılar III. Ahmet döneminde elçiler aracılığıyla tanık oldukları Avrupa tarzı yenilikleri kendi devlet adamları eliyle yüzeysel ve plansız bir şekilde uygulamaya çalışmıştı. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fransız 8 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I subay getirtilmişse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupalı uzmanların getirtilmesi” düşüncesi I. Mahmut döneminde daha yoğun ve planlı bir politika olarak kendini göstermiştir. Bu uzmanlardan ilki Fransız soyluların- dan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbaracı Ahmet Paşa’dır. Asıl ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Paşa, 1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanlıya sığınmıştı. Patrona Halil İsyanı’ndan sonra ordu ıslahatı hakkında Saray’a bir rapor sunan Ahmet Paşa, 1731’de İstanbul’a çağırılarak Humbaracı Ocağı’nın başına getirilmişti. Burada Avrupa tarzında yenilikler yapmak isteyen Ahmet Paşa “maaşların düzenli ödenmesi, emeklilik sisteminin kurulması ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetiştireceği subaylar komutasına girmesi” gibi radikal çözümler önermiş, ancak faaliyetleri yalnızca Humbaracı Ocağı’nın ıslah edilmesiyle sınırlı kalmıştı. Ocak, Avrupa tarzında düzenlenmiş ilk Osmanlı kurumu olmuştur. Fransa ve Avusturya askerî yöntemlerine göre düzenlenen Ocak’ın üniformaları da geleneksel Osmanlı giysisinden farklıydı. Humbaracı Ahmet Paşa, döneminin çok önemli bir yenili- ğine daha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin eğitimi için Hendesehane’yi (Kara Mühendishanesi) kurmuştu. Görüldüğü gibi I. Mahmut Fotoğraf 1.1 döneminde özellikle askerî ala- Humbaracı Ahmed nın yenileşmesinde ilk ciddi Paşa adımlar atılmıştır. Bunların yanı Kaynak: Yaşamları sıra I. Mahmut kültürel alan- ve Yapıtlarıyla da da pek çok yeniliğe öncülük Osmanlılar etmiştir. Bu dönem İbrahim Ansiklopedisi I, Yapı Müteferrika’nın matbaasına Kredi Kültür Sanat Saray desteği sağlanmış, yazar Yayıncılık, İstanbul ve sanatçılara çeşitli yardımlar- 1999. da bulunulmuştur. I. Mahmut, İstanbul’da Ayasofya, Fatih ve Süleymaniye Camileri ile Top- kapı Sarayı’nda kütüphane aç- tırarak ülkenin dört bir yanına gönderilen görevliler aracılı- ğıyla önemli kitap ve el yazma- larını toplatmıştır. Osmanlı Devleti’nin ilk kâğıt fabrikası da Polonya’dan kâğıt ustalarının getirtilmesinden sonra 1746’da Yalova’da faaliyete geçmiştir. İstanbul’un su meselesinin kö- künden çözülerek on yıllarca şehrin su sıkıntısı çekmemesi de I. Mahmut dönemi icraatlarının bir sonucudur. 1. Ünite - Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları 9 Fotoğraf 1.2 Mühendishanenin öğretim elemanları toplu hâlde Kaynak: Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi I, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstabul 1999. III. Mustafa Dönemi (1757-1774) I. Mahmut’un 1754’te vefatından sonra tahta 55 yaşındaki kardeşi III. Osman geç- mişti. Kısa süreli hükümdarlık döneminde iç ve dış politikada kayda değer bir ge- lişme sergileyemeyen III. Osman’ın 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanlı tahtına 41 yaşındaki III. Mustafa geçmişti. Sultan’ın dönemin Sadrazamı Mehmet Ragıp Paşa ile birlikte izlemiş olduğu barışçı, dengeli ve tutarlı politika neticesin- de Hazine gelirleri artırıldı; vakıflara, tımarlara ve iltizamlara sıkı denetim getiril- di; ticaretin geliştirilmesi yoluna gidildi; Saray masrafları kısıldı ve askerî alanda bazı yenilikler yapıldı. Ancak Ragıp Paşa’nın 1763’te ölümünden sonra barış ortamı 1768 Osmanlı- Rus savaşıyla sona erdi. Rusya’nın Lehistan’ı işgal etmesi üzerine Osmanlı Dev- leti Rusya’ya sert bir nota göndermiş ve Rusya’nın geri çekilmemesi üzerine Osmanlı-Rus savaşı başlamıştı. Osmanlı ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savaş 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaş- ması Osmanlı Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzaladığı en ağır ikinci antlaşma- dır. Antlaşma Osmanlıların toprak kaybından ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alanında aldığı en büyük yenilgidir. Ruslar kazandıkları bu zaferle Karadeniz’e yerleşmiş ve Osmanlı’nın Ortodoks tebaasının haklarının koruyuculuğuna so- yunmuştur. Ruslar antlaşma hükümlerine göre İstanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakkı da elde etmiştir. Bu antlaşmayla aynı zamanda İstanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri şehirlerde de konsolosluk açma hakkına sahip oluyordu. Rus ticaret gemilerinin Boğazlardan geçişi serbest hâle gelirken antlaşma hükümle- rine göre Osmanlılar Rusya’ya üç yılda 4 milyon ruble (on beş bin kese) savaş tazminatı ödemeyi de kabul ediyordu. Küçük Kaynarca Antlaşma Osmanlı Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzaladığı en ağır ikinci antlaşmadır. Antlaşma Osmanlıların toprak kaybından ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alanında aldığı en büyük yenilgidir. Ruslar kazandıkları bu za- ferle Karadeniz’e yerleşmiş ve Osmanlının Ortodoks tebaasının haklarının koruyu- culuğuna soyunmuştur. 10 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I Osmanlı Devleti, Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım’ı kaybetmekle birlikte Kırım tatarlarının dinî meselelerini vesile ederek bölge ile bağını devam ettirmeye çalışacaktı. Küçük Kaynarca Antlaşması, Rus ordusunun Osmanlı topraklarından çekilmesini sağlamışsa da Osmanlı Devleti açısından bedeli çok ağır olmuştu. Çar Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarzında yenileyen Ruslar karşısında alınan bu yenilgi, Osmanlı devlet adamlarına ordunun aynı şekilde bir yenileşme- ye kaçınılmaz ve hızlı bir şekilde ihtiyacı olduğunu bir kez daha gösterdi. Osmanlı Devleti’nde XVIII. asırdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî 1 ve kültürel alanlarda yenilikler yapılmaya çalışıldığı görülmektedir. Ancak bunların kalıcı olmamış, devleti ve toplumu dönüştürememiştir. Sebeplerini tartışınız? I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789) Sultan I. Abdülhamid döneminde askerî alanda hızlı bir yenileşme hareketi başla- mış ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel oluş- turmuştur. Bu dönemde Humbaracı Ahmet Paşa’nın askerî alanda yaptığı düzen- lemelere benzer şekilde yenilikler yapan bir başka ismin faaliyetleri öne çıkmıştır. Aslen Macar olan Fransa doğumlu Baron François de Tott 1755’te İstanbul’a gelmiş, 1767’de Paris’e dönerek burada çeşitli görevler almış ve 1769’da yeniden İstanbul’a gelerek Boğaz tahkiminde görev yapmıştı. Sürat Topçuları Ocağı’nı ku- ran Tott, 1771-76 yılları arasında toplar döktürmüş, Boğaz’da kaleler inşa ettirmiş ve 1773’te Mühendishane’yi kurmuştu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hü- mayun adını alan Hendesehane, kapsamlı bir askerî okula dönüştürüldü. Bu dö- nemde de Fransızca askerî ders kitaplarının tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçeri Ocağı iyileştirilmeye çalışıldı. İlim ve sanatseverliği bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphaneci- lik faaliyetleri artmış ve Medine’ye yazma eserlerden oluşan büyük bir kütüpha- ne yaptırılmıştı. Bu dönemde Avrupa malları karşısında yerli pazarın korunması amacıyla yerli malı kullanımı zorunlu tutulmuştu. XVIII. Yüzyıl Yenileşme Hareketinin Özellikleri III. Ahmet ile başlayıp I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzyıl Osmanlı yenileşme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin köklü dönüşümlerine kaynaklık etmişse de yapıldıkları devirde büyük ilerleme- ler kaydedilememişti. 18. yüzyıl yenileşmesiyle Osmanlı Devleti’nin gerilemeden kurtulamamış olmasının nedenleri, bu yüzyılda yapılan yeniliklerin niteliği ile doğrudan ilişkidir. Lale Devri ile Osmanlı Devleti yönünü Avrupa’daki gelişme- lere dönmüş, yeni müesseselerin kurulmasından ziyade fonksiyonlarını tümüyle kaybetmiş olan eski müesseselerin ıslahına çalışılmıştır. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uzman getirilmiş, ancak bunlar içinde işinin ehli olduğu gibi olmayanlar da yer almıştır. Yapılan ıslahatlar kişilerle sınırlı kalmış, kişilerin görevden ayrıl- ması ile bu ıslahatlar da sona ermiştir. OSMANLI YENİLEŞMESİNDE DÖNÜM NOKTASI III. SELİM VE NİZAM-I CEDİT I. Abdülhamid’in saltanatının son iki yılına 17 Ağustos 1787’de başlayan Osmanlı- Rus savaşı damgasını vurmuştur. Rusya ile ittifak antlaşması olan Avusturya da 9 Şubat 1788’de Osmanlıya savaş ilan etmişti. 1789’da, 25 bin sivil halkın Özi’de Ruslar tarafından katledilmesi ve savaşta alınan başarısızlık haberleri üzerine 1. Ünite - Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları 11 inme hastalığı sonucunda I. Abdülhamid 7 Mayıs 1789’da vefat etti. Osmanlı-Rus ve Osmanlı- Avusturya savaşlarının büyük bir hızla Osmanlı aleyhine sürdüğü 1789 yılında tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir ittifak yaparak Avusturya’yı zor duruma soktu. Avusturya’nın Osmanlı ile savaşta galip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaşma yaparak Avusturya’nın savaşı sona erdirmesini sağladı. Osmanlıların Avusturya ile 4 Ağustos 1791’de yaptığı Ziştovi Antlaşması ile Osmanlı-Avusturya savaşı sona erdi. Bu antlaşma ile Osmanlılar Belgrat dâhil savaş öncesindeki sınırlarına dön- dü. Avusturya’nın savaştan çekilmesi müttefik Rusya’yı zor duruma sokmuşsa da Rus ordusunun en son Maçin’de elde ettiği başarı üzerine Osmanlı Devleti barış istemek zorunda kaldı. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yaş Antlaşması ile Osmanlılar Kırım’ı ele geçirme ümidini tamamıyla yitirdi. Bu antlaşmayla Osmanlı Devleti Kafkasya’daki nüfuz bölgelerinde de gerilemiştir. III. Selim, Ziştovi Antlaşması’nın imzalanmasından hemen sonra yenileşme hareketine hız verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Ratıp Efendi, 1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayatı anlatan 500 sayfalık Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbaharında çeşitli kesimlerden seçilmiş 22 kişiden “devletin zaafları ve alınması gereken önlemleri” içeren layihalar (raporlar) istedi. Hazırlanan Bu layihalardaki görüşlerin ortak nok- tası “askerî alanda yenileşme yapılmasının zarureti” idi. Layihalarda askerlik alanı- nın yanı sıra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi. Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunluluğu, eski kurumların tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Ocağı’nın yenilenmesi gibi görüşler öne sürülmüştür. III. Selim bu görüşler çerçevesinde “Nizam-ı Cedit (Yeni Düzen)” adı verilen ıslahat hareketine başladı. Ne var ki bu dönemki yeniliklerde zorunlu olarak askerî alana ağır- Resim 1.1 lık verilmesi, Nizam-ı Cedit ha- reketinin ordunun düzenlenme- Hippolite sine yönelik bir hareket olarak Berteau’un yağlıboya anlaşılmasına yol açtı. Oysa Ni- tablosunda II. Selim zami Cedit hareketi siyasi, iktisa- di, sosyal ve askerî alanı kapsayan III. Selim Osmanlı bir hareketti. Nitekim merkezî Devleti’nin otoritenin güçlendirilmesi ve kurtuluşunu hemen her sahada devletin sarsılan iktidarının sağ- çağın gereklerine lamlaştırılması amacıyla çıka- ayak uydurarak rılan birtakım kanunnamelerle modernleşmede idari, adli ve sosyal alanda yeni gören aydın ve bir düzen kurulmaya çalışıldı. sanatkâr bir Bunlardan başka Nizam-ı Cedit padişahtır. hareketiyle “Yeniçeri Ocağı’nın Kaynak: TSM Tablo kaldırılması, ulemanın nüfuzu- Galerisi nun kırılması, şeyhülislamların siyaseti yönlendiren fetvalarına son verilmesi, Avrupa’nın ilim, sanat, askerlik, ziraat, ticaret ve medeniyet hayatında yaptıkları yeniliklerin Osmanlı Devleti’nde de uygulanması” amaçlandı. 12 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I Askerî Alanda Yenilikler III. Selim dönemi, Nizam-ı Cedit hareketinde Avrupa tarzında bir ordunun kurul- ması ve eski askerî kurumların modernleştirilmesi amaçlandı. Eski askerî kurum- ların modernleştirilmesi maksadıyla önce idari ve askerî işler birbirinden ayrıldı. Askerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Ocağı’ndan çıkarıldı. Ocakların kışlaları ge- nişletilerek askere sürekli talim yapma zorunluluğu getirildi. Askerlerin ücretleri artırılarak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi kararı alındı. Yeni- çeri Ocağı’nın kayıtlı mevcudu yarıya düşürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tüfekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz asker verildi. Yenileşme hareketinin başarılı olduğu topçu, humbaracı, la- ğımcı, top-arabacı ocaklarındaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere kışlada kalma zorunluluğu getirildi. Yeniçeri Ocağı’nın ıslahı için alınan tedbirler- den biri de üç ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullanılan Yeniçeri esamilerinin/ ulufe (maaş) alım satımını önleyerek Yeniçeri olmayanların bu esamilere sahip olmasını engellemekti. Çünkü esamilerin siviller eline geçmesi, Ocağın çeşitli şa- hıs ve grupların çıkarları doğrultusunda yönlendirilmesini ve bazı suiistimallere uğratılmasını beraberinde getirmişti. Ancak çoğunluğu zaten savaşa gitmeyen, esnaflık yapan, rahata alışmış Yeniçeriler kısa bir zaman sonra “talimin gavur işi” olduğunu söyleyerek yeni usul çerçevesinde talim yapmayı reddettiler. Eski kurumların ıslahı çalışmalarının yanısıra Avrupa tarzındaki yeni ordu ise Nizam-ı Cedit adıyla 24 Şubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun başına Sadaret eski Kethüdası Mustafa Reşit Efendi getirildi. Fransa ve İsveç’ten getirtilen subayla- rın yönetimindeki Nizam-ı Cedit ordusunun kuruluşunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmaktaydı. Nizam-ı Cedit ordusuna bağlı olarak 23 Kasım 1799’da farklı kıyafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve 27 subaya yükselmişti. 1806’da ise mevcut iyice artırılarak 22.685 er ve 1590 subaya çıkarıldı. Bu askerlerin yarısı Anadolu’da yarısı da İstanbul’da istihdam edilmişti. Nizam-ı Cedit Fotoğraf 1.3 ordusunun masraflarının Nizam-ı Cedid Ordusu karşılanması için İrad-ı talimde. Cedit Defterdarlığı kurul- İLK ADIMLAR: Osmanlı muştu. Defterdarlığa boş Devleti’nde askerî yenilik kalan dirlikler, içki, tütün, alanındaki ilk atılımlar III. kahve gibi mallara konan Selim’in kurduğu Nizam-ı vergiler tahsis edildi. Cedid ordusuyla başladı. III. Selim’in amacı değişen Yeni orduyu ve eski koşullara uygun olarak ileri askerî kurumları nitelik- askerî teknikle donanmış, li askerlerle güçlendir- Avrupai tarzda eğitim yapan bir ordu oluşturmaktı. Bunun mek maksadıyla 1795’te için Fransa’dan uzman Mühendishane-i Berr-i istendi. Ayrıca bu ordunun Hümayun (Kara Mü- harcamaları için İrad-ı Cedid hendishanesi) kuruldu. adında bir vergi getirildi. Ancak bu yeni ordunun Mühendishane’de Fransız kurulması birçok tepkiye yol hocalardan faydalanıldı. açtı. Nizam-ı Cedid ordusu Burada Fransızca zorunlu ve III. Selim. dil olarak okutuldu. Ayrı- Kaynak: Tanzimat’tan ca Mühendishane’nin Kü- Cumhuriyet’e Türkiye tüphanesi de kısa zaman- Ansiklopedisi, İletişim da Fransızca kitaplarla Yayınları, İstanbul 1985. zenginleştirildi. 1. Ünite - Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları 13 Bu dönemde donanmanın güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem verildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te inşa edilmiş olan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun’un (Deniz Mühendishanesi) ıslahına başlandı. 1792- 1803 yılları ara- sında Kaptan-ı Derya sıfatıyla donanmanın başında bulunan Damat Küçük Hü- seyin Paşa, terfi ve tayin işlerini düzene sokarak yolsuzlukları engellemeye çalış- tı. Donanmaya asker sağlanması amacıyla Batı Anadolu Bölgesi’nde yaşayanlara zorunlu hizmet getirildi. Tersane genişletilirken Bahriye için bir sağlık teşkilatı kuruldu. Bulaşıcı hastalıklar için karantina uygulamasına da ilk kez bu dönemde geçildi. İdari Alanda Yenilikler III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle ilişkiler bu devletlerin İstanbul’da- ki elçileri aracılığıyla sürdürülmekteydi. Osmanlı Devleti’nin Avrupa merkezle- rinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamları arasında yabancı dil bilen çok azdı. Devletin yabancı devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupalı ülkelerle ilişki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin açılması gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden başlamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler açıldı. Bu elçilikler pek çok Os- manlı aydının yetişmesine, yabancı dil öğrenimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir akımlarını tanımalarına hizmet etti. Böylece Batı’dan haberdar ve Batı’ya yönelik küçük bir azınlık oluşmaya başladı. Osmanlı Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamları arasında yabancı dil bilen çok azdı. Devletin yabancı devlet mer- kezlerinde temsil edilmesi, Avrupalı ülkelerle ilişki kurmak ve güvenilir bilgiler al- mak için daimi elçiliklerin açılması gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden başlamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler açıldı. Bu elçilikler pek çok Osmanlı aydının yetişmesine, yabancı dil öğrenimleri- ne, Avrupa ülkelerindeki fikir akımlarını tanımalarına hizmet etti. Anadolu’nun pek çok yerinde çıkan isyanlar ile devletin etkili biçimde ilgi- lenememesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyancılar (mütegallibe) güçlenmişlerdi. Bundan dolayı III. Selim döneminde merkezî oto- rite etkisini ve gücünü büyük oranda kaybetmişti. Ayan ve mütegallibenin güç- lenmesinde, dar boğaza giren Hazine’yi iyileştirmek için bazı tımarların iltizama verilmesi etkili olmuştu. Saray bu yolla Hazine’ye para girişi sağlarken ayanların nüfuzlarının artmasını ve tüm Anadolu’ya yayılmalarını engelleyememişti. Öte yandan art arda alınan yenilgiler de Saray’ın itibar kaybetmesine yol açmıştı. III. Selim, eyalet idari teşkilatını yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkezî otoriteyi güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atadı. Böylece kadıların görevlerini yapmaları sağlandı ve rüşvet almaları büyük oranda engellendi. Tımar ve zeamet de yeniden düzenlenerek Hazine’ye gelir sağlandı. Ticari ve İktisadi Alanda Yenilikler III. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat çekiliyordu. İthalatın ihracatın önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin işlen- mesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eşyalarının ithalatının yasaklanması, sikkelerin değerinin düşürülmemesi ve halkın israftan kaçınması layihalarda öne çıkarılan belli başlı ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayatın ıslahı için ön- 14 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I celikle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kaldırdı. Tüccar ve esnaf gediklerinin kaldı- rılmasıyla serbest hâle getirilen ticaretin geliştirilmesi yoluna gidildi. Böylece Os- manlı sanayi ve ticareti Avrupa’da olduğu gibi serbest rekabet ortamına açılıyordu. Osmanlı-Fransız Savaşı Napolyon’un önderliğinde Fransız ordusu 1798 yılında Mısır’a saldırarak Os- manlının önemli bir vilayeti olan Mısır’ı ele geçirmişti. Osmanlı ordusunun al- mış olduğu yenilgiler Fransa’ya yalnız başına karşı koyamayacağını gösterdiğin- den Osmanlı devleti ittifak arayışına girdi. Bu maksatla Fransa’ya karşı 3 Ocak 1799’da Ruslarla, 5 Ocak 1799’da İngiltere ile ittifak antlaşmaları imzalandı. Böy- lece yıllarca karşı karşıya gelmiş olan Osmanlı ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savaş verecekti. İngiltere ve Rusya, Fransa ile yapılan 30 Ağustos 1801 tarihli antlaşma ile Napolyon kuvvetlerini Mısır’dan çıkardı. Osmanlılar Mısır’da Fran- sızlardan kurtulmuştu ancak bu kez de yapılan ittifakın karşılığı olarak İngiltere ve Rusya’nın ağır istekleriyle yüz yüze kalmıştı. İngiltere, Fransızları bölgeden çı- karmak bahanesiyle girdiği Mısır’a yerleşmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adaları ve Mora’daki Hristiyan ahaliyi Osmanlı aleyhine kışkırtarak buraları ele geçirme hesapları yapıyordu; diğer yandan da Boğazlardan kalıcı olarak geçiş hakkı almanın peşindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanlı devlet adamları çareyi yeniden Avrupa’da pek çok başarı kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ile Paris Antlaşması’nı imzalamıştır. Osmanlı-Rus-İngiliz Savaşı Fransa ile yeniden yakın ilişkiler kuran Osmanlılar, İngilizlerin Mısır üzerinde- ki hesaplarını boşa çıkarmak maksadıyla bölgedeki otorite boşluğunu doldur- mak için Temmuz 1805’te Mehmet Ali Paşa’yı Mısır’a vali olarak atadı. Bu arada ittifakın sona ermesi nedeniyle Boğazlar’ın Rus savaş gemilerine kapanması iki devlet arasında gerginlik çıkmasına yol açmıştı. Osmanlının Boğazlar’ı Rusya’ya kapatması, Rusya ile ittifak hâlinde olan İngiltere’nin de Osmanlı’ya karşı tutum almasına neden oldu. İngiltere ayrıca Osmanlı-Fransız yakınlaşmasından son de- rece rahatsız olarak Osmanlı Devleti üzerindeki Fransız nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III. Selim bu iki devletin isteklerini başta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da zafer kazanması üzerine kararından döndü. Bu gelişme üzerine Rusya İngiltere’nin desteğiyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iş- gal etti. Bunun üzerine Osmanlı Devleti her iki devlete karşı savaş açtı. İngiliz do- nanması 18 Şubat 1807’de Boğaz’dan geçerek İstanbul kıyılarına kadar geldi. An- cak 1 Mart’ta geri dönmek zorunda kaldı. İngilizler İskenderiye’de de Mehmet Ali Paşa tarafından yenilgiye uğratılarak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye başladı. Kabakçı Mustafa İsyanı ve III. Selim Devri’nin Sonu III. Selim’in Nizam-ı Cedit hareketi eski düzenden şahsi çıkarları olan kişi ve gruplar tarafından tepkiyle karşılanmıştı. Dünyanın en kuvvetli askerî sayılan Os- manlıların Avrupalılardan askerî usul öğrenmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi eleştirilerin odağına yerleştirilmişti. Mevcut düzenden faydalananlar arasında subaylar, İstanbul’un orta ve yüksek tabakası ile merkezî hükûmete kafa tutmaya başlamış olan yerel iktidarlar (ayan, voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve bazı din adamları bulunuyordu. Hisse senedi durumuna gelmiş olan Yeniçeri ulufelerini satın alan bazı devlet rica- li, din adamı, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile bazı İstanbullular için Yeniçeri Ocağı 1. Ünite - Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Çabaları 15 aynı zamanda bir gelir kapısı durumuna gelmişti. Asker ocaklarının yeni bir dü- zene tabi tutulması ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalmışlardı. Öte yandan Nizam-ı Cedit ordusunun ihtiyaçlarının büyük oranda Avrupa’dan temin edilme- si de askerî malzeme satan esnafın gelirini azaltmıştı. Merkezî otoritenin zayıfla- masıyla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Anadolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden çıkarları olumsuz yönde etkilenen bu şahıs ve grupların desteğiyle Nizam-ı Cedit hareketine karşı olanlar, Karadeniz Boğazı kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabakçı Mustafa önderliğinde isyan ederek İstanbul’a doğru yürümeye başladılar. Kabakçı Mustafa İstanbul’a vardığında İstanbul halkından da büyük destek gördü. İsyancılar 28 Mayıs’ta III. Selim’den Nizam-ı Cedit ordusunun kaldırılmasını ve 11 kişinin idamını istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa geçirildi. 1808’de de Nizam-ı Cedit ordusu lağvedildi. Devletin yenileşmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. Selim isyancıları bas- tırmak için sayıları 20.000’i geçen modern nizam-ı cedit birliklerini neden kullan- 2 mamış olabilir? Tartışınız II. MAHMUT DÖNEMİ GELİŞMELERİ VE YENİLİKLERİ (1808-1839) IV. Mustafa’nın (1807-1808) kısa sal- Resim 1.2 tanat döneminde III. Selim’in başlat- Alemdar Mustafa mış olduğu yenilikler durdurularak Paşa çok sayıda Nizam-ı Cedit yanlısı da öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca- Kaynak: Yaşamları ğı ile 31 Mayıs 1807’de bir anlaşma ve Yapıtlarıyla Osmanlılar yaptı. Bu anlaşmaya göre Kabakçı Ansiklopedisi II, İsyanı’ndan Yeniçeri Ocağı sorumlu Yapı Kredi Sanat tutulmayacak ve buna karşılık Ocak Yayıncılık, İstanbul da devlet işlerine karışmayacaktı. Bu 1999. sırada öldürülmekten kurtulmayı başarmış olan yenilikçiler Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa’nın etrafında toplanmıştı. Yenilikçiler, Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa önderliğinde 10 bin mevcutla İstanbul üzerine yürüdü. Alemdar Mustafa Paşa’nın Saray’a saldırdığı sırada IV. Mustafa hal’ edilmesini önlemek amacıyla III. Selim’i öl- dürtmüştü. Yenilikçilerin Saray’a karşı elde ettiği başarı neticesinde II. Mahmut tahta çıkarıldı ve Alemdar Mustafa Paşa da sadrazam oldu. Sened-i İttifak (7 Ekim 1808) II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sağlanmasına yöne- lik icraatlara ağırlık verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa’nın yönlendirmesiyle merkezî iktidarı zayıflatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol altına alınmak istendi. 16 Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Ocağı’nın düzenlenmesi, ayan- ların hak ve imtiyazları ile devlete karşı sorumluluk ve vazifeleri ve buna karşılık devletin ayanlara karşı tutumu konuşuldu. Varılan mutabakat neticesinde 7 Ekim 1808’de ayanlar ile Saray arasında Sened-i İttifak belgesi imzalandı. Bu senetle ayanlar Padişah’a sadakatlerini ilan ederken Padişah da ayanları koruma sözü ver- mekteydi. Ayrıca ayanlar vergileri Saray’ın isteği doğrultusunda toplayacakları ve kendi bölgelerinin dışına el uzatmayacakları hakkında da teminat vermekteydi. Ayanların merkeze bağlılıklarının karşılığı olarak Sadrazam, keyfi davranışlarda bulunmayacağını, ayanların etki ve yönetim alanlarına karışmayacağını ilan edi- yordu. Bu ittifakla ayanların mallarının babadan oğla geçmesi usulünün Saray ta- rafından kabul edildiği de imza altına alınıyordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek maksadıyla yerel iktidarlarla imzalanmış olan bu senet halkın genelinin çıkar- larını ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i İttifak’ta vergilerin haksız ve ezici olmaması, reayaya zulmün yasaklanması, bir suç işlenmesi durumunda soruşturma yapılmadan ceza verilmemesi gibi kişi haklarını korumaya yönelik hükümler bulunmaktaydı. Ne var ki Sened-i İttifak uzun ömürlü olamamış, uygu- lanma fırsatı dahi bulamadan imzalanmasından beş hafta sonra Alemdar Mustafa Paşa’nın öldürülmesiyle tamamen unutulmuştur. Osmanlı devlet adamlarının devletin eski gücüne ulaşması için ayanlarla merkezî otorite arasındaki iktidar ilişkilerini düzenlenmeye çalıştığı bu belge, aynı zamanda, Osmanlı Devleti’ndeki anayasallaşma sürecini başlatan ilk belge- lerden biri olarak kabul edilmektedir. Tartışmasız olan bir başka gerçek de şudur ki her ne kadar uygulanma imkânı bulamamış ve kâğıt üzerinde kalmış olsa da Osmanlı tarihinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle sınırlandırılmıştır. Osmanlı devlet adamlarının devletin eski gücüne ulaşması için ayanlarla merkezî otorite arasındaki iktidar ilişkilerini düzenlenmeye çalıştığı bu belge, aynı zaman- da, Osmanlı Devleti’ndeki anayasallaşma sürecini başlatan ilk belgelerden biri ola- rak kabul edilmektedir. Tartışmasız olan bir başka gerçek de şudur ki her ne kadar uygulanma imkânı bulamamış ve kâğıt üzerinde kalmış olsa da Osmanlı tarihinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle sınırlandırılmıştır. İngiltere ve Rusya ile İlişkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaşanan olaylar neti- cesinde İngiltere, Napolyon orduları karşısında yalnız kalmış ve yeni ittifak ara- yışları içine girmişti. İngiltere 1807’den beri savaş hâlinde bulunduğu Osmanlı ile barışa yöneldi ve iki devlet arasında 5 Ocak 1809’da Kal’a-yı Sultaniye Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile İngilizler daha önce itiraz ettikleri Boğazların Ruslara kapatılması hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanlı-Rus savaşı ise Osmanlı ordularının yenilgisiyle sonuçlanmıştı. İki devlet arasında 28 Mayıs 1812’de imzalanan Bükreş Antlaşması ile Prut Nehri-Tuna ağzı Osmanlı-Rus sınırı olarak kabul edilirken Osmanlı Devleti Sırplara imtiyaz verilmesini de kabul etti. Sırp ve Rum İsyanları: Balkanlar’da ilk milli

Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue