Semiotiek 1 PDF

Semiotiek 1 Evaluatie - Schriftelijke semiotische analyse van een beeld (50%) - volgens een stappenplan, krijgen we tijdens de laatste les - volledige analyse van een zelfgekozen beeld dat we niet in de les zagen en van na 1989 - kunnen er pas aan beginn...

Semiotiek 1 Evaluatie - Schriftelijke semiotische analyse van een beeld (50%) - volgens een stappenplan, krijgen we tijdens de laatste les - volledige analyse van een zelfgekozen beeld dat we niet in de les zagen en van na 1989 - kunnen er pas aan beginnen na de laatste les - Gesloten boek examen, meerkeuzevragen: begrijpend lezen (50%) - leerstof enorm goed kennen - voornamelijk ook de details en nuances - het draait rond het begrijpen van het vak Overzicht - Wat is een teken? - Syntagma/Paradigma - Sociale codes - Vrouwelijk naakt - Exotisme, Oriëntalisme - Dominante codes en mythes - Sociale afgunst/ empathie - Visuele metaforen en figuurlijk taalgebruik 1. Wat is een teken? Kijken naar tekensystemen 30/01 = systeem van visuele tekens, een geheel met een bepaalde orde Beeld 1 propaganda: - de fonts die gebruikt worden -> zetten een mood - militair afgebeeld - negatieve boodschap tonen -> taal - roepen op tot iets -> propaganda - kleurgebruik - de kleur rood oa Analyse van het beeld Stap 1: We zien een poster met beeld en tekst. Stap 2: We kijken naar een propaganda poster, zien we aan de hand van de taal en de boodschap. Een hele normatieve poster, men volgt de normen van een typische propaganda Stap 3: Voorgrond - 3 tekens: - een band, rood - vloeiende overgang tussen rode band en tekening - doet denken aan rook, geeft de volle lucht van een oorlog aan - suggestie van bloed - de lijn is krom - door de dynamiek van het beeld - heeft iets weg van een vlag - de kleur rood - heel typisch voor propaganda - meeste urgentie - trekt de aandacht - bloed, gevaar en vuur - tekening, groen - man, herkennen we door stereotypische elementen - draagt broek - soldaat - korte haren - houding - stereotype houding - tekst - gedachte-ballon - sexistische opvatting  - keuze font -> individualiseren - tweede band, geel/oranje - structuur - doffe kleur - stro-achtig - dynamisch door de richting van het droog gras - keuze font - een hogere instantie spreekt hier - sexisme van het individu wordt hier gespiegeld - zwart en vet -> heel formeel - de rode ‘please’ -> de urgentie wordt benadrukt Een beeld - = is een systeem, bestaat uit tekens en tekens hebben een betekenis - de bedoeling of interpretatie van de maker maakt voor ons niet uit Beeld 2 Een poster - verhoudingen - combinatie tekst en beeld Tekensysteem: - achtergrond - blauw = zee, koud, kalmte - tekst - Dubrovnik = havenstad in Kroatië - de parel aan de Middellandse Zee - pijnlijk verleden, oorlog - keuze font - elegant, gestileerd - referentie oude toeristische poster van Nice - knipoog naar art nouveau - voorgrond: beeld - schelp - vakantie, zee - zwart-wit, minder elegant en koeler - parel vervangen door een kogel = visuele metafoor - Dubrovnik heeft een enorm gewelddadig verleden - kogel voor zware machines: minder focus op het individu, maar de gehele bevolking Wat is semiotiek Oorsprong van het woord - Semeiotics -> semeiotikos: observator van tekens  - Studie van tekens en tekensystemen - Geneeskunde gebruikt dezelfde methodes: kijkt naar tekens (de symptomen) en de betekenis (de ziekte) - De betekenis van een teken is nooit universeel, cultuur kan andere betekenis aan iets geven Ggeboren uit dialoog gebaseerd op kennis → hangt dus af van gesocialiseerde cultuur Wat is semiotiek - Een trage wijze van kijken - Geen vast object - cultuurproducten: films, posters, reclame,... - maar ook mensen, groepen en culturen - Bestuderen van de betekenisprocessen van tekensystemen - hoe wordt betekenis opgewerkt - hoe kan ik betekenis creëren en controleren wat ik zeg Waarom semiotiek? - Impliciet -> expliciet - Onbewust -> bewust - om betere makers te worden, om bewuste keuzes te maken - Dieper inzicht in relatie tekens/betekenis - Dieper inzicht in hoe ontvanger betekenis leest op basis van tekens die maker gebruikt heeft - Kritische reflectie op je eigen creatie - om te kunnen beargumenteren waarom we onze keuzes hebben gemaakt, waarom is het een interessante keuze - Semiotiek biedt analyse-instrument voor kritische reflectie en dieper inzicht in visuele communicatie Beeld 3 Een propaganda cartoon met codes en oppositionele kleuren. Bestaat uit 3 lagen: - de diepte (afgrond?) - de grondlaag - personen/figuren Visueel zien we een ster, die stelt Europa of de vlag van Europese unie voor. Taal en tekst uit elkaar - uitdrukkelijke letters, schakeringen in letters, stukjes uit gesneden - de gaten = ruw, activisme  - street art = stempel achtige letter Betekenis van het woord Staat voor continent Europa, symbolisch voor welvaart, liberalisme, democratie. Europa wordt gezien als het oude continent, men spreekt vanuit een eigen perspectief, omdat men toen de andere continenten nog niet kenden. Allemaal symbolische betekenissen dus. Blauw = de diepte Staat voor liberalisme, idee van vrijheid en veel mogelijkheden, staat voor zee, sterke kleur, rustgevende kleur Europese unie (sterstructuur) = oneindige sterrenhemel= Europa Geel Gele muurstructuur: symbool voor scheiding van het ijzeren gordijn. Gele kleur is de verbinding tussen beide kanten en de blauwe kleur wordt hier gezien als “het positief” ook wel de bevrijding - Symboliek naar Berlijnse muur Scheid de voorgrond met de achtergrond, dit zorgt voor diepte. Sterke associatie met de Sovject-Unie. Geel, als kleur, is veel harder en agressiever in combinatie met rood. Rood = Grondlaag Dit deel is minder verfijnd dan het blauwe gedeelte, de spikkeltjes op het rood zijn een referentie naar street art. Personen/figuren - Ze staan diagonaal tegenover elkaar gespiegeld - Europese personage is kleurrijk (goud), het andere personage lijkt veel donkerder (zwarte strepen, gevangeniskledij, gevangen) - Aangezicht tonen: persoon wordt geïdentificeerd, andere persoon niet, ene is een regime van individualiteit andere wordt niet geïdentificeerd - De ene kijkt naar een oneindige horizon van mogelijkheden, andere staat in een hemel van mogelijkheden - Schaduw is heel erg aanwezig, is zwart, hangt personage vast aan het kader Wat zegt het over Europa? - Vrije Europese unie: sociale liberale democratische Europa - Onvrij Oost-Europa: sovjet, socialistisch - Boodschap: “de ene kant is beter dan de andere” → soort mythe → ideologische boodschap Waarom is dit propaganda? Het is een ongenuanceerd beeld. Het kader van dit beeld Waarom is dit kader niet afgemaakt langs beide kanten? Het gebied is veel groter dan op beeld te zien is. Strenge afbakening van twee zwarte stroken. Waarom semiotiek? - Semiotiek maakt komaf met idee dat betekenis ligt enkel in intentie (bedoeling) van de maker - Betekenis ligt in combinatie tekens waaruit tekensysteem bestaat - Afstand nemen van jezelf als ontwerper en tijd en ruimte nemen voor kritische reflectie: - Hoe werkt het? Wat zeg ik nu precies met mijn beeld...? - Hoe haakt dit in op de ogen van de ontvanger? - Semiotiek is middel om je te beschermen tegen slechte visuele communicatie door tijdsdruk en opdrachtsdruk: het herinnert je eraan de juiste vragen te stellen Vooronderstellingen - De relatie tussen tekensysteem en kijker centraal - Niet maakproces, maar kijkproces - Hier ga je kijken naar het werk op zich, enkel naar het werk - Intentie maker/kunstenaar tussen haakjes - Semiotiek start: waar tekensysteem en kijker elkaar ontmoeten - Kunstgeschiedenis? Kunst in historische context - Semiotiek? Interactie tekensysteem en kijker: betekenisproces Betekenis vormingsproces: 1. Tekensysteem: initiator (aandacht trekken) 2. Kennis van kijker: stuurt betekenis vormingsproces 3. Betekenis: voorlopig, maar niet willekeurig resultaat Een betekenis ontstaat door een proces van betekenisvorming -> tekensysteem + kijker = betekenis - het gemaakte tekensysteem is de initiator (blikvanger) - de kennis van de kijker stuurt zelf mee het betekenis vormingsproces - die betekenis is een voorlopige, maar niet willekeurige einduitkomst Beeld 4: Hommage à Romania Naar wat kijk ik? Affiche (door verhoudingen en betiteling in de hoek gepositioneerd) Tekst en beeld uit elkaar Lettertype : normaal, elegant, past goed bij beeld, beeld is rustgevend & rustig lettertype, waardig, lettertype dat op grafsteen zou kunnen staan. - Hommage = betekent eerbetoon aan Roemenië - 1989 = jaartal van val van de Berlijnse muur, einde communisme Achtergrond egaal & grijs, sober, serieus, op het einde van de dag Tekens op de voorgrond - twee personages, - band rond arm, - licht en schaduw Tekens op de achtergrond - Pieta van Michelangelo - Maria heeft Jezus vast in haar armen, - marmeren beeld, - vrouw heeft verticale positie = ze leeft, hoger gepositioneerd - Jezus is dood, daarom ligt hij horizontaal - de kruisafname van Jezus, dit toont de moeder & zoonrelatie. - de overall emotie is verdriet - Jezus heeft een band aan met de vlag van Roemenië - Roemeense revolutie = eerbetoon aan de revolutie van Roemenië. - is gestorven door de zonden van de mens = heroïsche dood - Jezus wordt hier in het licht geplaatst en moeder in schaduw. - Om aandacht naar jezus te trekken omdat hij naar het licht zal gaan/ naar de hemel. Maria in het donker door haar verdriet te versterken. Betekenis Respect en eer voor de gesneuvelden in dit conflict. Affiche - Tekensysteem: affiche -> initiator: trekt aandacht - Enkele sturende elementen die ons in betekenis-richting duwen: woorden, pieta, vlag - Betekenis: verbanden zoeken; vooronderstelling: er is orde/structuur - Als kijker betekenis niet vindt: gebrek aan kennis: taal, geschiedenis Roemenië, kunstgeschiedenis, religie - Onze betekenis legt dit verband tussen alle onderdelen beeld (onze betekenis heeft de orde gevonden) - Zolang er geen beter verband/betere orde wordt gevonden, is dit de betekenis (voorlopige resultante) Betekenis is afhankelijk van - Tekens van de affiche zelf (taal, beeld, licht...) - Kennis van de kijker Betekenis - Hoe beter we kijken en hoe meer we weten, hoe rijker de betekenis - ‘Bedoeling’ van de kunstenaar/ontwerper? Geen belang in betekenis vormingsproces - enkel het werk zelf (met specifieke stijl en structuur) in confrontatie met een kijker/ontvanger (kennis) - maker is natuurlijk indirect aanwezig; zij is degene die keuzes voor stijl/structuur gemaakt heeft; zij zit achter de keuze voor specifieke tekens, stijl en structuur - Niet de maker bepaalt wat de betekenis van een werk (tekensysteem) is, maar het werk zelf in interactie met de waarnemer. De maker is enkel aanwezig in de al dan niet bewuste keuzen, waarvan het werk het resultaat is. - Om daadwerkelijk betekenis te krijgen heeft een werk behoefte aan een toeschouwer om de in potentie aanwezige betekenissen te actualiseren. Anders gezegd, een werk krijgt pas zijn betekenis in de ogen van de toeschouwer - De betekenis van een werk is geen statisch gegeven. Ze is in beweging. Naarmate onze mogelijkheden (kennis of aandacht) toenemen, neemt de betekenis van het werk ook toe of verandert deze. Betekenis is altijd een voorlopig resultaat. Beeld 5: Keffiyeh Kunstenares Mona Hatoum, van Palestijnse origine en in Londen gestudeerd Achtergrond Wit = weinig over te zeggen (tentoonstellingsruimte?) Voorgrond: Strakke patronen te zien Doek lijkt op een soort van hoofddoek of tapijt, maar het is een Keffiyeh = sjaal, woestijnsjaal -> nationaal symbool Deze Keffiyeh is speciaal omdat hij gemaakt is met mensenhaar ipv stof. - Centrale patroon lijkt op kippengaas - afscherming, begrenzing, negatief, gevangenschap - Gebruik van lang haar - bescherming, sterkte → doorzetting, strijd niet opgeven. - De uitrekking van het haar - pijn, verdriet, verlies van naasten, etc… - je ziet het niet maar het zijn lange vrouwenharen  - onzichtbaar, maar toch aanwezig = feministische kritiek - deel van de bevrijdingsstrijd - Zijkanten - golvenpatroon → toegang tot zee → vrijheid - Eind 20ste eeuw keffiyeh = palestijnse identiteit - Werd ook geassocieerd met arafat - werd arafat sjaal genoemd = bevrijdingsstrijder en leider - deze sjaal staat dus symbool voor de bevrijdingsstrijd Tekst - Geen werk zonder titel of kunstenaar → altijd tekst aanwezig - Mona Hatoum werkt veel met het menselijk lichaam - Keffiyeh (naam van het werk) - Titel is soms spiegel van wat er te zien is. Als je een Keffiyeh kent heb je geen titel nodig. Beeld 6: Achtergrond - Groot wit kader met een foto - Elegant, klinisch - Verwijzing naar kunst (kader) = luxe Wit kader - Modernistische esthetiek, rust, proper. Blauwe achtergrond - Mooi weer - Sterk zonlicht op wit huis = vakantiehuis, groot huis - huis is luxueus, minimalistisch, modernistisch. Gesloten ramen en rolgordijnen - Structuur gevangenis, niet binnen of buiten kunnen. Voorgrond - Vrouw - model = stereotiepe kenmerken van vrouw - uitgelengde hand, hals en kijk = elegantie - naaktheid zorgt voor fragiliteit. - vastgebonden van haar, wijst op controle - half open mond = passiviteit - zekere spanning in de hals  - Schaduw - blinddoek = anonimiteit - Arm - bescherming zon - ik wil zon niet meer zien - Losse hand - zwakheid, relaxed - Draagt blinkende armband - focuspunt - Vliegtuig en gebouw lopen bijna parallel - hand breekt beweging van vliegtuig af - Vliegtuig - staat voor reizen, vrijheid - tegenstelling met het bandje, want door het bandje hangt het juist vast Tekst - “Escape” - ontsnapping of de vlucht - sleutel tot een narratief verhaal - Reclame voor vliegtuigarmband - niet alledaagse reclame = hidden advertising - Er wordt geleend van modereportages en gebruik gemaakt van bepaalde codes - ik ben beter dan gewone reclame - conceptueel - soort van elitaire reclame - Op zoek naar specifiek publiek - trekt trager de aandacht, meer tijd om te bekijken - niet meteen verleidt door reclame - Info over medewerkers krijg je ook te zien Beeld 7: Dirty Jeff on Top Kunstwerk = titel en kunstenaar Achtergrond - Witte achtergrond → museum white cube Voorgrond Twee personen die op verschillende ondersteunende structuren liggen. Een houten structuur, die zorgt voor een onderscheid tussen sokkel en grote stenen. In het beeld vind je een erotische houding terug en twee verschillende figuren met stereotype mannelijke en vrouwelijke kenmerken.  - Vrouw: prostituee? - naaldhakken, kousenbroek, rode lippen, blonde haren. - zijn eigen vrouw (politica en pornoster) - toont hiermee privéleven aan publiek - het privéleven van het koppel komt samen met het openbare leven door middel van hun jobs - Het beeld bouwt op - propere sokkel - zandsteen - ruwe rotsen - vrouw - vieze, vuile Jeff Koons helemaal vanboven - Jeff = seksueel en letterlijk vuil Tekst “Dirty Jeff on top” - Het werkt zegt wat we letterlijk zien, pornografisch, obsessed - Choqueren = goede strategie - Spiegelbeeld van de kunstwereld Beeld 8: Voor en achtergrond onderscheiden - Achtergrond: binnen want we zien muren, deuropening - Voorgrond: man en vrouw → haar kledij, onderscheid tussen gender. Personages - Miles Davis, trompetspeler - Vrouw, actrice Jeanne Moreau Jazzfilms - Leerling meester attitude door begeleidende hand en het ondersteunen van het spelen van de trompet - Geluidsdemper = stiller maken - Geheime relatie - Veel driehoeken aanwezig in het beeld o.a driehoek van de hoofden en zijn arm - dynamische compositie Tekens Een mens heeft om te leven tekens nodig - Symbolen: geen visuele verband tussen teken en betekenis, maar staat wel voor een betekenis bv. regenboog staat symbool voor pride, witte duif is vrede - Taal = symbolisch → alleen 'wij' verstaan wat 'wij' zeggen - gebaseerd op overeenkomsten - iconen - Beeld, visuele weergave: visueel verband tussen teken en betekenis nurture = wat aangeleerd is via onze cultuur bv. logo brandblusser, foto van een persoon, … - index: een visuele en oorzakelijke (causale) relatie met iets wat gebeurd is bv. water op de straat, dus het heeft geregend, rook = brand, voetsporen = er is iets of iemand gepasseerd Peirce & de Saussure Peirce en de Saussure - 2 filosofen, Canadees en Zwitser - Grondleggers van de semiotiek - Hebben beiden een techniek ontwikkeld voor de tekensystemen - Focus op talen, hoe taal betekenis creëert Wat is een teken? De Saussure: een teken is een semiotische relatie - Een teken geeft een relatie aan tussen minstens 2 elementen - iets is gerelateerd met iets anders - het verbindt twee elementen met elkaar - Signifiant /betekenaar & signifié /betekenis Als je het woord “berg” hoort of ziet - signifiant, betekenaar, materiële drager - materiële drager → 'berg' als sound dus geluidsgolven, tekening, pixels, … dan wordt er ook meteen een mentale voorstelling van een berg opgeroepen - signifié of de betekenis - moet aangeleerd worden om te kunnen weten wat het is - Signifiant en signifié horen samen, men kan niet berg horen zonder eraan te denken. - Die relatie tussen beide wordt signification genoemd, ook wel betekening - Een teken omvat zowel de betekenaar, als de betekenis, als de relatie van betekening tussen beide Vb. Het teken “appel” omvat: - De betekenaar: de letters a, p, p, e, l in die volgorde - De betekenis: de mentale voorstelling die we hebben van een appel - De relatie van betekening tussen beide - In het systeem van de Saussure heeft de werkelijkheid geen plaats: waar is de echte appel? - Antwoord Peirce: de semiotische driehoek Peirce: een teken is een semiotische driehoek - Een relatie tussen 3 elementen - Verschillende relaties: 1. Interpretatie relatie (deelt hij met de Saussure: representamen (betekenaar, signifiant) → interpretant (betekenis, signifié) 2. Verwijsrelatie: representamen (signifiant) → referent (het object in de werkelijkheid) Semiotische driehoek Representamen verwijst enerzijds naar een referent, een object in de werkelijkheid. Het roept anderzijds ook een interpretant op, een betekenis. Er is niet noodzakelijk een relatie tussen die betekenis en het object. Er is wel een relatie tussen de materiële drager, het woord, en de betekenis. En soms is er ook nog een relatie tussen het woord en het object in de werkelijkheid. Erfzonde, waar Eva de appel plukt De mentale associatieketen gaat verder dan enkel een mentale voorstelling Conclusie Peirce De betekenis van een teken ligt nooit vast, hangt af van de betekenissen die ermee geassocieerd worden. In visuele communicatie is die associatie-waaier van betekenissen die de tekens van het systeem oproepen belangrijker dan het object (de werkelijkheid) waarnaar het representamen verwijst. - Het object is weinig waarden in visuele communicatie, het draait vooral rond die associatie-waaier van betekenissen. Beeld 9: Wat zien we? Een poster - Door de afmetingen - Combinatie van tekst en visuele elementen - Geen object of dienst, dus geen reclame Achtergrond - Bestaat uit 2 horizontale stroken, een lichte en een donkere - Geen rechtlijnige overgang - We bevinden ons buiten op straat, waarschijnlijk een steegje - De straatmuren en grond zijn vuil, geven iets van een korrel mee - Vrij ruige omgeving, niet zo proper Tweede laag Beeld op de muur - Blauwe kleur, zorgt voor een mooi contrast met de crèmekleurige achtergrond - Het is een onafgewerkte tekening, vrij sober en strak - Mannelijk witte figuur met baard, kort haar en robuuster gezicht - Geen blije gelaatsuitdrukking, strakke ogen - Het blauw haar zorgt voor verzachting en licht en leidt ons naar de vuilniszakken Voorgrond Fotografische toegeving - We zien zakken, vuilniszakken - Ze staan klaar om op te eten of ze worden uitgespuwd Tekst “what some new yorkers eat is hard to swallow” - Specifiek lettertype - Lijkt alsof ze op de grond geschreven zijn in krijt, door gekozen perspectief - Vertaling: Hoeveel sommige amerikanen eten is moeilijk te slikken (moeilijk om te snappen, niet te geloven). - schuilt metafoor in, namelijk dat arme mensen oneetbare zaken eten - moeilijk te aanvaarden - het is een morele oproep, om de contrast/kloof rijk vs arm aan te kaarten Beeld 10: Wat zien we? Reclame - voor een auto - Lexus, merk van de auto Achtergrond - egaal grijs vlak - industrieel - minder belangrijk - zorgt voor nadruk op voorgrond, 3D effect van molecules duidelijker - klinische labo Voorgrond Moleculen - bouwstenen van de auto rechtsonder - vormgeving van de auto - dezelfde kleur als het glas, banden en de carrosserie - moleculen geven bepaalde atoomstructuur weer - staat symbool voor die “bepaalde” stof - wetenschappelijk getint - vooruitgang - technologisering, modernisering - Visuele metafoor: - de auto en de mannelijkheid vallen hier samen - de auto is als een testosterone moleculen, de moleculen staat voor mannelijkheid → de auto staat voor mannelijkheid Tekst - Naam van automerk en het model - 560 HP’ = horsepower - Testosterone is voorgestelde atoomstructuur - gevoel van sterkheid, kracht zelfvertrouwen - de auto “wekt” testosterone op - gericht naar eerder mannen, want seksistisch getint Beeld 11: Doctors aren’t taught to fix fuse boxes Naar welk medium kijken we? Affiche - afmetingen - tekst en beeld gecombineerd Achtergrond Witte achtergrond - verwijzing naar het propere, klinische, steriele, neutraal en werkt ook esthetisch Voorgrond Object - niet direct herkenbaar - gemaakt object om een bepaald verhaal te vertellen Artificiële vorm, krijgt hier mengeling van twee betekenissystemen. Object op voorgrond Object - lijkt op een zekeringskast - mix tussen een fusebox en een anatomische voorstelling van een orgaan - de kleuren zoeken referenties voor ons lichaam Visuele metafoor De fusebox en het menselijk lichaam worden op elkaar geprojecteerd. De fusebox is als een lichaam, bij beide kunnen er delen kapot gaan en moeten worden vervangen. Om het lichaam te repareren moeten we soms ook machines, elektriciteitsvoorzieningen repareren. Dus AZG heeft niet elke dokters nodig, maar ook techniekers, ingenieurs,... Tekst “DOCTORS AREN’T TAUGHT TO FIX FUSE BOXES” - hoofdletters, die neutraal in het beeld staan - formeel lettertype - taal die duidelijk spreekt - de rode kleur op de witte achtergrond versterkt de medische context - engelse taal: dokters zijn niet opgeleid op zekeringskasten te repareren Connotatie met het beeld en de tekst - dokters zijn gemaakt om lichamen te repareren, geen zekeringkasten - gezegd door Artsen Zonder Grenzen - betekent dat AZG niet enkel dokters nodig heeft, maar ook techniekers die het materiaal van de artsen kunnen verzorgen en hun werk kunnen doen Doel - aanwervingscampagnes, er is ook plaats voor technisch personeel 2. Syntagma en Paradigma Inleiding Syntagma en Paradigma zijn een extra manier, een nieuwe laag, om naar beelden te kijken. Het is bedoeld om beter te gaan kijken en nog aandachtiger vragen te stellen in de beeldanalyse. Om een tekensysteem te maken, selecteren we tekens en combineren we die op een welbepaalde manier. In semiotische termen wordt er een naam gegeven aan het selecteren en combineren. Twee soorten relaties tussen tekens in tekensysteem - het selecteren = de paradigmatische relatie - het combineren = de syntagmatische relatie Syntagma Syntagma is de welbepaalde combinatie van tekens in tekenketens, ook wel een tekensysteem. Het verwijst naar die specifieke combinatie, hoe iets gecombineerd is en waar de elementen geplaatst zijn in het beeld. De plaats van een teken in de syntagma bepaalt mee de betekenis, vb. “de kat eet de vis” of “de vis eet de kat”. Combinatie van tekens naast elkaar of voor en na elkaar - in de ruimte: vb. foto, affiche, schilderij - in tijd: vb. film, documentaire, videoclip, reclamespot Voorbeelden van Syntagma’s - zin, syntagma van woorden - woord, syntagma van letters - alinea, syntagma van zinnen - film, syntagma van beelden - affiche, syntagma van tekens Paradigma Een paradigma is een verzameling verwisselbare maar verschillende tekens. Met de tekens die een teken zouden kunnen vervangen in een tekensysteem staat dat teken in een paradigmatische relatie. Vb in het syntagma p-a-k vormt “a” een paradigma met i, u, o, e: p-i-k, p-u-k, p-o-k , p-e-k. De betekenis van het woord verandert telkens, maar het blijft een betekenisvol tekensysteem. De eenvoudige uitleg: Als men in een tekensysteem een teken zouden kunnen veranderen door een ander teken, dan hebben deze tekens een paradigmatische relatie. Bij Prince Silencio zou dit dan bijvoorbeeld Prince Silence, Prins Stilte of Prins Zegt Niet Veel. Het draait rond alternatieven, welke alternatieve had men nog kunnen kiezen voor de titel, de achtergrond, de kleur van de prins,... Dus de vraag is waarom zijn deze keuzes gemaakt, het is belangrijk om hierbij stil te staan. Dit is de paradigmatische vraag die gesteld moet worden bij elke beeld. Syntagma/ Paradigma Een tekensysteem is dus een syntagma (specifieke combinatie van tekens) bestaande uit tekens die geselecteerd zijn uit paradigma (verzamelingen van verschillende maar gelijkaardige tekens). Voorbeelden - Dorische zuil (in syntagma met de andere elementen van Griekse Dorische tempel, staat in paradigma met Ionische en Korinthische zuil). Uit de paradigma van bomen kies ik niet de eik of de beuk, maar de palmboom. Deze zijn verschillende, maar op een vlak toch ook gelijkaardig. Ik ga mijn cover maken met een palmboom, ik ga die palmboom plaatsen aan de zijkant. De plaats is het specifieke syntagma waarvoor ik kies. Syntagma: aaneenschakeling van verschillende elementen Paradigma: groepvarianten, stilistische varianten, alternatieven... Kledij - syntagma, de gekozen outfit per dag - paradigma, alle kledij in je kleerkast de jassen, broeken, truien die je elke dag kan wisselen Voedsel - syntagma, de gekozen gerechten die je gaat eten - paradigma, de menukaart van voorgerecht, hoofdgerecht en dessert Beeld 1: Boekcover Prince Silencio Syntagmatische keuzes Eerste plek de keuze om beneden aan het beeld een massa mensen te plaatsen, bovenaan staat een personage. Dit personage steekt uit boven de massa. Het tekstfragment, zijnde de titel en de naam van de auteur, is wederom bovenaan gezet. Specifieker in de witruimte boven de personages en parallel met het afgezonderde personage. De massa personages zijn bijna kriskras door elkaar gezet, maar toch zit er een bepaalde structuur in. Zo zijn er 3 koppels te onderscheiden in deze massa, dit is herkenbaar door de positie van hun monden. Het lijkt wel alsof de koppels onderling tegen elkaar aan het praten zijn, het ene gesprek al serieuzer dan de andere. De massa - staan dicht bij elkaar, creatie van geluid en beweging Het aparte personage - de positie geeft een zekere betekenis met zich mee, namelijk om een afstand te creëren tussen dit personage en de massa - de naam van het boekje, prince silencio - hij staat boven de massa, hij is speciaal, hij is een prins - stilte, hij wordt uit de massa gehaald want daar is het stiller - de syntagmatische keuze om titel daar te plaatsen: - titel en personage hebben dezelfde context, wat hen verbindt is de verticale plaatsing - hij staat er dus letterlijk getekend en beschreven in woorden Naam van auteur - volgens de codes, die komen kijken bij het maken van een boekcover, zet men de auteur dicht bij de titel - de syntagmatische keuze positie van de naam van de auteur - verwarring tegen te gaan, nu weet men zeker dat Anne Herbauts effectief de auteur is en niet de uitgever of … Paradigmatische keuzes Witte achtergrond Men had ook kunnen kiezen voor geel, rood, reliëf. Waarom wit? Benadrukt opnieuw die stilte, het wit op wit versterkt de stilte. Het geeft een bijna “sneeuwgevoel”. Men heeft gekozen om de personages geen uitgesproken gender te geven, maar hierdoor lijken de meeste personages wel mannelijk. Wanneer men ervoor kiest om het genderneutraal te houden, wordt er automatisch gedacht aan mannen. Men kiest ook voor; witte personages ipv gekleurde, een kat ipv een hond,... De mond van de afgezonderde figuur is dicht, dit is een paradigmatische keuze, men had kunnen kiezen voor een open mond maar dan valt deze ‘stilte’ weg. Het lettertype, de kleur,… zijn allemaal paradigmatische keuzes. De manier waarop de naam van de auteur staat geschreven is geen keuze van de vormgever van de cover. Dit is een keuze van de auteur zelf, op deze manier maakt ze van haar naam en soort eigenzinnig logo. Syntagma (in tijd) van de James Bond film http://www.hmss.com/articles/semiotics/ 1. M moves and gives a task to Bond 2. Villain moves and appears to Bond (perhaps in vicarious form) 3. Bond moves and gives a first check to Villain or Villain gives first check to Bond 4. Woman moves and shows herself 5. Bond takes Woman (possesses her or begins her seduction) 6. Villain captures Bond (with or without Woman, or at different moments) 7. Villain tortures Bond (with or without Woman) 8. Bond beats Villain (kills him, or kills his representative or helps at their killing) 9. Bond, convalescing, enjoys Woman, whom he then loses (Eco, 1979, p. 156) Conclusie: - Elke regisseur van een James Bond film krijgt hetzelfde paradigma - Stappen 1-9 zijn het syntagma van de Bond films, deze scènes volgen elkaar op - Het scenario, (het syntagme) ligt vast, maar de regisseur kan kiezen hoe hij deze scènes invult - Wie speelt Bond, hoe ziet de vrouw eruit, hoe gaat Bond de slechterik vermoorden -> dit zijn allemaal paradigmatische keuzes Beeld 2, United Colors of Benetton Naar welk medium kijken we? Reclame, bv: beeld voor een billboard. Tekst Witte tekst op een groene rechthoekige achtergrond, een van de logo’s van dit bedrijf. Dit is het merk dat reclame aan het maken is. Paradigmatische keuzes Heel veel paradigmatische keuzes heeft de maker hier niet. Hij heeft de opdracht gekregen om een reclamebeeld te maken voor een bepaald merk. Hierbij komen dan ook de huisstijldragers van het merk bij kijken, waaraan de maker niks mag veranderen. Achtergrond Heel duidelijk keuze gemaakt voor een witte achtergrond. Wat voor effect zouden andere kleuren kunnen hebben? De witte achtergrond geeft een contrast met de voorgrond, waardoor dit beter tot zijn recht komt. Het heeft eveneens een steriele, klinische omgeving. -> enigste paradigmatische keuze Voorgrond Men heeft gekozen voor een soort militaire broek met een rode vlek op. Zonder de camouflage print zouden we nooit de associatie hebben met leger en oorlog. De rode, mogelijks bloed-, vlekken zorgt dan voor de link met geweld, gewond en misschien zelfs dood zijn. De specifieke keuzes die zijn gemaakt door de maker zijn heel beladen. Dankzij de achtergrondinformatie weten we dat maker niet veel keuze had over de kledingstukken. Hij heeft deze gekregen van een vader, wiens zoon is gestorven. Syntagmatische keuzes We hebben de broek en het shirt, hoe gaan die nu in het beeld worden geplaatst. De maker heeft ervoor gekozen om de kleding zo te positioneren dat het net lijkt alsof er effectief iemand op de grond ligt, het menselijk lichaam wordt heel sterk gesuggereerd. Hij had evengoed de broek links en het shirt rechts kunnen plaatsen, maar dat heeft niet hetzelfde effect. Door de horizontale positie kunnen we het ons bijna inbeelden hoe het slachtoffer op de grond lag na de aanval. De 3 belangrijkste keuzes: - horizontale positie - kleding volgend op elkaar - bovenaanzicht Beeld 3: Jeff Wall, The Thinker Naar wat kijken we? Een fotografisch beeld, zeer realistisch. Jeff Wall is een hedendaagse kunstfotograaf, dit geeft bevestiging dat het een foto is. Paradigmatische keuzes De naam Jeff Wall is geen paradigmatische keuze, aangezien hij degene is die het beeld heeft gemaakt. Men had hier andere kunstenaars kunnen zetten, maar die hadden dan geen verband met het beeld gehad. The Thinker, de denker. Hier is door Jeff Wall zelf een paradigmatische keuze gemaakt, of door een van zijn assistenten. Hij heeft gekozen om dit beeld een titel te geven en uit alle mogelijke opties heeft hij gekozen voor The Thinker. De naam is waarschijnlijk gekozen omdat de persoon in de foto een gelijkaardige houding heeft als het bekende beeldhouwwerk van Rodin, dat eveneens ook ‘De Denker’ noemt. Door deze titel te kiezen plaatst Jeff zichzelf in een kunsthistorische traditie, hij heeft zijn versie van ‘De Denker’ gemaakt. Achtergrond Er wordt gekozen voor een bepaald moment in de dag, dit beeld in de avond had er totaal anders uitgezien. Het is een aangename dag, met een lichtblauwe mistige lucht. De stad krijgt een kleine rol in het beeld in vergelijking met de lucht. De denker zit precies met zijn hoofd in de wolken, daarnaast lijkt het alsof hij neerkijkt op de stad, de cultuur, de beschaving. Hij koos hier voor een stadszicht, niet voor een heel iconisch landschap. Moest hij hebben gekozen voor een natuurlandschap, dan zou de denker heel andere gedachten met zich dragen. De natuur zou een heel ander filosofisch denkproces met zich meebrengen. Voorgrond De elektriciteitsdraden zorgen voor een bepaald kader, ze delen het beeld in 3 delen op: een stukje lucht, stukje lucht en stad en dan het beton. Hij had natuurlijk ook voor iets anders kunnen kiezen, maar deze draden hebben iets heel neutraal. Ze hebben een lijngevoel, maar voegen niet veel betekenis toe. In dat geval had een alternatief voor de straatlantaarn bijvoorbeeld een boom kunnen zijn, maar hij kiest voor een cultureel technologisch element dat wijst op de aanwezigheid van de mens. Daarnaast kiest hij ook voor een asfaltweg, die opnieuw verwijst naar de aanwezigheid van de mens. De man zit op een soort sokkel, net zoals ‘De Denker’ van Rodin, gemaakt van betonblokken en hout. Hij heeft ervoor gekozen om die twee elementen van natuur en de mensheid samen te brengen. Het personage We hebben eigenlijk de titel niet nodig om te weten over welk beeld dit zou gaan, de houding van de man is al genoeg informatie. De man draagt een vrij sober blauw kostuum, ook wat oversized en gecombineerd met verouderde schoenen. Kiest eveneens ook voor een iets oudere man, dit zorgt voor een associatie met het bekende gezegde dat de wijsheid komt met jaren. Het personage heeft een object in zijn rug. We kunnen vaststellen dat het een soort zwaard is. Het wapen past niet met de tijd en kledij van het personage, er zit een duidelijk contrast in. Eveneens de manier waarop het in de rug zit, zorgt voor een contrast in de richtingen. Het personage lijkt zich niet bewust van het zwaard in zijn rug, hij is er zich precies niet van bewust. Het zwaard verwijst naar het spreekwoord, een mens in de rug. Syntagmatische keuzes - Het zwaard in de rug - Positie van het personage Paradigmatische analyse Wij gaan nog even dieper in op de paradigmatische analyse, omdat dit een enorm belangrijke analyse is. Waarom juist? Deze analyse draait rond welke tekens zijn gekozen om het tekensysteem te maken en welke gelijkaardige tekens niet zijn gekozen. Het draait rond de juiste vragen stellen, zoals welke kleur zou je gebruiken als je het groene logo van Benetton mag aanpassen? We kunnen veel leren over de betekenis van een tekensysteem door te kijken naar de “afwezige” tekens: tekens die niet in op syntagmatische as (in het beeld zelf) van het tekensysteem voorkomen maar wel op de paradigmatische as (die wel alternatieve zijn). Beeld 4: Microgolf Naar wat kijken we? Reclame, vierkanten met merk en tekst Paradigmatische keuzes Weinig keuzes, gaat opnieuw over reclame voor een bepaald product. Hierdoor kan het product niet worden aangepast, een koelkast zou niet passen bij dit beeld. Ook het logo ligt opnieuw al vast. De tagline, jouw maaltijd verslaat de voetbalwedstrijd van zaterdag. Deze past natuurlijk het beste bij het beeld. We zouden de zin kunnen veranderen, bv een andere sport, of focus, waar dan klopt het totaalbeeld niet meer. Achtergrond De achtergrond is vrij eentonig, simpel. Moet ook niet ingewikkeld of echt zijn, aangezien de voorgrond geen echte situatie is. Men wil de ruimte wel lokaliseren door het toevoegen van licht, zodat het is aangegeven dat er een vloer en muur is. Klinische propere keuken. Voorgrond Men kiest hier duidelijk voor pasta, ze hadden ook de paradigmatische keuze van een touw kunnen gaan. Dit voegt natuurlijk niks toe aan het beeld, de pasta legt die connectie met het eten en de microgolf terug. Door de voetbalploeg ook als groep voor te stellen, wordt er een collectief gecreëerd. Er is gekozen voor 4 personen, meer mannen zouden het beeld druk en onrealistisch’er maken. Daarnaast maakt het de prestatie van de persoon in de jurk ook indrukwekkender. De mensen op het beeld zijn witte mensen, rechterkant zijn stereotype mannen en de linkerkant is een stereotype vrouw. De outfit van de mannen creëert ook de associatie met voetbal, tennis of golf zou het elitair maken. Voetbal wordt gezien als de sport van elke mens, ongeacht de afkomst of achtergrond. De vrouw heeft heel specifieke kleding aan. Er wordt duidelijk niet gekozen voor die kracht uitstraalt, eerder iemand die elegant en ‘vrouwelijk’ moet overkomen. De vrouw wordt gereduceerd (teruggebracht, herleid) tot iets dat mooi moet zijn en als iets dat goed kan koken. Met andere woorden, de reclame is enorm seksistisch. Deze reductie had vermeden kunnen worden door de vrouw anders te kleden, voor een man te kiezen, de ploeg aanvullen of vervangen door vrouwen,... Wat niet aanwezig is, zegt evenveel als wat wel aanwezig is... - Betekenis van tekensysteem: belangrijk stil te staan bij de betekenis van wat niet geselecteerd is. - Semioticus brengt dus ook niet- geselecteerde tekens aan het licht, wat niet gezegd/getoond wordt, is even belangrijk als wat wel gezegd/getoond wordt om betekenis van iets te begrijpen - bv. reclame: als men vrouw toont, is man verzwegen (jongere - oudere, heteroseksuele-homoseksuele,..) Binaire oppositie We kunnen natuurlijk niet op alles beginnen letten, daarom gaan we focussen op de binaire oppositie: wat is afwezig en wat zegt dit? Binaire oppositie, de tweeledigheid: - zien man, vrouw afwezig - zien oud, jong afwezig - zien witte persoon, zwarte afwezig - zien hond, kat afwezig Belangrijk om te beseffen dat de twee polen van een binaire oppositie zijn niet gelijkwaardig - Gemerkte en ongemerkte betekenaar ( Jacobson) - Ongemerkte betekenaar is zoiets als de neutrale kant. Wanneer een man wordt afgebeeld is dit het neutral, wanneer een vrouw wordt afgebeeld valt dit op. - De ongemerkte betekenaar lijkt een volkomen neutrale term (hetero, man, zanger, wit) het verwijst niet naar zijn tegendeel: “mannelijk correspondeert in feite met een geslachtelijke onverschilligheid, een soort abstracte algemeenheid” (Barthes). Man = mens - De gemerkte betekenaar voegt iets toe: vrouw = man (mens) + vrouwelijk Ongemerkte termen zijn maatschappelijke dominante termen (zie later), ze pretenderen universeel te zijn. Vb. Man: alle mensen. Beeld 5: Microgolf Naar wat kijken we? Reclame, voor het merk Mebucaine Paradigmatische keuzes Krijgen genoeg tekens om een mens te zien. BO mens = dier -> waarom krijgen we hier geen dier te zien, het is reclame voor medicatie specifiek voor mensen. Paradigmatische keuzes - voorgrond Wit jonge mannelijk personage -> sterke baardgroei, we zien geen vrouw. Stereotype maatschappij waarin we leven. Men kiest hier voor een mond, BO = neus. Dit zou echter niet werken aangezien het reclame is voor medicatie voor de keel. De mond staat op de keel, omdat de pijn zich daar bevindt. BO= borstkas, zou echter niet logisch zijn voor deze reclame. Achtergrond Zwarte achtergrond versterkt dat dramatische beeld, dat fictieve aspect. Beeld 6: Tree of Life Naar wat kijken we? Kunstwerk van Ana Mendieta Paradigmatische keuzes Boom van het leven = paradigmatische keuze, had kunnen kiezen voor bijvoorbeeld form of life, tree of death,,,. Ze wil een positief verhaal vertellen. BO tree = bird of human -> ze kiest bewust voor een boom, omdat ze wil werken met de symboliek van een boom. Namelijk geworteld in de aarde, takken naar de hemel = een soort vruchtbaarheidssymbool. Achtergrond We zien een boomstam, BO zou een struikje kunnen zijn. Een boom is groot, oud en het omringt haar volledig. Voorgrond We zien een vrouw, dit blijkt de kunstenares Ana Mendieta zelf te zijn. Zij staat bekend om zichzelf af te beelden in haar werken. Dit heeft een speciale betekenis, zij zet namelijk zichzelf op het spel. Ze kiest om naakt te gaan, dit maakt duidelijk dat ze een is met de natuur. Kleding zou dit beeld of in ieder geval de betekenis erachter breken. Ze is trouwens ook niet helemaal naakt, ze heeft een laagje van bruine verf om modder op zich. Door voor die bruine verf of modder te gaan, wordt ze bijna een met de natuur. BO = een rode kleur, dat zou de connotatie kunnen leggen op dood, menstruaties,... Ze staat in een zeer specifieke positie met haar armen omhoog. PK zou een positie zijn met haar armen naar beneden. Door haar huidige positie geeft ze zich volledig over aan de boom en de natuur, ze beschermt of dekt zichzelf niet af. Daarnaast legt het de nadruk op het verticale van een boom. En het vrouwelijk lichaam is gelijk aan natuur en het leven. 3. Sociale codes Inleiding: de natuurlijke waarnemingscode Hoe functioneert onze natuurlijke waarneming? - Onze visuele indrukken worden georganiseerd : we denken dat we de wereld zien, maar eigenlijk zien we gecodeerde beelden, beelden die georganiseerd zijn volgens codes door ons brein. - Die organisatie door ons brein zouden we de “natuurlijke waarnemingscode” kunnen noemen. Figuur en achtergrond Wij, als mensen, delen een visueel veld op in voor- en achtergrond. Op deze afbeelding kan je zowel twee gezichten zien, als een soort beker of kelk. Nabijheid Wij interpreteren zaken die dicht bij elkaar staan als een eenheid. De meest automatische lezing, de voorkeurslezing is 3 dunne stammetjes en een lijn. Ons brein prefereert zaken die dicht bij elkaar staan als een eenheid. De eerste waarneming die zich opdringt bij het tweede beeld zijn horizontale lijnen. Bij het derde beeld zien we dan eerst en vooral verticale lijnen. Overeenkomstigheid We zijn opnieuw twee beelden, de eerste is opgebouwd uit verticale lijnen van bollen en vierkanten. Op het tweede beeld zijn we geen directe richting (lijnen), omdat alle tekens hetzelfde zijn. Dit toont aan dat ons brein zaken die overeenkomstig zijn, gaat interpreteren als een geheel. Continuïteit We zien onmiddellijk een relatie van a met b en een van d met c. Dit omdat wij continue lijnen als onafgebroken zien, als een lijn die bij elkaar hoort. Het deel van a tot het snijpunt en van het snijpunt tot b, wordt als een geheel gezien. Hetzelfde is toepasbaar op de lijn van d tot c. Geslotenheid Visuele tekens die gesloten zijn, worden door ons gelezen als één teken. We zien hieronder 1 open haakje, gevolgd door 3 gesloten haakjes of eenheden. Kleinste op de voorgrond Ons brein geeft een voorkeur aan het kleinste element op een beeld als de voorgrond te interpreteren. De zwarte driehoeken worden op de voorgrond gezet, terwijl de witte driehoeken zich op de achtergrond bevinden. Hetzelfde geldt ook voor de gezichten en bekers. Symmetrie (voorgrond) Wat symmetrisch is springt naar de voorgrond. Bij dit beeld is het ontzettend moeilijk om het witte deel naar de voorgrond te verplaatsen. Omslotenheid (voorgrond) Wat omsloten is springt eveneens naar de voorgrond. Wanneer we het witte naar de voorgrond halen, zien we het woord TIE verschijnen. Eenmaal we dit zien, kunnen we het heel moeilijk terug ontzien. Eenmaal we iets cultureel herkennen, heeft ons brein het moeilijk met het natuurlijke (het zwarte) naar voor te halen. Conclusie natuurlijke waarnemingscode We zijn ons niet bewust van deze code die onze waarneming organiseert - het lijkt alsof de werkelijkheid zo is. Toch is er een code die de chaos aan visuele indrukken “organiseert” tot gestructureerde waarneming. Zodat we ons kunnen bewegen in de wereld en voornamelijk kunnen overleven. Ruimtesonde Pioneer 10, NASA, 1972 Deze tekening is meegegeven met de Pioneer 10, een ruimtesonde, met als doel de buitenaardse wezens kennis te laten maken met ons en onze wereld. Het is een vergulde aluminium plaat met tekens voor intelligente buitenaardse wezens Petra geeft dit beeld mee, om te tonen hoe naïef de ruimtevaarders waren. Ze gaan er vanuit de ‘buitenaardse wezens’ beelden die wij hebben gemaakt op de juiste manier zouden kunnen interpreteren. Om dit werk te kunnen begrijpen zouden ze een gelijkaardig natuurlijk waarnemingsapparaat als ons moeten hebben, voor de indrukken op hun sensoren (ogen) invallen. Daarnaast moeten ze ook beschikken over dezelfde waarnemingscodes om dit werk op de juiste manier te interpreteren. Dit is natuurlijk heel onwaarschijnlijk, dat we wezens vinden met dezelfde waarneming. En zelfs moesten we deze wezens vinden, dan is er nog een probleem. Het feit dat wij niet eens begrijpen wat er met dit beeld bedoeld wordt. Er is heel veel kennis nodig om deze plaat te kunnen lezen, vooral veel sociale codes. Sociale codes: - Socio-visuele code voor herkennen mensenfiguur (man, vrouw) - Wetenschappelijke-visuele code voor perspectief - Socio-visuele code om pijl als een vorm van richting aanduiding te begrijpen (> pijl en boog) - Wetenschappelijke code voor schema’s, kaarten, schaal - Sociale codes voor lichaamstaal (vb.groet) Conclusie Waarneming is niet vanzelfsprekend. Het werkt in 2 stappen: - Onze natuurlijke waarnemingscode ordent de chaos van visuele indrukken in gestructureerde waarneming (natuurlijk, aangeboren) - Onze sociale codes zorgen ervoor dat we in die gestructureerde waarneming ook betekenissen kunnen vinden (sociaal, aangeleerd) Sociale codes Wat zijn sociale codes? Natuurlijke waarnemingscode: universeel, aangeboren Sociale codes die we nodig hebben om in tekensystemen betekenissen te vinden: cultureel, sociaal, aangeleerd (systeem van conventies) => Door herhaling worden die aangeleerde codes een “normale”, “automatische” manier van tekens interpreteren, en het lijkt ons dan “natuurlijk” dat een teken een welbepaalde betekenis heeft, maar dit wil niet zeggen dat er geen sociale codes meer spelen; we zijn er ons enkel niet meer van bewust. Sociale codes leggen de relatie tussen materiële drager en betekenis van teken vast (tussen signifiant en signifié). Gebruikt door makers en kijkers (deel van onze kennis): - maker: als tekens gebruiken dan doen we dat in relatie tot vertrouwde sociale codes om zo betekenis te creëren - kijker: als we tekens interpreteren dan doen we dat in relatie tot wat ons de meest geschikte sociale codes lijken Hoe weten we welke sociale codes we moeten toepassen om de betekenis van een teken te vinden? - We kennen de sociale codes van de contexten waarin we bewegen heel goed, passen ze heel snel en onbewust toe. - De betekenis van dit icoon was voor niemand onduidelijk of dubbelzinnig, ondanks het feit dat deze icoontjes op zich (zonder kennis van de juiste sociale codes) een heel moeilijk tekensysteem is. Methode: abductie - Abductie: Wanneer we een teken zien nemen we de hypothese aan dat dit een voorbeeld is van een gekende regel (sociale code), en we bepalen dan de betekenis van dit teken door die regel (sociale code) toe te passen (U. Eco) We zien iets en passen daar op een bestaande regel toe, een betekenisgevende regel afkomstig uit onze cultuur of leefomgeving. - Andere methodes, inductie en deductie - Inductie Een manier van abductief redeneren waarbij er op grond van een aantal specifieke waarnemingen tot een algemene regel wordt gekomen. Op basis van ervaring, leidt je iets af. vb: ziet elke dag witte zwanen, gaat er vanuit dat alle zwanen wit zijn - Deductie Je weet iets algemeen, past die kennis toe. Grote waarheid toepassen op iets kleiner. vb: iedereen is sterfelijk, past dit toe op jezelf -> ga ooit sterven Soorten sociale codes In het semiotische analyseren van tekensystemen zijn twee soorten sociale codes belangrijk: - Representatiecodes: specifieke kennis van medium, format, genre, esthetiek, stijl, genre, retorische codes (propaganda, verleiden, informeren,…) - Algemeen sociale codes, kennis van de wereld: - codes van de verbale taal (geschreven, gesproken); - aangeleerd - lichaamscodes (nabijheid, lichaamscontact, oriëntatie, voorkomen, gezichtsuitdrukking, blik, hoofdbewegingen, handbewegingen, houding, lichaamsbeweging…); - aangeleerd - object codes (kledij, voertuigen, gebouwen, voeding, objecten…); - kleurcodes, - codes van omgeving (waar zijn we? wanneer?), - gedragscodes (rituelen, protocols, rollenspel, spelen, religie, familie/vrienden/geliefden, eten), - codes van sociale identiteit => Als we beelden interpreteren gebruiken we al deze sociale codes! Aanleren van sociale codes Waar leren we sociale codes? - Behoren tot specifieke groep/cultuur: de sociale codes van die groep/cultuur kennen en ze kunnen toepassen in de juiste contexten - We leren als lid van een groep niet wat 'de wereld' is, maar we leren hoe onze groep de wereld ziet, wat de wereld betekent voor onze groep (socialiseringsproces). => We leren de sociale codes die de wereld van onze groep structureren zodat we onze ervaringen kunnen delen met de andere leden van onze groep; we leren de “wereld” van onze groep zien / begrijpen / kennen. Waarden en mythes Sociale codes brengen waarden en mythes mee - Deze sociale codes van een bepaalde groep aanleren, betekent ook de waarden, vooronderstellingen, en wereldbeelden van die groep adopteren: in sociale codes zitten ook waarden vervat. - In normale omstandigheden ben je je niet bewust van de werking van die waarden en wereldbeelden in de waarneming van je realiteit.  - Het bestaan van die sociale codes (en ingebouwde waarden en wereldbeelden) is beter zichtbaar als we kijken naar tekensystemen van een andere groep (andere tijd, andere cultuur). => Kritische omgang met beelden: deze waarden en vooronderstellingen in beelden leren opmerken en in vraag stellen. Zijn die positief of eerder problematisch? Beeld 1: Reclame rum, onder de naam Negrita We zien een personage en een object, namelijk een fles. Die interpreteren we al heel snel, zelfs zonder de taal, als alcohol. We zien dan een dienblad met glazen, we herkennen deze dankzij onze sociale codes. De fles is groter dan het personage, hieruit kunnen we concluderen dat deze uit proportie is getrokken. Iets dat eveneens syntagmatisch hoger staat dan het andere element (de vrouw), wordt als belangrijker aanzien. Het personage is een vrouw, dat zien we aan de houding, haar figuur en kleding. Stereotype afbeelding van een vrouw, in een dienende houding. Ze wordt geseksualiseerd door de houding, met de billen naar achter en de boobs vooruit. De vrouw wordt hier getoond als object om van te genieten op een seksueel vlak, maar ook om van te genieten als bediende. Ze wordt enorm blij voorgesteld, alsof ze graag mensen bedient en wordt objectified. De sociale code geeft hier de waarde van de witte, en vooral mannelijke, meerderheid weer, die vrouwen graag zien als geseksualiseerde wezens. Eveneens geeft het de waarde mee dat een zwarte vrouw bestaat om te dienen. Een recente voorbeeld dat deze racistische waarden deelt is het merk Uncle Ben’s. Op hun verpakking staat een zwarte man, die er eveneens gelukkig uitziet om te dienen. Beeld 2: Reclame voor zout Dankzij de sociale code herkennen we op dit beeld een huiselijke scène, die zich afspeelt in de keuken. Dit zien we door de objecten, zoals een kom, deegrol,... die zijn afgebeeld. Door de lichaamshouding zien we dat ze aan het koken zijn. We zien twee kleine wezens naast een grotere staan, we weten dan dat dit twee kinderen zijn ten aanzien van een volwassenen. Door de dichtheid van de situatie, zouden we kunnen veronderstellen dat het draait rond een familie. Het personage in het midden is afgebeeld als een vrouw, dat zien we aan het haar en de kledij die ze draagt. Ze is een vrouw die kookt en moeder is. Een vrouw is iemand die zorgt, niet alleen in de keuken. Ze zorgt ook voor de kinderen, op een redelijke perfectionistische manier. We kijken hier naar een heel stereotype beeld van een vrouw, zowel qua kleding als de zorgende rol die ze heeft. Dit beeld geeft aan dat de waarde van de vrouw is om een zorgende moeder te zien, die dan ook nog eens in de keuken staat. Het is opnieuw een witte vrouw met witte kinderen die centraal wordt gezet. Beeld 3: Cover van magazine Paris Match We krijgen hier een personage te zien, we gaan er al snel van uit dat dit een man is. Dit komt hoofdzakelijk door zijn kostuum. Door onze sociale codes zijn we het gewend om een soldaat te genderen als man. Daarnaast zien we dat het een zwarte jongeman is. Door de sociale code van de lichaamstaal zien we dat hij de vlag aan het groeten is. Hij heeft ook een zeer specifieke blik (het naar boven kijken), dat bevestigt het idee dat die lichaamstaal ‘de vlag groeten’ is. We herkennen eveneens het kostuum dat hij aanheeft, dat is een Frans uniform. We zien hier een jonge zwarte man, in legerkledij van het Franse leger, die in een groet staat naar de vlag. Mythe Wat zien we? Een Afrikaanse onderdaan, ten tijde van het Franse kolonialisme, groet in Frans uniform de Franse vlag. De waarden die worden meegegeven met dit beeld: Frankrijk is een groot rijk, en al haar zonen (zonder onderscheid te maken) dienen trouw onder haar vlag. Dit is wat Roland Barthes ‘een mythe’ noemt. Heel veel beelden hebben mythes, het zijn de waarden die worden meegegeven in een beeld. Het zijn onze sociale codes, die we gebruiken om het beeld te maken, die eveneens de mythe creëren. Het betekent dat een mythe iets op zo een manier tonen dat de realiteit onzichtbaar wordt gemaakt. -> Roland Barthes, Mythologies, 1957. Mythe in dit beeld: Frans imperialisme (groot en goed voor alle onderdanen) Realiteit: uitbuiting van Frans kolonialisme. Beeld 4: Calvin Klein Reclame, hedendaags We krijgen hier een personage te zien dat we genderen als een vrouw, daar de lange haren, de boobs en de kleding. De tekst leest ‘Ik neem wat ik wil in #mijncalvins (jeans)’. We zien een personage dat tegelijkertijd probeert iets te zeggen. Door onze sociale codes zien we dat het over een vrouw gaat, daarnaast zien we ook dat het over een geobjectiveerd personage gaat. Ze wordt in het beeld gezet om te consumeren, te bekijken, om van te genieten. De nadruk ligt niet alleen op de jeans, het heeft eerder een bijrol in deze reclame. Als we kijken hoe ze in het beeld wordt gezet: - hoofd lichtjes naar achter - mond een beetje open - nadruk op de boobs, die samengeperst worden - arm tussen haar benen, zorgt voor seksuele innuendo De arm die uit het beeld gaat, suggereert dat ze een selfie aan het nemen is. Dit wijst er op dat ze zichzelf dus aan het objectiveren is. Zij is degene die de macht en de actie in handen heeft, waardoor het geen objectivering zou zijn - eerder activerende positie. Het is reclame voor CK, we weten natuurlijk allemaal dat zij niet degene is die aan de touwtjes trekt - enkel puur visueel. Nemen wat je wil is waardevol, net zoals zelf beslissen en kiezen. Tegelijkertijd zegt het beeld dat de waarde van de vrouw is om te weten wat je wil, nog steeds jezelf objectiveren en geobjectiveerd te worden. Opnieuw is de vrouw waardevol als seksueel object. Wakker worden: welke waarden worden bevestigd? Visuele communicatie geeft nooit een objectieve representatie van de realiteit (dit is geen ‘zwarte vrouw’, dit is geen ‘moeder’, dit is geen ‘soldaat’, dit is geen ‘vrouw die neemt wat ze wil’), maar de betekenis wordt vastgelegd volgens sociale codes. Het zijn de specifieke waarden van een bepaalde cultuur die met deze sociale codes worden meegegeven, die mythes creëren die deels de realiteit achter deze beelden verbergen. 4. Het vrouwelijk naakt – een kwestie van schoonheid? Seksisme in de kunsten Uitsluiting van vrouwen in de kunstgeschiedenis, in het canon, in de kunstpraktijk, in machtsposities binnen de kunstwereld. Seksisme en seksueel grensoverschrijdend gedrag in de kunsten, zowel vroeger als hedendaags. Het beeld van de vrouw in kunst, de representatie. Hoe wordt een vrouw in een beeld gezet? Mythe Het vrouwelijk naakt in de westerse kunst is een lofzang op (de schoonheid van) de vrouw. Deze mythe wordt op deze manier in de markt gezet, echter is dit niet zo. Ontmasker de mythe We kijken naar geweld, maar we zien een erotisch object dat ons dmv haar geïdealiseerde schoonheid uitnodigt om van te genieten. Wat bedoelen we hier met geweld? Een subject (persoon) dat gereduceerd wordt in haar afbeelding tot een object: iets dat daar is voor ons genot, onze consumptie.. We kijken in wat volgt niet naar de intenties van de individuele kunstenaars, noch naar hoe iets binnenkomt bij individuele kijker. We doen aan semiotiek (visuele analyse van beeld) en cultuurkritiek (hoe komt het dat iets door ons als schoon ervaren wordt terwijl het dat niet is?). John Berger Women have been seen and judged as bodies to look at, as sights. ‘I am here for you to look at me.’ Het lichaam is zo gestructureerd dat het voor de kijker een zicht wordt om naar te kijken. Hoe worden mannen voorgesteld in de westerse kunstgeschiedenis? Fysieke, seksuele, morele, economische, politieke, psychologische macht. Zijn waarde wordt gedefinieerd door wat hij doet. Hij is actief. Hoe worden vrouwen afgebeeld? Iets dat een zicht is, een object om naar te kijken. Haar waarde wordt gedefinieerd door haar waarde als een erotisch object. Zij is passief. De contradictie van de westerse kunstgeschiedenis: De individuele geniale kunstenaar, de koper, de kijker: een actief subject in de wereld De vrouw is zelf niet actief betrokken op de wereld, zij is daar opdat de ander actief zou kunnen zijn (het model, het vrouwelijk naakt, de muze). Zij is een object. Vrouwelijke naakt in westerse kunst John Berger, Ways of Seeing (1972) Martha Nussbaum, Objectification (1995) Anne Eaton, What’s wrong with the female nude (if anything) (2012) Zoey Lavallee, What’s wrong with the white female nude (2017) Anne Eaton, what’s wrong with the female nude? Vrouwen gereduceerd tot erotische objecten - objecten (een zicht om naar te kijken) - passief (om naar verlangd te worden) - beschikbaar (om bezeten te worden) - relatie tussen eroticisme en geweld Vrouwen worden gereduceerd tot erotische objecten…. Hoe doen kunstenaars dit? 1. Visuele metafoor Vrouw is als een instrument, vrouw is als orgel. Vrouw is als een bron Vrouw (van een andere kleur) is als fruit Collectie MSK Gent 2. Focus op erogene lichaamsdelen De armen vaak in een positie zodat de nadruk ligt op de borsten. Hand legt de focus op het kruis. Collectie MSK Gent 3. Erotisme en geweld Geweld wordt aangeboden als genot. Susanne is aan het baden, een verhaal uit de Bijbel. Ze is zich er niet van bewust dat ze wordt bekeken, dit is voor ons de kijkers ook amper zichtbaar. Een weergave van Gentileschi, waar we geen abstractie kunnen maken. De afschuw voor de mannen is in dit beeld erom duidelijk, zowel in de houding als in de gezichtsuitdrukking. Collectie MSK Gent 4. Lichamen afgebeeld zonder hoofd/ledematen Collectie MSK Gent 5. Generische lichamen Lichamen die ongelooflijk hard op elkaar lijken, maar die vanuit verschillende posities worden getoond. Collectie MSK Gent 6. Erotisme en passiviteit Lichamen in passieve posities plaatsen, zoals hier al slapend. Collectie MSK Gent 7. Overgave De vrouwen op de werken geven zich over aan de kijker. Collectie MSK Gent 8. Zelf-discipline Door het gebruik van de spiegel wordt er een onderliggende boodschap meegegeven. Namelijk dat de vrouw maar één functie heeft, bekeken worden. Spiegel? ‘Symbol that says that women are primarily treated as a sight; tells women they should also see themselves foremost as a sight’ - John Berger Frans Masereel, 1957, ‘Naakt voor de spiegel’ 9. Gratuite naaktheid De vrouwen in deze beelden zijn naakt of toch gedeeltelijk naakt, terwijl de mannen wel kleding aan hebben. Collectie MSK Gent Marcel Duchamp, Etant Donné Westerse kunstgeschiedenis getypeerd door Male Gaze ‘Mannelijke’ blik: Het kunstwerk is zo visueel gestructureerd dat het de kijker (elke kijker) uitnodigt/dwingt vanuit de positie van de stereotype heteroseksuele man te kijken. -> Beter: patriarchale blik Wat het niet is: hoe een man (elke man) naar vrouwen kijkt! Schoonheid als een vernislaag voor geweld Michel Régis: De Kunst van de verkrachting De armoede van haar inhoud is recht evenredig met de verfijning van haar vorm (…). Ze zullen zeggen dat ik overdrijf. Ze hebben ongelijk. Het is gewoonte die ons blind maakt. De terreur van kunst is deze: de intimidatietechnieken van teksten, kennis en extase (De Geschiedenis, Het Museum, Het Patrimonium), al dit ondersteunt de religie van de kunst, en reduceert ons tot de Pavlov-effect van de selectieve blik die niets meer ziet.(2002). Witheid in vrouwelijk naakt Zwarte en bruine vrouwen in westerse kunstgeschiedenis - Geobjectiveerd als hulp ten dienste van witte vrouwen - Dichter bij natuur (geëxotiseerd) - Witgewassen - Associatie met ledigheid, wellust… Jean-Jules-Antoin, Lecomte de Nouy, L’esclave Blanche, 1888 Ter conclusie In de westerse kunsttraditie zijn er overwegend passieve en geobjectiveerde vrouwelijke naakten en bijna geen passieve mannelijke naakten of actieve vrouwelijke naakten. Dit heeft een grote impact op hoe we vrouwen (hebben leren) zien en hoe vrouwen zichzelf (hebben leren) zien. -> ongelijkheid (man – vrouw, subject – object, actief – passief) is geërotiseerd Dit heeft impact op sociale ongelijkheid tot vandaag: - Hoe vrouwen gezien en gewaardeerd worden - Seksueel geweld tegen vrouwen (een object dat je kan nemen) - Hoe vrouwen zichzelf zien en waar ze tijd, geld en energie in steken (een object dat ze moeten ‘aantrekkelijk’ maken) - Invloed op andere domeinen beeldcultuur (reclame, film, series, theater, dans, pornografie..) - Bepaalt ook onze esthetische en seksuele verlangens en verwachtingen Waarom dit beeld van de vrouw meer problematisch is in kunst dan in pornografie Unlike pornographic works, the artistic gems we’ve been discussing (a) make sex inequality not just sexy but also beautiful, (b) lend seks inequality special (cultural, pvb) authority, and (c) and present themselves as immune to, or at the very least resistant to, moral and political scrutiny. This gives feminists good reason to worry about the nude at least as much as we worry about pornography, and perhaps even more, since the nude’s appeal is more insidious. - Anne Eaton 5. Oriëntalisme en Exotisme 5.1 Oriëntalisme Het werk van een professionele orientalist: - Een wetenschapper in de oriëntalistiek is vertrouwd met de talen, de literatuur en de kunsten van het oosten (Turkije, Syrië, Palestina, Perzië, Mesopotamië, India, China, Japan, etc.) - Ze bestuderen het karakter, de stijl of de kwaliteit, die meestal geassocieerd kan worden met deze oosterse landen (// Oxford English Dictionary,1971) “Vandaag de dag houdt men zich meer bezig met de Oriënt dan ooit tevoren. De oriëntaalse studies zijn nog niet eerder zo op de voorgrond geplaatst. In de tijd van Lodewijk XIV (17de eeuw) was men hellenist, nu is men oriëntalist.” - Victor Hugo, voorwoord ‘Les Orientales’, 1829 Het Oosten was een 19de eeuwse trend in de kunsten in Europa. - Westerse kunstenaars waren geïnspireerd door de aura van Oosterse luxe en mysterie. - Imitatie Oosterse stijlen noemen we ook oriëntalisme 18de eeuw: - Turqueries, Turkse kunst (kleding, literatuur, muziek en meubelontwerp), - Chinoiserie (technische verfijning van Chinees aardewerk), - Japonaiserie (bv Whistler's "Peacock Room" - kamerinstallatie) James McNeill Whistler, Peacock Room, 1877 Het Noorden kwijt? Oriëntalisme - de Oriënt…. - Het oosten // waar de zon opkomt // dageraad Occident = het westen ‘Het ‘Westen' en het ‘Oosten' = eurocentrische concepten - Uitvinding van 'Indias Occidentales' (1494) en 'Indias Orientales' (1529). - Imaginatieve geografieën! Pedro Lasch, The Indianization of Globalization, 2009. Pedro Lasch heeft dit werk gemaakt met het idee ‘Wat als we India als het centraal punt van de wereld zouden zien?’. Historische context oriëntalisme - Franse revolutie en de Verlichting (1789) - Franse koloniale expeditie in Egypte en Syrië (1798-1799) - Griekse onafhankelijkheidsoorlog (1821-1829 - Koloniale bezetting van - Algerije door Frankrijk (1830) - Opening van het Suez Kanaal (1869) - Uiteenvallen van het Ottomaanse kalifaat. Post-WOII & dekolonisatie Kritiek op het oriëntalisme: de militaire, politieke, intellectuele en culturele hegemonie opgelegd door de Europese mogendheden, in grote delen van Azië en Afrika, kon nu met succes worden aangevochten en in vraag gesteld Kritiek op oriëntalisme - Niet enkel het werk van de oriëntalist en de stijl geassocieerd met de oosterse naties. - Maar ook : - een manier van denken en kijken die uitgaat van een simplistische onderscheid tussen Oriënt en Occident - een manier van denken en kijken die de onderwerping van zogezegde ‘achtergestelde’ volken probeert te legitimeren - Oriëntalisme creëert beeld van oosten: - vrouwelijke sensualiteit, - mannelijke viriliteit en geweld - lege ruimtelijkheid, landschappen - Ogenschijnlijk fotorealistische kwaliteit van het schilderij of van literatuur (‘reisverslag’) stelt oriëntalisten in staat een sterk geloofwaardig tafereel te presenteren, alsof het een getrouwe weergave van het oosten is Edward Saïd (1935-2003) - Palestijns denker en schrijver - Komt uit de literatuur - Kritiek op het oriëntalisme - Schreef bekend werk Orientalism (1978) Saïd - Orientalism - De oriëntalist “creëert” het oosten = constructie - Een systeem van ficties dat de westerse culturele en politieke superioriteit moet legitimeren - 'Traditie van Europese schrijvers (vanaf Homeros & Aeschylus) op basis van een reeks stereotiepe dichotomieën: - Europa (het Westen, het 'zelf') wordt gezien als wezenlijk rationeel, ontwikkeld, humaan, democratisch, superieur, authentiek, actief, progressief, creatief en mannelijk. - Het Oosten (het Oosten, de 'ander') wordt gezien als irrationeel, afwijkend, achterlijk, ruw, despotisch, inferieur, niet authentiek, passief, stagnerend, vrouwelijk, geërotiseerd. - Op basis van deze tegenstellingen construeerden oriëntalisten een vooringenomen en fictief beeld van het Midden-Oosten en de islam, en rechtvaardigen ze daarmee gewild of ongewild de imperialistische ambities van Europa - Ideologische vervlechting tussen academisch onderzoek, artistiek werk en het imperialistische/koloniale project  - Saïd, stelt categorieën als ‘Westen’ en ‘Oosten’ fundamenteel in vraag, categorieën die aan geen enkele essentialistische, vaststaande, binaire realiteit beantwoorden - Vooral 19e Eeuwse Europese literatuur (de grote werken uit de westerse canon: François René de Chateaubriand, Gérard de Nerval, Gustave Flaubert…) en schilderkunst - Artistieke waarde of literaire kracht wordt niet ontkend, wel in sociale, politieke en economische context geplaatst - "Worldliness" van de kunst: diepe en onmiskenbare verbondenheid met de wereld. >> Verbondenheid, kunst, imperialisme en kolonialisme. Edward Said - Framed: The Politics of Stereotypes in News Lege landschappen “Schitterende steden, eens wemelend van de mensen en verfraaid met tempels en gebouwen, wonder van de wereld, nu verlaten en eenzaam, of door wanbestuur en het barbarisme van het moslimgeloof teruggebracht tot een staat die zo primitief is als de wilde dieren die hen omringen. Ik heb ze vaak bestudeerd tot ik er werkelijk ziek van werd”. (David Roberts, 1839) David Roberts, Jerusalem from the mountain Olives, 1839 “Het leek op een geschilderd landschap, op een onmetelijk toneeldecor dat speciaal voor ons was gemaakt” (Gustave Flaubert, 1849, over Egypte) “A land without a people for a people without a land” (over Palestina) >> Het Oosten = een leeg theater/podium/decor/land ten voordele van de westerling Delacroix, La Mort de Sardanapale,1827. La Mort de Sardanapale - Ontleend aan Lord Byrons gedicht: ’Europe’s Orient’, puur tot stand gekomen door de verbeelding. Dus dit werk is een verbeelding van een andere verbeelding - Sardanapale, laatste grote koning van Assyrië (Koninkrijk Mesopotamië) 669 - 627 AD, Oosterse despoot verheven op zijn bed (met bizarre olifantenkoppen en karmozijnrood beddengoed) - Kijkt emotieloos toe hoe al zijn aardse bezittingen worden verwoest. Naakte concubines worden door drie donkere schurken doodgestoken, zijn paard wordt weggesleurd - Lichamen van vrouwen in doodsnood in smachtende houding van seksuele overgave. De doodstuip van de vrouwen is een schouwspel waar Sardanapalus naar kijkt - De weelde van het oosten // overvloed aan juwelen - La Mort de Sardanapale geschilderd in 1827, voordat hij ooit in het Oosten was geweest - In 1832 bezoekt Delacroix Marokko -> reeks schilderijen waaronder ‘Femmes d’Alger’ Eugène Delacroix, The Women of Algiers, 1834 Exécution sans jugement - Beide personages: dezelfde huidskleur, lichaamsbouw, gelaatstrekken - Kijkt onbewogen neer op het afgehakte hoofd terwijl hij het bloed met zijn mouw van zijn zwaard afveegt - Patroon druipende bloed // arabeske motief op de achtergrond - De krachtige spieren en het massieve lichaam van de bewaker zijn opgezwollen de soepele plooien van zijn tuniek - Verschillende tinten rood: - oranje waarin het hele tafereel baadt; - roze, oranje en bloedrood gewaad van de bewaker - rode ceintuur rond de taille van de dode man > Het beeld lijkt te waden in het bloed Henri Regnault, Exécution sans jugement sous les rois maures, 1870 - Bewaker lijkt imposanter doordat de toeschouwer hem van onderaan ziet; dreigend bovenaan de trap, met zijn zwaard op nekhoogte van de toeschouwer - Geen getuigen bij de executie, een moord zonder proces of vonnis, zoals ‘past’ in de zogezegde grillige en wrede Oriënt The Prisoner - De schurk in oriëntalistische schilderkunst wordt bijna altijd afgebeeld met een zeer donkere of zwarte huid - Twee donker mannen verlustigen zich in het vernederen van een zwakke, oude, witte man, vastgebonden, overgeleverd aan hun genade - Gepolariseerde rollen: Wit en zwart nooit op gelijke voet, de een altijd in de macht van de andere zijn, zelfs al vielen ze beiden in de categorie ‘oosterling’ (racistische hiërarchie in westerse verbeelding) Filippo Baratti, The Prisoner, 1883 Le marché d’esclaves Jean-Léon Gérôme, Le marché d’esclaves, 1866 - Groepje mannen aan de rechterkant = potentiële kopers - Man in het groen, wiens overvloedige kleding afsteekt bij de vernederende naaktheid van de tot slaaf gemaakte vrouw, controleert het gebit van het meisje om te kijken of ze gezond is - Vingers in haar mond, hand even groot als haar hele hoofd, uitgekleed voor inspectie door demonisch uitziende man aan de linkerkant die nog steeds haar hoofdsluier vasthoudt, waarschijnlijk haar eigenaar - Zij is een slachtoffer, bijna een lijk (kleur van haar huid, gezichtsuitdrukking), vergelijk met dode hond links op de afbeelding. Werkt als een metafoor - Vier andere slachtoffers, weggedoken in hun sluiers, wachten hun beurt voor inspectie - Kopers = enige kleurelementen in het schilderij - Ramen = opengesperde ogen die niets zien, openingen naar een verdere duisternis ( = uitzichtloosheid) - Westerlingen beweerden slavenhandel te verafschuwen, maar dit staat in contrast met de populariteit van deze schilderijen. Dit creëert een paradox, aangezien het beeld ook niet wordt afgebeeld als iets afschuwelijk. - Beeld van ‘gevangen schoonheid’, vergelijk met patriarchale overheersingsdrang (female nude) én imperialistische westerse drang. - Verschillende oriëntalisten bezaten zelf tot slaaf gemaakte vrouwen, die ze tot “dame” opvoeden en later huwden (zie Pygmalion) Beeld van de Arabier/ Oosterse man in oriëntalistische kunst - Oosterse man is voorgesteld als een roofzuchtige figuur - Meestal lelijk, zelfs weerzinwekkend, past niet bij de vrouw (vrouw is mooi en wulps) - Vrouw is naakt binnen het schilderij, zodat de vrouw ontvoerd kan worden door de blik van de toeschouwer  - Vrouw wordt verbeeld alsof ze verlangt om van haar lot gered te worden, door de Westerse man, als romantische held (de kijker) - Traditionele koloniale visie wordt in deze werken verbeeld: ‘White men are saving brown women from brown men’ (Spivak) De Arabier/ Oosterse man in de Westerse Oriëntalistische schilderkunst - Oosterse man = voorgesteld als barbaarse, schurk, overmeesteraar, handelaar in vrouwenlichamen - Hij is onrespectvol, benaderd vrouw als bezitting, als handelswaar - Barbaarse oosterse man beschaafde Westerse man: - een heer tussen de wilden - victoriaanse “gentleman” - vereert de vrouw en plaatste haar op een voetstuk (‘schoonheid’) L’esclave Blanche Jean-Jules-Antonin, Lecomte de Nouy, L’esclave Blanche, 1888 - Opnieuw die hiërarchisering van kleur, die vaak door Westerse schilders werd gebruikt. - Pure erbeelding uit populaire oriëntalistische verhalen - Idealiseert de Tsjerkessische schoonheid (Ottomaans, Noord-Kaukasische Circassiërs) - Lichte huid - Ziet er niet buitenlands uit - Voldoet aan conventionele Europese schoonheidsnormen - Exotisch, maar niet donker - Ze lijkt geschapen voor seksueel genot - Niet bewust dat ze bekeken wordt, voyeuristische atmosfeer - Geniet van uitgelezen maal, geserveerd op porselein servies - Naakt, ontdaan van kleren//zoals de sinaasappelpartjes (visuele metafoor) - De vrouw is één en al welving: haar voeten, vingers, schouders, buik, kin, mond en neus. Op weelderige manier weergegeven, lijkt geschapen als erotisch object Contrast, hoekigheid zwarte bediende: gemaakt om te werken The Hareem John Frederick Lewis, The Hareem, ca.1850 - Typisch 19e eeuws Caïrisch interieur - Cliché beeld Arabische man omringd door geïdealiseerde Tsjerkessische vrouwen - Populaire genre “het harem-tefereel” - Aan de toeschouwer onthullen wat er zich achter gesloten deuren bevindt - Gedetailleerd interieur: arabeske patronen (houtwerk, stoffen en tegels), weergave van lichtschakeringen, weefselstructuren van interieurvoorwerpen… - Vrouwen verdrijven tijd met babbelen, zich aankleden, slapen, hebben niets om handen Le Bain Turc Jean Auguste Dominique Ingres, Le Bain Turc, 1862 - Hiërarchisering - 26 naakte vrouwen genieten van een “Turks bad” - Alsof één vrouw in eindeloos veel houdingen is afgebeeld - Verstrengeld in liefdevolle omhelzing, hint naar lesbische relaties - Niemand is eigenlijk aan het baden, het thema van het bad = excuus om vrouwen uitgekleed af te beelden. - Thema's/clichés van Oosterse zinnelijkheid: vrouwen die elkaar strelen, parfums, wierook, muziek,…oneindige mogelijkheden voor seksueel genot. - Een muzikante met haar rug gekeerd naar de toeschouwer leidt ons het tafereel binnen  - Voyeurisme (Rond schilderij // sleutelgat // vrouwelijke rondingen) - Gekeerde rug, geen sociale belediging, maar aanwijzing dat de vrouw zich niet bewust is van een publiek, behalve dat vóór haar. - Het publiek binnen is ook niet bewust dat het bekeken wordt, zitten in een gesloten ruimte waarin ze denken beschermd te zijn tegen de blikken van buitenstaanders => Kijkje nemen in het verboden Oosten, betreden van een wereld van seksuele vrijheid, zien zonder gezien worden Vrouw = Orient - De vrouw is enorm aanwezig, niet enkel in schilderkunst maar ook in de literatuur. “Ik ben geen vrouw, ik ben een wereld. Mijn kleren hoeven maar af te glijden en je zult in mijn persoon een reeks mysteriën ontdekken! Als je je vinger op mijn schouder legt, zal dat als een spoor van vuur in je aderen zijn. Het bezitten van het kleinste stukje van mijn lichaam zal je vervullen met een genot dat heftiger is dan de verovering van een rijk. Kom hier met je lippen! Mijn kussen smakken als een vrucht die in je hart smelt” Flaubert (1874) La tentation de Saint Antoine, Over de koningin van Sheba - De oosterse vrouw wordt verbeeld als metafoor voor de Oriënt (Sheba, maar ook Salomé, Sheherazade, Cleopatra,…). - Verlangen/bezitten van het vrouwelijk lichaam = Verlangen/bezitten van het land Vragen - Is het Westerse oriëntalistische project (zoals kunst, literatuur..) een waardevolle en objectieve bijdragen tot de kennis van het Oosten en zijn culturen? Neen, het kan echter wel een artistieke bijdragen zijn. De werken zijn heel mooi en waardevolle schilderijen op, nogmaals, artistiek vlak. - Zijn de oriëntalistische werken een juiste representatie van het oosten? Neen, ze zijn een fantasie over het Oosten. - Wat zeggen deze werken over de verbeelding van het Westen? Specifieke verbeelding van de Oosterse vrouw, man en het landschap. Er wordt een hiërarchie van kleuren aangegeven, wat veel zegt over het Westen. Neo-Oriëntalisme Dit zijn voorbeelden van animatiefiguren die we zien in onze Westerse cultuurproducten, waarmee het Ooster verbeeld wordt. Zoals we kunnen zien is er binnen deze eenvoudige personages nog niet veel veranderd aan de manier waarop wij het Oosten stereotype afbeelden. Historische Context - Oriëntalisme: 18-19de eeuw - Neo-Oriëntalisme - Post WOII & Dekolonisatie - Bezetting Palestina (1948 -…) - Golfoorlogen (1990-1991) - Post - 9/11: - Inval Afghanistan (2001- 2016) - Amerikaanse Bezetting Irak (2003 - /) - Franse Interventie Lybie (2011) - Oorlog in Syrië (2011- /) en Yemen (2015 - /) Neo-Oriëntalisme Het Oosten in de verbeelding van het Westen - Sinds WO II en dekolonisering: gastarbeiders - Sinds 1989 : Verhoogde mobiliteit + globalisering - Sinds 9/11: oorlogen - Onzichtbaarheid in media van (seculiere) moslims => Zichtbaarheid van religieus extremisme - Mythe islamisering realiteit multicultureel kosmopolitisme Islamophobie? Huidige globalisering voegt nieuwe dimensies toe aan de verbeeldingskracht van de oriëntalist, waardoor er in de beelden van het oosten nu meer gefocust wordt op de Islam en moslims. In de Westerse beeldvorming is Islamophobie aanwezig, aangezien moslims in de Westerse visuele cultuur vaak worden voorgesteld als: - Niet alleen verstrikt in ouderwetse tradities, exotisme, een bevroren geschiedenis en irrationeel gedrag - Maar ook gevaarlijk; een bedreiging voor de culturele waarden, de integriteit van de westerse beschaving en het fysieke welzijn van het westen. Reel Bad Arabs (Trailer) Dat Neo-oriëntalisme nog steeds aanwezig is in de beelden van vandaag kan gezien worden in deze film. Deze film gaat over hoe Hollywood een volk heel stereotype afbeeldt. Door een collage van beelden valt te zien hoe dit juist werkt in de 20ste eeuw. 5.2 Exotisme Een vorm van ver-ander-ing Ver-ander-ing (Othering): Het anders maken van iemand. Het creëren van verschillen tussen wij en zij, tussen een groep en de andere groep, verschillen die ervoor zorgen dat er een contrast ontstaat tussen twee groepen. Deze Othering gebeurt door de productie van verhalen en beelden die een groep mensen dehumaniseren (te ontmenselijken) of zelfs gedemoniseerd wordt. Het is een manier én legitimatie om de ander als minderwaardig te beschouwen. Vb. Oriëntalisme, Exotisme Exotisme Het is een manier om groep mensen tot de ‘Ander’ te maken door ze (in verhalen en beelden) vreemd te doen lijken, radicaal anders van ons, soms ook mysterieus en aantrekkelijk. Het beeld dat gecreëerd wordt, is niet complex of gelaagd maar simplistisch, makkelijk te consumeren, puur voor het plezier of de spanning/opwinding van de Westerse kijker. Het kan soms ook gebeuren op een manier die positief lijkt (‘exotisch mooi’, ’mysterieus’,), maar ook dit is schadelijk voor de groep die geëxposeerd wordt. Het blijft in zijn totaalbeeld een minderwaardige indruk geven over het onderwerp. Het betreft een koloniale traditie: het speelt zich dus steeds af in de context van machtsrelaties, de ander wordt niet enkel ge-other-d, maar in deze othering zit ook een waardeoordeel (minder ontwikkeld, minder complex, minder beschaafd, minder ‘democratisch’,…) en een instrumentalisering (de ander is er om door mij bekeken, genoten, gebruikt… te worden). Het draait erom dat deze andere niet enkel op een andere manier worden getoond, het is voornamelijk een minderwaardige manier. Oriëntalisme is een vorm van exotisme (Noord-Afrika, Midden-Oosten,…), maar exotisme speelt ook in representatie van mensen van Aziatische of Afrikaanse afkomst, zwarte mensen, inheemse volken, Inheemse Amerikanen, First Nations, Inuit, Kalaallit, Yupik, inheemse Alaskanen, Aboriginal groepen of inheemse Australiërs, Maori.. Allemaal groepen die in koloniale relaties tav Europa stonden/staan. In het kort is exotisme de algemene term, met betrekking op ruimere geografische koloniale gebieden. Terwijl Oriëntalisme de focus dan weer legt op groepen uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten. In deze les ligt de focus op exotisme tav zwarte mensen Hoe worden Zwarte mensen gepresenteerd in de Europese beeldcultuur? - Naturalisering: dichter bij natuur - Infantilisering: dichter bij kind - Animalisering: dichter bij dier Animalisering: Menselijke Zoo - Ethnologische tentoonstellingen in de 19de - 20ste –eeuw - Publieke tentoonstelling van mensen, die gevangen zijn in de koloniale gebieden - Net zoals met dieren, werden deze mensen in de zoo tentoongesteld - Werden in primitieve scenes gezet, decors speciaal gemaakt om in contrast te staan met het Westen - Animalisering van verschillende inheemse volken, van Afrika over Amerika tot Azië: voorstellen als dichter bij dieren staand (tussen mens en dier in). - Meestal voorgesteld in een zogenaamde ‘natuurlijke’ of ‘primitieve’ staat - Mis–en-scène van culturele verschillen tussen de westerse beschaving en 'primitieve' niet-Europese volkeren - Bevestiging inferioriteit, beelden geproduceerd voor en gebruikt als legitimatie van de kolonisatie als beschavingswerk, modernisering, ontwikkeling…. Twee voorbeelden van dergelijke tentoonstellingen, waar de menselijke zoo heel aanwezig was. Dit zijn affiches voor een menselijke zoo in Brussel. Het zijn hele stereotype voorstellingen van zwarte mensen. Aan de linkerkant zien we een Inheemse zwarte jongen, op de andere poster zien we eerder een stereotype en exotisch beeld. Beide zetten heel hard in op de verschillen tussen de ene cultuur en de andere. A ‘human zoo’ in Belgium in 1897. Photograph: photo R Stalin (Inforcongo). Oude foto’s van hoe een menselijke zoo er uitzag in België. De mensen die we zien op de foto’s zijn uit hun land, stad, dorp ontvoerd om als figurant tentoongesteld te worden in een decoratieve setting van hoe ze zogenaamd zouden leven in hun eigen cultuur. Sara Baartman - Sara Baartman (1770s –1815) - Zuid-Afrikaanse Khoikhoi-vrouw, tot slaaf gemaakt en tentoongesteld als freakshow-attractie in 19de-eeuws Engeland en Parijs onder de naam "Hottentot Venus" "Hottentot" (= Khoi-volk) + "Venus" = (Romeinse godin liefde). - Georges Cuvier, oprichter en professor in de vergelijkende anatomie in het Natuurhistorisch Museum Parijs, onderzocht Baartman terwijl hij zocht naar een bewijs van een zogenaamde ontbrekende schakel – missing link - tussen dieren en mensen. - Na haar dood, verkocht voor de wetenschap, haar lichaam ontleed: Hersenen, skelet, genitaliën en een moule van haar lichaam tentoongesteld in ‘Musée de l'Homme’ in Parijs - Overblijfselen zijn in 2002 teruggekeerd naar Zuid-Afrika, begraven in Oost-Kaap in Zuid-Afrika op de nationale vrouwendag - Zie ook, Ota Benga, een Mbuti (Congolese) man, te zien in een antropologische tentoonstelling in ‘Louisiana Purchase Exposition’ in St. Louis, Missouri (1904), en in een tentoonstelling in de Bronx Zoo , New York (1906). Abdellatif Kechiche - Black Venus (2010) Trailer voor de film Black Venus, waarin het verhaal van Sara Baartman wordt voorgesteld. Tracey Rose, Ciao Bella, Ms Cast, Venus Baartman, 2001 Ook de Zuid-Afrikaanse kunstenares Tracey Rose heeft gewerkt rond Sara Baartman. Ze heeft een fotoreeks van haar performance gemaakt. Links zien we de kast met de afdruk van het lichaam van Sara B, dat in Parijs tentoongesteld werd. In het rechter beeld zien we hoe Tracey Rose haar eigen lichaam gebruikt om Sara B te reïncarneren. Door terug te keren naar Zuid-Afrika, probeert Tracey Sara te laten ontsnappen aan de kist waar ze zo lang in tentoongesteld is geweest. Billie Zangewa, The rebirth of the Black Venus, 2010 Een andere kunstenares die met deze erfenis aan het werk is gegaan is de Zuid-Afrikaanse Billie Zangewa. Het werk is een rebirth van Sara B, om aan te geven dat ze geen instrument meer is van de Westerse cultuur. Iets uit het verleden? Voorgoed voorbij? Exotisering presenteert mensen als een object dat gezien wordt, niet als subject dat ook ziet. Vandaag komt dit nog terug in beeld, er zijn nog steeds praktijken die zwarte personen reduceren tot slachtoffers en machteloze wezens, ook in de kunsten en populaire cultuur. Vb. Brett Bailey - Exhibit B - Veel protest hiertegen - In zijn tentoonstelling ensceneert hij de geschiedenis van de representatie van zwarte mensen en het geweld dat hen is aangedaan. - Het problematisch aan zijn werk en die tentoonstelling is dat hij zelf ook weer deze blik herbevestigt en reproduceert. Dana Schutz, Open Casket 2016 - Abstract schilderij van open kist met lichaam van Emmett Till (1941-55), die op 14 jarige leeftijd vermoord is. - Ze toont de gewelddaad uit het verleden, maar op welke manier? - Zwarte jongen wordt tentoongesteld als dood slachtoffer (passief, slachtoffer) om naar te kijken (actieve kijker). - Het lichaam wordt afgebeeld als een spectacle om naar te kijken NGO campagnes - Beeld van slachtofferschap wordt herhaald in deze campagne - Tentoongesteld - Animalisering - Welk doel heiligt welke middelen? - Herhaling stereotypering - Centraal staat de actieve, witte kijker Infantilisering Het is een traditie in onze beeldcultuur ter betrekking van zwarte personen. Dit gaat van ver in het verleden terug tot de dag van vandaag. Minstrel Shows - Amerikaanse/Europese vorm van entertainment uit de 19e eeuw (tot lang in de 20ste eeuw) - Komische sketches, variété-acts, dans en muziekuitvoeringen - Representatie van zwarte personen uitgevoerd door witte personen in make-up, blackface - Racistische zwarte stereotypen: zwarte personen en tot slaaf gemaakte personen voorgesteld als dom, lui, onderdanig, clown-achtig, bijgelovige, naïef, gelukkig, grappig… Mammy & Uncle Slavernij voorstellen als iets dat niet zo erg is: zwarte, tot slaaf gemaakte personen worden voorgesteld als zingend, dansend, grappig, gehoorzaam, blij, dicht bij de natuur staan (moeder natuur, zorgend). De oom is een wijs figuur met gematigde reacties en de moeder is een globaal zorgend figuur, die zelf voor de witte kinderen wil zorgen. Betye Saar, The Liberation of Aunt Jemima, 1972 Refereert tot de zwarte, zorgende vrouw. Veel actiever beeld door in de ene hand de borstel te geven en in de andere een geweer. Iets uit het verleden? Voorgoed voorbij? Spike Lee, Bamboozled (2000) Film over de racistische beeldcultuur. Ook in Europa/België Opnieuw worden de zwarte personages waar afgebeeld bij dieren en als bediende. Zwarte Piet “Geritualiseerde ontmenselijking” (Stuart Hall): - Een representatie die zo ‘natuurlijk’ lijkt dat er geen verklaring of rechtvaardiging voor nodig is. - Zwarte Piet = geïdealiseerd, sentimenteel "happy black" type - Heeft geen zorgen, maar ook geen verstand - Staat ten dienste van witte man - Zingt, danst en maakt grapjes, de hele dag door - Zijn grootste vreugde is om witte mensen en hun kinderen te doen lachen Semiotiek: Dit personage heeft dezelfde beeldkenmerken als koloniale en racistische iconografie. Bekijk Zwarte Piet Extra: Racisme ingebouwd in fotografische technologie: zie https://www.youtube.com/watch?v=d16LNHIEJzs Semiotische analyse Naar wat kijken we? Het is duidelijk dat we naar reclame kijken, dit zien we door de dimensies en de combinatie van taal/ beeld. Daarnaast zien we ook een product afgebeeld. Tekst: You have got to be a man to drink it. Engelse taal, je moet een man zijn om het te kunnen drinken. Er wordt hier ingespeeld op de groep mannen, hierdoor sluiten ze de doelgroep vrouwen en non-binaire mensen uit. Het ‘man zijn’ staat in deze zin gelijk aan moedig zijn, want je moet moedig zijn om het te drinken. Het is dus een seksistische uitdrukking die hier gebruikt wordt. Beeld Er is in dit beeld geen sprake van een duidelijke voor- en achtergrond. Daarom gaan we bekijken hoe het vlak wordt opgevuld. We zien gelijkaardige vormen, die we gaan identificeren als personages. We herkennen er een menselijke vorm in door de ogen en de schouders. Deze menselijke personages hebben geen duidelijk gender, nog zien we geen duidelijke huidskleur. Enkel door de huid rond de ogen kunnen we er vanuit gaan dat dit witte mensen zijn. Wat we ook zien is dat ze een bepaalde klederdracht aan hebben, met de juiste hoeveelheid historische kennis kunnen we deze kleding identificeren als die van de Ku Klux Klan. Het is een organisatie opgestart door een hoop witte racisten, die blijkbaar tot de dag van vandaag nog steeds actief zijn (hoofdzakelijk in Amerika dan toch). In deze groep hebben ze aan de linkerkant een personage geplaatst, we zien duidelijk dat dit personage het gender man heeft gekregen. We zien dat het een man is door de lichaamsbouw, daarnaast zien we ook dat het een zwarte man is. Deze zwarte man is op een hele stereotype manier weergegeven, met een hele brede glimlach en een grote ronde hairdo. Er zitten veel contrasten in dit beeld: - tussen het ronde haar en de puntige hoeden - tussen de hele vrolijke glimlach van de man en de bijna angstige ogen van de groep - tussen de donkere huidskleur en de witte pakken - tussen de naakte huid en de geklede massa - tussen de losse houding en de passieve houding van de massa Wat we dus krijgen is een zwarte vrolijke man, die zich bevindt in een massa van racisten. Het is een voorstelling van de realiteit, die relatief gewelddadig is. Ze suggereren hier dat een zwarte persoon zich comfortabel zou kunnen voelen in het gezelschap van deze hoop racisten. We krijgen rechtsvoor aan een drankflesje te zien, dit is eveneens de drank die de zwarte man aan het drinken is. Hierdoor suggereren ze dat deze drank de zwarte man zoveel moed geeft, dat hij tussen een hoop racisten durft te staan. Dus als je deze drank kan drinken, ben je zo moedig dat je praktisch in een massa van de KKK kunt staan. Het is overduidelijk een problematische affiche.