Монгол хэлний тусгай хэрэгцээт боловсрол PDF

1. Тусгай хэрэгцээт хүн гэж хэн бэ? Төрлүүдийг нэрлэнэ үү. Тусгай хэрэгцээт хүн гэдэг нь бие махбодын, сэтгэл зүйн, оюун ухааны болон нийгмийн үйл ажиллагаанд бэрхшээлтэй байгаа, тухайн нөхцөл байдлыг даван туулахад нэмэлт дэмжлэг шаардлагатай хүмүүсийг хэлнэ. Төрлүүд:  Бие махбодын бэрхшээл (...

1. Тусгай хэрэгцээт хүн гэж хэн бэ? Төрлүүдийг нэрлэнэ үү. Тусгай хэрэгцээт хүн гэдэг нь бие махбодын, сэтгэл зүйн, оюун ухааны болон нийгмийн үйл ажиллагаанд бэрхшээлтэй байгаа, тухайн нөхцөл байдлыг даван туулахад нэмэлт дэмжлэг шаардлагатай хүмүүсийг хэлнэ. Төрлүүд:  Бие махбодын бэрхшээл (хараа, сонсгол, хөдөлгөөний бэрхшээл)  Оюун ухааны бэрхшээл (оюуны хөгжлийн саатал, аутизм)  Сэтгэл зүйн бэрхшээл (сэтгэл гутрал, сэтгэцийн эмгэг)  Нийгмийн орчны бэрхшээл (хэл ярианы бэрхшээл, нийгэмшихүй дэх бэрхшээл) 2. Тусгай хэрэгцээт иргэдийн сэтгэл зүйн гол онцлогуудыг тайлбарлана уу.  Сэтгэл хөдлөлийн хариу үйлдэл: Тусгай хэрэгцээт хүмүүс заримдаа сэтгэл хөдлөлөө удирдах чадвар сул байж болно. Энэ нь тэдний амьдралд тохиолдсон хүнд бэрхшээлээс үүдэлтэй байж болох юм.  Өөртөө итгэх итгэл: Нийгмийн ялгаварлал, бэрхшээлүүдийн улмаас өөртөө итгэх итгэл багасах хандлагатай байдаг.  Харилцааны онцлог: Хэл ярианы болон харилцааны бэрхшээлтэй хүмүүс бусадтай ойлголцохдоо хүндэрч, нийгэмшихүйд саад учирдаг.  Хувь хүний хөгжлийн өөрчлөлт: Зарим тусгай хэрэгцээт хүмүүс бэрхшээлээ даван туулж, онцгой чадвар эзэмших тохиолдол бий. 3. Тусгай сэтгэл судлал үүсэх түүхэн хөгжил, онцлог хандлагууд юу байсан бэ? Тусгай сэтгэл судлал нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн сэтгэл зүй, боловсрол, нийгмийн оролцоог судлах шинжлэх ухааны салбар юм.  Түүхэн хөгжил: o Анх эртний Грек, Ромын үед хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг ойлгох хандлага энгийн байсан ч орхигдуулсан байдалтай байсан. o Сэргээн засал, тусгай боловсролын үндэс суурийг XIX зууны үед Жан-Марк Гаспар Иттар болон Мария Монтессори зэрэг хүмүүс тавьсан. o XX зуунд тусгай сэтгэл судлалын судалгаанууд хөгжиж, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст нийгмийн болон боловсролын оролцоог нэмэгдүүлэх орчин бүрдүүлэхийг чухалчлах болсон.  Онцлог хандлагууд: o Сэтгэл зүйн хандлага: Тусгай хэрэгцээт иргэдийн сэтгэл зүйн хэрэгцээг ойлгож, тэдэнд тохирсон арга зүй боловсруулах. o Нийгмийн хандлага: Нийгмийн ялгаварлалгүй орчин бүрдүүлэх, оролцоог дэмжих. o Боловсролын хандлага: Тусгай хэрэгцээнд нийцсэн сургалтын хөтөлбөр боловсруулах. 4. Тусгай хэрэгцээт боловсрол гэж юу вэ? Энэ нь ямар зорилготой вэ? Тусгай хэрэгцээт боловсрол нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд болон насанд хүрэгчдэд зориулан боловсруулсан, тэдний хэрэгцээнд тохирсон боловсролын хэлбэр юм. Зорилго:   Сургалт, боловсролд оролцох боломжийг нэмэгдүүлэх  Хувь хүний авьяас чадварыг хөгжүүлэх  Нийгмийн орчинд амжилттай дасан зохицох ур чадварыг олгох  Өөрийгөө хөгжүүлэх, өөртөө итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх 5. ХБ-ийг тайлбарлах хандлагуудын ялгааг тайлбарлана уу. (Онолын хандлага, төлөөлөгч, тодорхойлолт)  Медикал (Анагаах ухааны) хандлага: o Хөгжлийн бэрхшээл бол бие махбодын эмгэг, өвчин гэж үздэг. o Төлөөлөгчид: Рене Лаеннек, Жан-Этьен Доминик Эскироль o Тодорхойлолт: Эмчилгээ, сэргээн засалд төвлөрсөн.  Нийгмийн хандлага: o Хөгжлийн бэрхшээл нь нийгмийн ялгаварлалаас үүдэлтэй гэж үздэг. o Төлөөлөгчид: Майкл Оливер, Томас Хаммел o Тодорхойлолт: Нийгмийн орчин, саад бэрхшээлийг өөрчлөхөд төвлөрнө.  Холимог хандлага: o Бие махбод болон нийгмийн хүчин зүйлийг хослуулан авч үздэг. o Төлөөлөгчид: Энгийн тодорхой төлөөлөгч байхгүй, олон улсын байгууллагууд. o Тодорхойлолт: Нийгэм, эмнэл зүйг хослуулсан иж бүрэн дэмжлэг. 6. ДЭМБ-ийн байгууллагаас ХБ-ийг хэрхэн ангилдаг вэ? ДЭМБ (Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага) хөгжлийн бэрхшээлийг дараах байдлаар ангилдаг:  Бие махбодын бэрхшээл: Хөдөлгөөн, хараа, сонсгол, хэл яриа болон бусад биеийн үйл ажиллагаанд хамаарна.  Оюун ухааны бэрхшээл: Интеллектуал хөгжлийн хоцрогдол, аутизм зэрэгт хамаарна.  Сэтгэл зүйн бэрхшээл: Сэтгэцийн эмгэг, сэтгэл хөдлөлийн эмгэг.  Нийгмийн оролцооны бэрхшээл: Нийгэм дэх ялгаварлалаас үүдэлтэй асуудлууд.  Хосолсон бэрхшээл: Хоёр буюу түүнээс олон төрлийн бэрхшээл хосолсон тохиолдол. 7. Олдмол болон төрөлхийн бэрхшээлийн ялгаа нь юу вэ?  Төрөлхийн бэрхшээл: Хүүхэд эхийн хэвлийд байхдаа эсвэл төрөх явцад үүссэн бэрхшээл. o Жишээ: Даун синдром, төрөлхийн сонсголгүй байдал, тархины саажилт.  Олдмол бэрхшээл: Хүн амьдралынхаа явцад осол, өвчин, насжилт зэрэг шалтгаанаар бэрхшээлтэй болсон тохиолдол. o Жишээ: Зүрхний шигдээсийн улмаас үүссэн хөдөлгөөний бэрхшээл, харааны алдагдал. 8. Харааны бэрхшээл гэж юу вэ? Түүний төрөл, шалтгааныг тайлбарлана уу. Харааны бэрхшээл нь харааны эрхтний үйл ажиллагааны хязгаарлагдмал байдал, харааны алдагдал юм. Төрлүүд:  Нүдний харааны бүрэн алдагдал: Хараагүй байдал.  Харааны хэсэгчилсэн алдагдал: Харааны төвшний бууралт.  Өнгө ялгах чадваргүй байдал: Өнгөний сохор. Шалтгаан:  Төрөлхийн: Удамшил, эхийн жирэмсний үеийн халдвар, согог.  Олдмол: Гэмтэл, нүдний өвчин (катаракт, глаукома), насжилт. 9. Харааны бэрхшээлтэй хүний онцлог ба сэтгэл зүйн дэмжлэг туслалцаа юу байж болох вэ? Онцлог:  Харааны мэдээлэл хязгаарлагдмал тул бусад мэдрэхүй илүү хөгжсөн байх магадлалтай.  Өөртөө итгэх итгэлд сөрөг нөлөө үзүүлж, нийгмийн харилцаанд хүндэрч болно. Сэтгэл зүйн дэмжлэг:  Эерэг харилцаа: Өөрийг нь ойлгож, дэмжиж буй орчныг бүрдүүлэх.  Сургалт: Тусгай сургалтын аргууд (Брайль үсэг, баримжаалах ур чадвар).  Сэтгэл зүйн зөвлөгөө: Сэтгэл зүйн тэнцвэрийг хадгалах, өөртөө итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх.  Нийгмийн оролцоо: Нийгэмтэй илүү ойртож, дасан зохицоход туслах. 10. Сонсголын бэрхшээл гэж юу вэ? Түүний төрөл, шалтгааныг тайлбарлана уу. Сонсголын бэрхшээл гэдэг нь сонсголын эрхтний үйл ажиллагаа хязгаарлагдсан эсвэл сонсох чадвар бүрэн алдагдсан байдлыг хэлнэ. Төрлүүд:  Сонсголын бүрэн алдагдал: Сонсголгүй байдал.  Сонсголын хэсэгчилсэн алдагдал: Сонсгол буурсан байдал.  Түр зуурын сонсголын бэрхшээл: Зарим өвчний нөлөөгөөр үүссэн түр хугацааны алдагдал. Шалтгаан:  Төрөлхийн: Удамшил, жирэмсний үеийн халдвар, согог.  Олдмол: Гэмтэл, дуу чимээний хэт ачаалал, насжилт, өвчин (дунд чихний үрэвсэл). 11. Сонсголын бэрхшээлтэй хүний онцлог ба сэтгэл зүйн дэмжлэг туслалцаа юу байж болох вэ? Онцлог:   Сонсголын бэрхшээл нь хэл яриа, харилцааны хөгжлийг удаашруулж болно.  Харилцаанд бэрхшээл тулгарах нь нийгмийн оролцоонд саад болж, ганцаардалд хүргэх магадлалтай.  Зарим тохиолдолд дохионы хэл, нүүрний хувиралд түшиглэн харилцах чадвартай. Сэтгэл зүйн дэмжлэг:  Дохионы хэлний сургалт: Харилцааны чадварыг нэмэгдүүлэхэд тусална.  Бие даасан байдлыг дэмжих: Сонсголын туслах төхөөрөмж (сонсголын аппарат, дохионы систем) ашиглах боломжийг хангах.  Эерэг орчин бүрдүүлэх: Гэр бүл, найз нөхөд, хамт олон эерэг хандлагатай байх.  Сэтгэл зүйн зөвлөгөө: Харилцааны итгэлийг нэмэгдүүлэх, ганцаардлыг бууруулахад чиглэсэн зөвлөгөө өгөх. 12. Хэл ярианы бэрхшээл гэж юу вэ? Түүний төрөл, шалтгааныг тайлбарлана уу. Хэл ярианы бэрхшээл нь хүний ярих, сонсох, ойлгох болон харилцах чадвар хязгаарлагдсан байдлыг хэлнэ. Төрлүүд:  Атикт (хэл ярианы хоцрогдол): Хэл яриа насанд тохирох түвшинд хөгжөөгүй.  Афази: Тархины гэмтлийн улмаас үүссэн хэл ярианы бүрэн эсвэл хэсэгчилсэн алдагдал.  Дислалия: Дуу авиа зөв дуудах чадвар алдагдсан.  Дизартри: Хэл ярианы булчингийн үйл ажиллагааны алдагдал. Шалтгаан:  Төрөлхийн: Удамшил, тархины согог, аутизм.  Олдмол: Гэмтэл, тархины цус харвалт, сэтгэл зүйн шок. 13. Ярианы бэрхшээлтэй хүмүүст туслах хэл засалчийн үүргийг тайлбарла.  Оношлох: Ярианы бэрхшээлийн төрлийг тодорхойлох.  Засах дасгал ажиллуулах: Хэл ярианы дуу авиа, өгүүлбэр бүтээх чадварыг хөгжүүлэх дасгалуудыг заах.  Хэл яриаг хөгжүүлэх: Харилцааны арга, ярих чадварыг сайжруулах сургалтуудыг хэрэгжүүлэх.  Гэр бүлийн оролцоог нэмэгдүүлэх: Гэр бүлд зөвлөгөө өгөх, хэл яриаг хөгжүүлэхэд оролцуулах.  Туслах хэрэгсэл ашиглах: Хэл ярианы туслах технологи, хэрэгслийг зөвлөх. 14. Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй хүний онцлог ба сэтгэл зүйн дэмжлэг туслалцаа юу байж болох вэ? Онцлог:   Бие махбодын хөдөлгөөн хязгаарлагдсан тул тусгай хэрэгсэл (тэргэнцэр, хиймэл эрхтэн) шаардлагатай.  Өөртөө итгэх итгэлд сөргөөр нөлөөлж, нийгмийн оролцоонд хүндрэл учирч болно.  Бусад чадвар (оюун ухаан, бүтээлч байдал) сайн хөгжсөн байх тохиолдол бий. Сэтгэл зүйн дэмжлэг:  Хувийн оролцоог дэмжих: Бие даах чадварыг нэмэгдүүлэхэд туслах.  Сэргээн засал хийх: Хөдөлгөөний сэргээн засал, бие махбодын дасгал ажиллуулах.  Нийгмийн харилцааг дэмжих: Гэр бүл, найз нөхөдтэйгөө ойр байлгах.  Сэтгэл зүйн зөвлөгөө: Бэрхшээлтэйгээ эвлэрч, өөртөө итгэх итгэлийг сэргээхэд чиглэх. 15. Сэтгэцийн бэрхшээлтэй хүний онцлог ба сэтгэл зүйн дэмжлэг туслалцаа юу байж болох вэ? Онцлог:  Сэтгэцийн эмгэг нь хүндийн зэргээс хамаарч зан авир, сэтгэл хөдлөл, харилцаанд нөлөөлнө.  Хүнд өөрийгөө илэрхийлэх болон бусадтай харилцахад хүндрэл учирч болно.  Зарим тохиолдолд эмчилгээ болон сэтгэл зүйн дэмжлэгээр сайжрах боломжтой. Сэтгэл зүйн дэмжлэг:  Эмчилгээ: Эмчийн заавраар эмчилгээ, сэтгэл заслын эмчилгээг хийх.  Сэтгэл заслын зөвлөгөө: Сэтгэл хөдлөлийн хяналтыг хөгжүүлэх, стрессийг бууруулах.  Нийгмийн дэмжлэг: Гэр бүл, найз нөхдөөр дэмжүүлэх, ялгаварлалгүй орчин бүрдүүлэх.  Тогтвортой орчин: Өдрийн дэглэм, эерэг амьдралын хэв маягийг дэмжих. 16. Сэтгэцийн бэрхшээл гэж юу вэ? Ямар онцлогтой вэ? Сэтгэцийн бэрхшээл нь хүний сэтгэл зүй, оюун санаа, зан байдал, харилцааны хэвийн үйл ажиллагаанд саад учруулдаг сэтгэлзүйн эмгэг юм. Онцлог:  Танин мэдэхүй: Анхаарал төвлөрөл, ой тогтоолт, логик сэтгэлгээ алдагдаж болно.  Сэтгэл хөдлөл: Айдас, гуниг, түгшүүр, хэт өөдрөг байдал зэрэг туйлширсан сэтгэл хөдлөл илэрч болно.  Зан байдал: Нийгмийн харилцаанд хүндрэл үүсэх, бусадтай харьцахад өөрчлөлт гарах.  Бие махбод: Сэтгэцийн эмгэгээс шалтгаалсан биеийн өвдөлт, ядаргаа мэдрэгдэнэ. 17. Сэтгэцийн хөгжлийн хоцрогдлын үе шатууд ба тэдгээрийн шинж чанарууд: Хөнгөн (IQ 50–70): Нийгмийн энгийн харилцаанд оролцох чадвартай. Сургалтын энгийн агуулгыг ойлгох боломжтой. Бие даасан байдлыг хязгаарлагдмал хүрээнд хадгална. Дунд (IQ 35–50): Энгийн өдөр тутмын үйлдлийг хийх чадвартай боловч байнгын туслалцаа шаардлагатай. Хэл яриа, харилцааны чадвар хязгаарлагдмал. Хүнд (IQ 20–35): Харилцааны чадвар сул, ихэвчлэн дохио зангаагаар ойлголцоно. Бие даасан байдлаар амьдрах боломжгүй. Маш хүнд (IQ 20-аас бага): Бие махбод, сэтгэцийн үйл ажиллагааны ноцтой хязгаарлалттай. Өдөр тутмын бүх үйлдэлд туслалцаа шаардлагатай. 18. ХБ-ийн онолын загварууд гэж юу вэ? ХБ-ийг хэрхэн хүлээн авч, ямар шийдвэрлэх арга дээр төвлөрдөг вэ? 1. Анагаах ухааны загвар:  ХБ-ийг бие махбодын асуудал, өвчин гэж үздэг.  Эмчилгээ, сэргээн засах арга хэмжээнд төвлөрдөг. 2. Нийгмийн загвар:  ХБ-ийг нийгмийн орчин, ялгаварлал үүсгэдэг хандлагын үр дүн гэж үздэг.  Нийгэм, орчны хүртээмжийг сайжруулахад анхаардаг. 3. Хосолсон загвар:  Анагаах ухаан болон нийгмийн хандлагыг хослуулж авч үздэг.  Хүн бүрийн хэрэгцээнд нийцсэн олон талт шийдэл гаргахыг зорьдог. 19. ХБ-ийн анагаах ухааны загварын онцлог юу вэ?  ХБ-ийг өвчин, согог эсвэл гэмтэл гэж тодорхойлдог.  Шалтгаан нь физиологийн, биологийн алдагдлаас үүссэн гэж үздэг.  Эмчилгээ, мэс засал, сэргээн засал хийх замаар шийдвэрлэхийг зорьдог.  Хувь хүнийг төвд тавьдаг боловч орчин, нийгмийн нөхцөл байдлыг төдийлөн харгалздаггүй. 20. ХБ-ийн нийгмийн загварын онцлог юу вэ?  ХБ-ийг хувь хүний асуудал бус нийгмийн ялгаварлал, орчны хүртээмжгүй байдлын үр дүн гэж үздэг.  Төвлөрөл нь:  o Бэрхшээлтэй хүмүүсийн эрхийг хамгаалах. o Орчин, нийгмийн дэд бүтцийг хүртээмжтэй болгох. o Сөрөг хандлага, ялгаварлалтай тэмцэх.  Хувь хүний чадамжийг хүлээн зөвшөөрч, нийгмийн оролцоог дэмжихийг зорьдог. 21. ХБ-ийн биопсихологийн болон функциональ загварын онцлог юу вэ?  Биопсихологийн загвар:  o Хүний эрүүл мэндийн асуудлыг биологийн, сэтгэлзүйн, нийгмийн хүчин зүйлсийн нэгдлээр тайлбарладаг. o Бэрхшээлийг тухайн хүний бие махбод, сэтгэл санааны болон нийгмийн оролцоо хязгаарлагдсан байдлаар авч үздэг. o Төвлөрөл нь: хувь хүний физиологи, сэтгэлзүй, нийгмийн оролцоо.  Функциональ загвар:  o Бэрхшээлийг тухайн хүний амьдралын чанар, өдөр тутмын үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлж байгаагаар тодорхойлдог. o Нийгмийн орчинд амьдрахад шаардлагатай чадваруудыг хөгжүүлэхэд анхаардаг. o Төвлөрөл нь: хувь хүний чадамжийг нэмэгдүүлэх, нийгэмд идэвхтэй оролцох боломжийг хангах. 22. Тусгай хэрэгцээт сэтгэл зүйн асуудал юу вэ?  Бэрхшээлтэйгээ эвлэрэхгүй байх: Өөртөө итгэх итгэл буурах, шүүмжлэлд мэдрэмтгий болох.  Ганцаардал, тусгаарлагдал: Нийгмийн ялгаварлал, ойлголцол дутмаг байдалтай тулгарах.  Сэтгэлзүйн стресс: Нийгмийн оролцоо хязгаарлагдах, боломжгүй байдлаас болж урам хугарах.  Ирээдүйн төлөвлөгөө: Боловсрол, ажил мэргэжлийн сонголтод саад учрах. 23. ХБ-тэй хүнд тулгардаг нийгэм, сэтгэл зүйн асуудлууд юу вэ?  Нийгмийн ялгаварлал: Хувь хүнийг бүтэн бус гэж үзэх, доогуур үнэлэх.  Хүртээмжгүй орчин: Боловсрол, ажил, нийтийн үйлчилгээний хүртээмж хангалтгүй.  Гэр бүлийн дарамт: Санхүү, арчилгаа, сэтгэл зүйн дэмжлэгийн дутагдал.  Сэтгэлзүйн асуудал: Стресс, сэтгэл гутрал, түгшүүр. 24. ХБ-тэй хүнтэй ажиллахад сэтгэл зүйчид ямар чадварууд шаардлагатай вэ?   Итгэл төрүүлэх харилцаа: Бэрхшээлтэй хүнийг хүндэтгэх, тэдний онцлогийг ойлгох.  Олон талт арга ашиглах: Тухайн хүний хэрэгцээнд нийцүүлэн зөвлөгөө, дасгал, сэтгэл заслын хөтөлбөрийг боловсруулах.  Нийгмийн уялдаа: Бусад мэргэжилтэн, гэр бүлийн гишүүдтэй хамтран ажиллах.  Эерэг хандлага: Тэдний чадвар, чадамжид итгэл төрүүлж, урам зориг өгөх. 25. Ажил мэргэжлийн сэргээн засах бүтцийн талаар тайлбарлана уу. Ажил мэргэжлийн сэргээн засах нь ХБ-тэй иргэдийг хөдөлмөр эрхлэхэд бэлтгэх, дасан зохицоход туслах үйл явц юм. Гол бүрэлдэхүүн хэсгүүд:  Чадамжийн үнэлгээ: Хувь хүний авьяас чадвар, сонирхлыг тодорхойлох.  Мэргэжлийн сургалт: Тохиромжтой ажилд сургах.  Хөдөлмөрийн зах зээлд оруулах: Хувь хүний хэрэгцээнд нийцсэн ажлын байр санал болгох.  Дэмжлэг үзүүлэх: Ажлын байран дээр тохирсон орчин бүрдүүлэх, дагалдах зөвлөгөө өгөх. 26. ХБ-тэй иргэдийн сэргээн засах үйлчилгээ гэж юу вэ? ХБ-тэй хүмүүсийн бие махбод, сэтгэл санаа, нийгмийн оролцоог дэмжих зорилготой үйлчилгээ. Үйлчилгээний төрлүүд:  Эрүүл мэндийн сэргээн засал (физиотерапи, хөдөлгөөн засал).  Сэтгэл заслын дэмжлэг (сэтгэл зүйн зөвлөгөө, бүлгийн үйл ажиллагаа).  Боловсролын сэргээн засал (тусгай боловсролын хөтөлбөр).  Нийгмийн сэргээн засал (нийгмийн үйл ажиллагаанд оролцуулах). 27. ХБ-тэй иргэдийн нийгмийн сэргээн засалтад юу ордог вэ?  Боловсрол: ХБ-тэй иргэдэд хүртээмжтэй боловсрол олгох.  Хөдөлмөр эрхлэлт: Хувь хүний чадварт тохирсон ажлын байр санал болгох.  Орчны хүртээмж: Тэдний хэрэгцээнд нийцсэн дэд бүтэц, тоног төхөөрөмж.  Олон нийтийн оролцоо: Спорт, урлаг, нийгмийн үйл ажиллагаанд оролцуулах. 28. Бэрхшээлийн хэлбэрт тохируулан заах арга зүй гэж юу вэ?  Харааны бэрхшээлтэй: Брайль үсэг, сонсох материал ашиглах.  Сонсголын бэрхшээлтэй: Дохионы хэл, дүрслэл бүхий сургалт.  Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй: Тусгайлан тоноглогдсон орчинд заах.  Оюуны бэрхшээлтэй: Хялбаршуулсан, үе шаттай сургалтын арга барил. 29. Acceptance and Commitment Therapy (ACT) гэж юу вэ? Тусгай хэрэгцээт иргэдэд хэрхэн ашиглаж болох вэ? ACT нь хүнийг өөрийнхөө сэтгэл хөдлөл, бодлыг хүлээн зөвшөөрч, утга учиртай амьдрал руу тэмүүлэхийг дэмждэг сэтгэл заслын аргачлал юм. Хэрэгцээт иргэдэд ашиглах нь:  Бэрхшээлийг хүлээн зөвшөөрөхөд туслах.  Өөрийгөө үнэлэх мэдрэмжийг нэмэгдүүлэх.  Нийгэмд идэвхтэй оролцох урам зориг өгөх. 30. Тусгай хэрэгцээт иргэдийн сэтгэл зүйн дасан зохицолт гэж юу вэ? Ямар үе шатуудтай вэ? ХБ-тэй иргэд өөрийн нөхцөл байдалд дасан зохицож, амьдралын чанараа сайжруулах үйл явц юм. Үе шатууд: 1. Эхний шок: Бэрхшээлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх үе. 2. Сөрөг сэтгэл хөдлөл: Айдас, уур, гомдол. 3. Хүлээн зөвшөөрөлт: Өөрийгөө болон нөхцөл байдлаа ойлгох. 4. Дасан зохицох: Бэрхшээлийг даван туулах стратеги боловсруулах. 5. Идэвхтэй амьдрал: Хувь хүн нийгэмдээ утга учиртай оролцох боломжийг бий болгох. 31. Тусгай хэрэгцээт иргэдийн сэтгэл зүйн дасан зохицолтод ‘үгүйсгэл’ ямар ач холбогдолтой вэ? ‘Үгүйсгэл’ бол сэтгэл зүйн анхны хамгаалалтын механизм бөгөөд хувь хүн бэрхшээлтэй нөхцөл байдлыг хүлээн авахдаа шууд хариу үйлдэл үзүүлэхээс зайлсхийх үйл явц юм. Ач холбогдол:  Хүнд үед сэтгэл хөдлөлийг түр зуур хамгаална.  Гэнэт шоконд орохоос сэргийлж, нөхцөл байдалд дасан зохицох боломж олгоно.  Хэтэрхий удаан үргэлжилбэл бодит байдлыг хүлээн авахад саад учруулж болно. 32. Нийгмийн дасан зохицолт гэж юу вэ? Нийгмийн дасан зохицолт нь хувь хүний нийгмийн орчинд амьдрах, бусадтай харилцах, тэдний шаардлага, хүлээлтэд нийцэх үйл явц юм. Гол элементүүд:  Нийгмийн харилцаа: Хамт олон, гэр бүлтэйгээ харилцах.  Дүрэм, хэм хэмжээг дагах: Нийгмийн шаардлагад нийцсэн зан үйлийг хөгжүүлэх.  Хувийн оролцоо: Хөдөлмөр эрхлэх, боловсрол эзэмших зэрэг идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах. 33. ХБ-тэй хүүхдүүдийн хөгжлийг дэмжих сэтгэл судлалын аргууд юу вэ?   Тоглоомын арга: Танин мэдэхүй, харилцааны ур чадварыг хөгжүүлэхэд ашиглах.  Дасгалын арга: Бие махбодын болон оюун санааны үйл ажиллагааг дэмжих дасгалууд.  Бүлгийн зөвлөгөө: Нийгмийн харилцааны чадварыг хөгжүүлэх зорилгоор бүлгийн үйл ажиллагаанд оролцуулах.  Эерэг сэтгэл хөдлөл хөгжүүлэх: Урамшуулал, магтаал, урам зориг өгөх.  Мэдрэхүйн сэргээн засал: Тусгай техник, багаж хэрэгсэл ашиглан хүүхдийн мэдрэхүйг сайжруулах. 34. Тусгай хэрэгцээт хүнтэй харилцах үед ямар арга барилыг баримтлах ёстой вэ? Жишээгээр тайлбарлана уу. Хүндлэлтэй харилцах: Жишээ: Харааны бэрхшээлтэй хүнтэй харилцахдаа өөрийн байршлыг тодорхой хэлж, тусламж санал болгоно. Тэвчээртэй байх: Жишээ: Сонсголын бэрхшээлтэй хүнтэй харилцахдаа дохионы хэл эсвэл тэмдэглэл ашиглан ойлгомжтой, тайван харилцана. Тодорхой, энгийн ярих: Жишээ: Оюуны бэрхшээлтэй хүнд чиглэл өгөхдөө энгийн үгээр, алхам бүрийг тодорхой тайлбарлах. Тусламжийг зөв санал болгох: Жишээ: Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй хүнээс шууд асууж, ямар тусламж хэрэгтэйг нь ойлгож, зөв туслах. 35. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг хэрхэн дэмжих вэ? Сэтгэл зүйчийн үүргийг тайлбарлана уу. Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих арга замууд:  Боловсрол, сургалт: Бэрхшээлтэй иргэдийн чадварт нийцсэн мэргэжлийн сургалт зохион байгуулах.  Тохирсон ажлын байр: Орчны хүртээмж, ажлын нөхцлийг тохируулах.  Ажил олгогчдод мэдлэг олгох: ХБ-тэй хүмүүсийн чадамж, ажиллах боломжийн талаар мэдээлэл өгөх.  Дэмжих хөтөлбөр: Ажлын байран дээр зөвлөгөө, дэмжлэг үзүүлэх. Сэтгэл зүйчийн үүрэг:  Чадамж тодорхойлох: Хувь хүний давуу тал, сонирхлыг үнэлж, зөв мэргэжил сонгоход туслах.  Сэтгэлзүйн зөвлөгөө: Ажилд орохын өмнөх сэтгэлзүйн бэлтгэлийг хангах.  Мотивац нэмэгдүүлэх: Өөртөө итгэх итгэл, урам зориг өгөх.  Зөрчил шийдвэрлэх: Ажил олгогч болон ажилтны хоорондын ойлголцлыг хангах.  Хяналт, дэмжлэг үзүүлэх: Хөдөлмөр эрхэлж буй хугацаанд тэдний сэтгэлзүйн эрүүл мэндийг хянаж, тусламж үзүүлэх. 36. Тусгай хэрэгцээт хүүхэдтэй гэр бүлийн сэтгэл зүйн онцлог, дасан зохицох аргууд ба сэтгэл судлаач хэрхэн дэмжиж ажиллаж болох вэ? Гэр бүлийн сэтгэл зүйн онцлог:  Эхний хариу үйлдэл: Гайхшрал, шок, үгүйсгэл, түгшүүр.  Сэтгэл хөдлөл: Айдас, уур бухимдал, гутрал, өөрийгөө буруутгах.  Гэр бүлийн харилцаа: Санхүүгийн дарамт, арчилгааны үүрэг хуваарилалт зэргээс болж үл ойлголцол үүсэх магадлалтай. Дасан зохицох аргууд:  Мэдээлэл олж авах: Тусгай хэрэгцээт хүүхдийн талаар мэргэжлийн зөвлөгөө, сургалтад хамрагдах.  Дэмжлэгийн сүлжээ: Бусад ижил нөхцөлтэй гэр бүлүүдтэй харилцах.  Гэр бүлийн гишүүдийн үүргийг хуваарилах: Бие биеэ дэмжиж ажиллах.  Стресс тайлах арга зам: Биеийн болон сэтгэл зүйн эрүүл мэндээ хамгаалах. Сэтгэл судлаачийн үүрэг:  Гэр бүлтэй харилцах: Тэдний сэтгэлзүйн байдлыг ойлгож, дэмжлэг үзүүлэх.  Зөвлөгөө өгөх: Бэрхшээлтэй нөхцөл байдалд дасан зохицох арга замыг заах.  Сургалт зохион байгуулах: Эцэг эхчүүдэд хүүхдээ хэрхэн дэмжих талаар сургах.  Бүлгийн зөвлөгөө: Гэр бүлүүдийг хооронд нь холбож, хамтын ажиллагааг дэмжих. 37. Анхаарал дутмагшлын хэт хөдөлгөөнтөх эмгэг (ADHD) гэж юу вэ? Ямар шинж тэмдгүүдээр илэрдэг вэ? ADHD нь мэдрэлийн хөгжлийн эмгэг бөгөөд анхаарал төвлөрөлт, хэт хөдөлгөөнт байдал, импульсив үйлдлээр илэрдэг. Шинж тэмдгүүд: Анхаарал дутмагшил: Даалгаврыг гүйцээж чадахгүй байх. Амархан анхаарал сарних. Юм мартах. Хэт хөдөлгөөнтэй байдал: Тайван сууж чадахгүй байх. Зогсолтгүй хөдөлгөөн хийх. Хичээл, уулзалтын үеэр байнга ярих. Импульсив байдал: Хэт яарч шийдвэр гаргах. Ээлжээ хүлээж чадахгүй байх.  Бусдын үгийг таслах. 38. ADHD нь бага насны хүүхдэд ямар шинж тэмдгээр илэрдэг вэ? Шинж тэмдгүүд хэдэн сараас дээш үргэлжилсэн тохиолдолд оношлох боломжтой вэ? ADHD-ийн шинж тэмдгүүд бага насны хүүхдэд:  Анхаарал дутмагшил: Тоглоом тоглож байхдаа анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй байх.  Хэт хөдөлгөөнтэй байдал: Ангид байнга хөдөлгөөнтэй, бусад хүүхдийг саад хийх.  Импульсив байдал: Ямар ч бодолгүй үйлдэл хийх, аюултай нөхцөлд оролцох. Оношлох хугацаа:  Эдгээр шинж тэмдгүүд 6 сараас дээш үргэлжилж, хүүхдийн өдөр тутмын амьдралд ноцтой нөлөөлж байвал ADHD гэж оношлох боломжтой. 39. Аутизмын хүрээний эмгэг (ASD) гэж юу вэ? Аутизмын хүрээний эмгэгийг оношлоход ямар стандартыг баримталдаг вэ? Аутизмын хүрээний эмгэг (ASD): Мэдрэлийн хөгжлийн эмгэг бөгөөд нийгмийн харилцаа, харилцан үйлчлэл, хэм хэмжээтэй зан үйлд саатал гардаг. Оношлох стандарт:  DSM-5 стандарт: Америкийн сэтгэцийн эрүүл мэндийн холбооноос гаргасан оношлох гарын авлага.  Гол шалгуур: o Нийгмийн харилцааны саатал. o Хэвшмэл, давтагдсан зан үйл, сонирхол. o Эдгээр шинж тэмдгүүд бага наснаас эхэлсэн байх. 40. Аутизмын хүрээний эмгэгийг оношлох ямар үндсэн шинж тэмдэг байдаг вэ? Нийгмийн харилцааны саатал: Нүүрний хувирал, нүдний холбоог ойлгохгүй байх. Хүмүүстэй харилцан ярилцах чадвар дутагдах. Эмпати буюу бусдын сэтгэл хөдлөлийг мэдрэх чадвар сул. Хэвшмэл, давтагдсан зан үйл: Тодорхой хөдөлгөөн, дууг байнга давтах. Өөрчлөлтийг хүлээн авахдаа хүнд хандах. Тодорхой зүйлд хэт сонирхолтой байх (жишээ: нэг төрлийн тоглоомд маш удаан төвлөрөх).  Мэдрэхүйн онцлог: Дуу, гэрэл зэрэг гадаад орчны нөлөөнд мэдрэмтгий эсвэл мэдрэмж багатай байх. 41. Аутизмын хүрээний эмгэгийг оношлох ямар 3 түвшин байдаг вэ? Оюуны хомсдолтой хүүхдээс ялгагдах онцлогийг нэрлэнэ үү. Аутизмын хүрээний эмгэгийг оношлох түвшингүүд: Хөнгөн түвшин (Level 1): 1. Хөнгөн дэмжлэг шаардлагатай. 2. Нийгмийн харилцаа, зан үйлд бага зэрэг саатал илэрнэ. 3. Өөрчлөлтийг хүлээн авах чадвар сул. Дунд түвшин (Level 2): 1. Илүү их дэмжлэг шаардлагатай. 2. Харилцааны болон хэм хэмжээтэй зан үйлийн илүү их саатал. 3. Гадаад орчны өөрчлөлтөд илүү мэдрэмтгий. Хүнд түвшин (Level 3): 1. Олон төрлийн дэмжлэг шаардлагатай. 2. Нийгмийн харилцаанд бараг оролцохгүй. 3. Өөрчлөлтөд маш хүчтэй хариу үйлдэл үзүүлнэ. Оюуны хомсдолтой хүүхдээс ялгагдах онцлог:  Аутизмтай хүүхэд: Нийгмийн харилцаа, зан үйлийн хэв маягт өөрчлөлт илэрдэг. Танин мэдэхүй (IQ) хэвийн эсвэл дундаас дээш байх боломжтой.  Оюуны хомсдолтой хүүхэд: Танин мэдэхүйн саатал (IQ бууралт), суралцах, асуудал шийдвэрлэх, бие даах чадвар сул байдаг. 42. Оюуны хомсдол гэж юу вэ? Ямар шалтгаанаар үүсдэг вэ? Оюуны хомсдол (Intellectual Disability): Энэ нь танин мэдэхүйн хөгжлийн доголдол бөгөөд оюун ухаан, харилцаа, нийгмийн дасан зохицолтод нөлөөлдөг. Шалтгаанууд: Генетикийн хүчин зүйлс: Дауны хам шинж, Фрагиль X синдром гэх мэт. Төрөхөөс өмнөх шалтгаан: Жирэмсний үеийн халдвар, дутуу хөгжил. Хорт бодис (тамхи, архи, эм) хэрэглэх. Төрөх үеийн шалтгаан: Төрөлтийн хүндрэл, тархины хүчилтөрөгчийн дутагдал. Төрсний дараах шалтгаан: Толгой гэмтэл, халдварт өвчин (менингит).  Тэжээлийн дутагдал. 43. Оюуны хомсдолыг хэрхэн ангилдаг вэ? Ямар шинж тэмдгүүд илэрдэг вэ? Ангилал: Хөнгөн: IQ: 50–70. Өөрийгөө арчлах, энгийн ажлуудыг хийх чадвартай. Дунд: IQ: 35–49. Хязгаарлагдмал харилцаа, өдөр тутмын тусламж шаардлагатай. Хүнд: IQ: 20–34. Үндсэн хэрэгцээг хангахын тулд байнгын дэмжлэг шаардлагатай. Маш хүнд: o IQ: 20-аас доош. o Байнгын асаргаа, эмчилгээ шаардлагатай. Шинж тэмдгүүд:  Суралцах чадвар сул.  Нийгмийн дасан зохицолт муу.  Амьдралын үндсэн чадваруудыг сурахад хүндрэлтэй. 44. Дауны хам шинж гэж юу вэ? Ямар шинж тэмдгүүд илэрдэг вэ? Дауны хам шинж (Down Syndrome): Генетикийн эмгэг бөгөөд 21 дэх хромосом нэмэгдэж илэрдэг (трисоми 21). Шинж тэмдгүүд: Бие махбодын онцлог: Намхан биеийн жин, дугуй нүүр. Хавтгай хамрын хөндий, жижигхэн чих. Хуруу, гарын хэлбэрийн өөрчлөлт. Танин мэдэхүйн онцлог: Оюун ухааны хөгжлийн саатал (IQ 35–70). Суралцах, мэдээлэл боловсруулах чадвар сул. Эрүүл мэндийн асуудал: Зүрхний төрөлхийн гажиг. Дархлааны систем сул. 45. Дауны хам шинж болон оюуны хомсдол нь ямар ялгаатай вэ?  Шалтгаан: Дауны хам шинж: Генетикийн тодорхой шалтгаантай (21 дэх хромосом). Оюуны хомсдол: Олон төрлийн хүчин зүйлсээс үүсдэг. Нөлөөлөл: Дауны хам шинж: Зөвхөн оюуны хомсдол бус бие махбодын онцлог, эрүүл мэндэд нөлөөлнө. Оюуны хомсдол: Зөвхөн оюун ухаан, нийгмийн дасан зохицолтод төвлөрнө. Оношлох: o Дауны хам шинж: Хромосомын шинжилгээгээр оношилдог. o Оюуны хомсдол: IQ болон дасан зохицох чадварын үнэлгээгээр оношилдог. 46. Тархины саажилт гэж юу вэ? Ямар шинж тэмдгүүд илэрдэг вэ? Тархины саажилт (Cerebral Palsy): Энэ нь тархины хөгжлийн эмгэг бөгөөд ураг бүрэлдэх, төрөх, эсвэл төрсний дараах эхний жилүүдэд тархинд гэмтэл учрах үед үүсдэг. Хөдөлгөөн, булчингийн хяналт, тэнцвэрт байдалд нөлөөлдөг. Шинж тэмдгүүд: Хөдөлгөөний хязгаарлалт: 1. Хөдөлгөөн удаан, зохицуулалтгүй. 2. Биеийн хэсгүүдийг чөлөөтэй хянахад хүндрэлтэй. Булчингийн өөрчлөлт: 1. Булчин чангарч эсвэл сулрах. 2. Зан үйлийн гэнэтийн өөрчлөлт. Нэмэлт шинжүүд: 1. Хараа, сонсгол, хэл ярианы асуудал. 2. Сурах бэрхшээл, таталт. 47. Тархины саажилт нь ямар төрлүүдтэй вэ? Тэдгээр нь ямар онцлогтой вэ? Спастик тархины саажилт: Булчингийн хэт чангарлаас үүсдэг. Хөдөлгөөн жигд бус, хэцүү. Хамгийн түгээмэл төрөл (~80%). Атетоид/Дискинетик: Хөдөлгөөн удаан, гэнэтийн хөдөлгөөнтэй. Булчингийн тонус хэлбэлздэг (чангарч, сулрах).  Атаксик: Тэнцвэр, зохицуулалт сул. Алхах үед тогтворгүй байдал ажиглагдана. Холимог: Дээрх төрлүүдийн хослол. 48. Тархины саажилт болон эпилепси нь ямар ялгаатай вэ? Тархины саажилт: 1. Тархины хөгжлийн алдагдал. 2. Хөдөлгөөн, булчингийн хяналт сул. 3. Суулгаагүй шинж чанартай. Эпилепси: 1. Тархины цахилгаан идэвхжлийн алдагдал. 2. Таталт илэрдэг. 3. Шалтгаан нь ихэвчлэн мэдрэлийн системийн гэмтэлтэй холбоотой. 49. Тулгуур эрхтний бэрхшээл гэж юу вэ? Тулгуур эрхтний бэрхшээл: Хүний хөдөлгөөний эрхтэн системийн үйл ажиллагааны алдагдал, хөдөлгөөн хязгаарлалттай болохыг хэлнэ. Ангилал: Гэмтлийн гаралтай: Яс, үе мөчний гэмтэл, булчингийн гэмтэл. Төрөлхийн: Төрөх үеийн гэмтэл, удамшлын эмгэг. Өвчинтэй холбоотой: Артрит, остеопороз, мэдрэлийн өвчин. Үндсэн шалтгаан:  Гэмтэл (зам тээврийн осол, ажил мэргэжлийн осол).  Удамшил ба хөгжлийн эмгэг. Сэтгэл зүйн онцлог:  Өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж буурах.  Нийгмийн оролцоо хязгаарлагдмал.  Сэтгэл санааны тогтворгүй байдал. 50. Тулгуур эрхтний бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан нөхөн сэргээх эмчилгээний аргууд: Физиотерапи:  Булчингийн хүчийг нэмэгдүүлэх, хөдөлгөөн сайжруулах. Эрготерапи: Өдөр тутмын үйл ажиллагаанд дасан зохицох. Сэргээн засах төхөөрөмжүүд: Хиймэл эрхтэн, тэргэнцэр. Психотерапи: Сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлэх. Нийгмийн оролцоог нэмэгдүүлэхэд сэтгэл судлаачийн үүрэг:  Өөртөө итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх.  Нийгмийн дасан зохицолтыг хөнгөвчлөх.  Нийгмийн идэвхтэй оролцоог дэмжих сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх. 51. Дохионы хэл гэж юу вэ? Түүний үүсэл, хэрэглээ, онцлогийг тайлбарлана уу. Дохионы хэл: Дохионы хэл нь гарын хөдөлгөөн, нүүрний хувирал, биеийн байрлал ашиглан мэдээлэл дамжуулах харилцааны хэлбэр юм. Энэ нь сонсголын бэрхшээлтэй болон хэл ярианы хүндрэлтэй хүмүүст зориулсан үндсэн харилцааны хэрэгсэл юм. Үүсэл:  Дохионы хэлний түүх нь эрт дээр үеэс эхтэй.  18-р зууны сүүлчээр Францад Анна де Л’Эпе анх сонсголын бэрхшээлтэй хүмүүсийн харилцааг хөнгөвчлөх зорилгоор зохион байгуулсан.  Олон оронд өөр өөрийн онцлогтой дохионы хэл хөгжсөн байдаг. Хэрэглээ:  Сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн харилцаанд.  Боловсрол, ажил мэргэжил, өдөр тутмын амьдралд хэрэглэнэ.  Телевизийн дохионы хэлний орчуулга, сургалт. Онцлог:  Хэлний дүрэм, үгийн санг агуулдаг.  Биеийн хөдөлгөөн болон нүүрний хувирал голлох үүрэгтэй.  Улс орон бүрийн дохионы хэл нь ялгаатай, өөрийн үгийн сан, дүрэмтэй. 52. Брайль үсэг гэж юу вэ? Түүний бүтэц, үндсэн зарчим, хэрэглээг тайлбарла. Брайль үсэг: Брайль үсэг нь харааны бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан унших, бичих систем бөгөөд товойлгосон цэгүүдээс бүрддэг. Бүтэц:  6 цэгийн байрлалаас бүрдэнэ.  Хэвтээ 2, босоо 3 эгнээгээр байрлах цэгүүдийн хослол үсэг, тоо, тэмдэгтийг илэрхийлнэ. Үндсэн зарчим:  Хуруугаар тэмтрэх замаар уншина.  Цэгүүдийн байрлал, тоогоор үсэг, тоо, тэмдэгт ялгагдана. Хэрэглээ:  Брайль машин ашиглан бичих.  Ном, сурах бичиг, баримт бичгүүдийг унших.  ATM, цахилгаан шат, эмийн сав гэх мэт өдөр тутмын зүйлд тэмдэглэгээ хийх. 53. Дохионы хэл, хурууны үсэг, брайль үсгийн хооронд ямар ялгаа, төстэй байдал байдаг вэ? Төстэй байдал: 1. Зорилго: o Хараа, сонсгол, хэл ярианы бэрхшээлтэй хүмүүст харилцааг хөнгөвчлөх. 2. Хэрэглээ: o Тусгай хэрэгцээт боловсрол, нийгмийн харилцаанд ашиглана. 3. Онцлог: o Биеийн нэг хэсгийн тусламжтайгаар мэдээлэл дамжуулдаг (гар, хуруу, хурууны мэдрэмж). Ялгаа: Дохионы хэл: Гар, нүүрний хувирал, биеийн хөдөлгөөн ашиглан мэдээлэл дамжуулна. Сонсголын бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан. Хурууны үсэг: Хурууны байрлалаар үсэг, үгийг илэрхийлнэ. Сонсголын бэрхшээлтэй хүмүүсийн дохионы хэлний нэг хэсэг. Брайль үсэг: Харааны бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан. Товойлгосон цэгүүдийг тэмтрэх замаар унших, бичихэд ашиглана.