Samoy Borucki Studentencursus verbintenissenrecht 2023-24.pdf

Ilse Samoy en Christopher Borucki STUDENTENCURSUS Verbintenissenrecht Rechtenopleiding Universiteit Hasselt – Maastricht University – KU Leuven Academiejaar 2023-24 ISBN: 9789464982503 Inhoudstafel Voorwoord................................................................................................................................................. 1 Bibliografie van recente basiswerken......................................................................................................... 2 Inleiding...................................................................................................................................................... 4 Titel I. Begripsbepaling verbintenis............................................................................................................... 4 Titel II. Soorten verbintenisen........................................................................................................................ 7 Hoofdstuk 1. Verbintenissen tot doen, niet doen, geven en garanderen................................................ 7 Hoofdstuk 2. Inspannings- en resultaatsverbintenissen........................................................................... 8 Titel III. Bronnen van verbintenissen........................................................................................................... 11 Titel IV. Wettelijke bronnen van verbintenissenrecht................................................................................. 12 Titel V. Enkele belangrijke termen en begrippen......................................................................................... 15 Titel VI. Structuur........................................................................................................................................ 17 Deel 1. Verbintenissen uit rechtshandelingen...................................................................................... 18 Titel I. Contracten........................................................................................................................................ 18 Hoofdstuk 1. Begripsbepaling contract.................................................................................................. 18 Hoofdstuk 2. Soorten contracten........................................................................................................... 19 Afdeling 1. Inleiding............................................................................................................................ 19 Afdeling 2. Consensuele, vormelijke en zakelijke contracten............................................................ 19 Afdeling 3. Eenzijdige en wederkerige contracten............................................................................. 21 Afdeling 4. Contracten onder bezwarende en ten kosteloze titel..................................................... 22 Afdeling 5. Vergeldende en kanscontracten...................................................................................... 23 Afdeling 6. Raamcontracten............................................................................................................... 23 Afdeling 7. Toetredingscontracten..................................................................................................... 24 Afdeling 8. Contracten met consumenten......................................................................................... 25 Afdeling 9. Meerpartijencontracten................................................................................................... 26 Hoofdstuk 3. Totstandkoming contracten.............................................................................................. 27 Afdeling 1. Contractsvrijheid.............................................................................................................. 27 Onderafdeling 1. Wilsautonomie als uitgangspunt........................................................................ 27 Onderafdeling 2. Beperking 1: vrijheid om contracten te sluiten.................................................. 28 Onderafdeling 3. Beperking 2: vrijheid om contractspartij te kiezen............................................ 29 §1. Discriminatieverbod............................................................................................................ 29 §2. Andere beperkingen............................................................................................................ 31 Onderafdeling 4. Beperking 3: vrijheid om inhoud contracten te bepalen................................... 32 Afdeling 2. Dynamische totstandkoming........................................................................................... 33 Onderafdeling 1. Onderhandelingen............................................................................................. 33 §1. Onderhandelingsvrijheid..................................................................................................... 33 §2. Informatieplichten............................................................................................................... 34 §3. Precontractuele aansprakelijkheid...................................................................................... 35 §4. Afspraken tijdens onderhandelingen.................................................................................. 36 Onderafdeling 2. Aanbod en aanvaarding..................................................................................... 38 §1. Aanbod................................................................................................................................. 38 §2. Aanvaarding......................................................................................................................... 39 §3. Herroepingsrecht................................................................................................................. 40 §4. Algemene voorwaarden...................................................................................................... 41 Onderafdeling 3. Voorcontracten.................................................................................................. 43 Afdeling 3. Geldigheidsvereisten........................................................................................................ 44 II Onderafdeling 1. Overzicht............................................................................................................ 44 Onderafdeling 2. Wilsovereenstemming....................................................................................... 45 §1. Toestemming van contractspartijen.................................................................................... 45 A. Vereisten en reikwijdte toestemming............................................................................... 45 B. Afwezigheid van toestemming.......................................................................................... 45 C. Wilverhinderende dwaling................................................................................................ 46 D. Materiële vergissing.......................................................................................................... 47 E. Wilsgebreken..................................................................................................................... 48 1. Algemeen.......................................................................................................................... 48 2. Dwaling.............................................................................................................................. 49 3. Bedrog............................................................................................................................... 51 4. Geweld.............................................................................................................................. 53 5. Misbruik van omstandigheden.......................................................................................... 54 6. Benadeling......................................................................................................................... 56 §2. Toestemming via vertegenwoordiging................................................................................ 57 A. Totstandkoming via vertegenwoordiging is mogelijk....................................................... 57 B. Begripsbepaling vertegenwoordiging............................................................................... 57 C. Onmiddellijke vertegenwoordiging en middellijke vertegenwoordiging.......................... 58 D. Vertegenwoordigingsbevoegdheid................................................................................... 59 E. Schijnvertegenwoordiging................................................................................................. 60 Onderafdeling 3. Handelingsbekwaamheid................................................................................... 61 Onderafdeling 4. Voorwerp........................................................................................................... 62 Onderafdeling 5. Oorzaak.............................................................................................................. 65 Afdeling 4. Nietigheid en restitutie bij ongeldigheid.......................................................................... 68 Onderafdeling 1. Begripsbepaling nietigheid................................................................................. 68 Onderafdeling 2. Indeling nietigheden.......................................................................................... 68 Onderafdeling 3. Inwerkingstelling nietigheid............................................................................... 69 Onderafdeling 4. Verjaring bevoegdheid tot nastreven nietigverklaring...................................... 70 Onderafdeling 5. Bevestiging......................................................................................................... 70 Onderafdeling 6. Gevolgen nietigheid........................................................................................... 71 Hoofdstuk 4. Inhoud contracten............................................................................................................. 72 Onderafdeling 1. Interpretatie....................................................................................................... 72 Onderafdeling 2. Kwalificatie......................................................................................................... 75 Onderafdeling 3. Aanvullende werking goede trouw.................................................................... 76 Onderafdeling 4. Beperkende werking goede trouw..................................................................... 77 Hoofdstuk 5. Gevolgen van contracten tussen contractspartijen.......................................................... 78 Afdeling 1. Bindende kracht............................................................................................................... 78 Afdeling 2. Duur contracten............................................................................................................... 79 Afdeling 3. Nakoming contracten....................................................................................................... 82 Afdeling 4. Niet-nakoming contracten en gevolgen........................................................................... 83 Onderafdeling 1. Onderdeel van algemeen regime....................................................................... 83 Onderafdeling 2. Begripsbepaling niet-nakoming......................................................................... 83 Onderafdeling 3. Toerekenbare niet-nakoming............................................................................ 84 §1. Toerekenbaarheid................................................................................................................ 84 §2. Schuldenaarsverzuim........................................................................................................... 85 §3. Sancties................................................................................................................................ 85 A. Overzicht en algemene regels........................................................................................... 85 B. Ingebrekestelling............................................................................................................... 87 C. Gedwongen uitvoering...................................................................................................... 89 D. Herstel van schade............................................................................................................ 90 1. Schadeloosstellingsprincipes............................................................................................. 90 2. Schadebedingen................................................................................................................ 92 a°. Begripsbepaling............................................................................................................ 92 III b°. Aanpassing van schadebedingen.................................................................................. 93 3. Bevrijdingsbedingen.......................................................................................................... 95 E. Ontbinding contractuele rechtsverhouding...................................................................... 98 1. Begripsbepaling en vereisten............................................................................................ 98 2. Wijzen van ontbinding....................................................................................................... 98 3. Rechterlijke controle op buitengerechtelijke ontbinding............................................... 100 4. Gevolgen van ontbinding................................................................................................ 101 F. Prijsvermindering............................................................................................................ 103 G. Opschortingsrechten...................................................................................................... 104 1. Exceptie van niet-uitvoering (ENAC)............................................................................... 104 2. Retentierecht.................................................................................................................. 106 Onderafdeling 4. Ontoerekenbare niet-nakoming...................................................................... 107 §1. Overmacht......................................................................................................................... 107 A. Algemene regels.............................................................................................................. 107 B. Risicoleer bij overmacht.................................................................................................. 109 §2. Verandering van omstandigheden (imprevisie)................................................................ 112 Hoofdstuk 6. Gevolgen van contracten voor derden........................................................................... 113 Afdeling 1. Basisbegrippen en basisbeginselen derdenwerking...................................................... 113 Afdeling 2. Relativiteit...................................................................................................................... 115 Onderafdeling 1. Begrip............................................................................................................... 115 Onderafdeling 2. Derdenbegunstiging......................................................................................... 115 §1. Uitgangspunt..................................................................................................................... 115 §2. Uitzondering 1: kwalitatieve rechten................................................................................ 115 §3. Uitzondering 2: derdenbeding........................................................................................... 117 §4. Uitzondering 3: rechtstreekse vordering........................................................................... 119 Onderafdeling 3. Derdenbinding................................................................................................. 121 §1. Uitgangspunt..................................................................................................................... 121 §2. Sterkmaking....................................................................................................................... 121 §3. Kettingbeding.................................................................................................................... 122 Afdeling 3. Tegenwerpelijkheid........................................................................................................ 123 Onderafdeling 1. Begrip............................................................................................................... 123 Onderafdeling 2. Toepassing: derde-medeplichtigheid aan andermans contractbreuk............. 123 Onderafdeling 3. Uitzondering 1: pauliaanse vordering.............................................................. 125 Onderafdeling 4. Uitzondering 2: veinzing.................................................................................. 128 Titel II. Verbintenissen uit eenzijdige rechtshandeling.............................................................................. 129 Hoofdstuk 1. Begripsbepaling............................................................................................................... 129 Hoofdstuk 2. Toepasselijke regels........................................................................................................ 129 Afdeling 1. Uitgangspunt.................................................................................................................. 129 Afdeling 2. Specifieke regels voor eenzijdige rechtshandelingen.................................................... 130 Deel 2. Verbintenissen uit rechtsfeiten.............................................................................................. 131 Titel I. Oneigenlijke contracten................................................................................................................. 131 Hoofdstuk 1. Begripsbepaling oneigenlijke contracten........................................................................ 131 Hoofdstuk 2. Zaakwaarneming............................................................................................................. 131 Afdeling 1. Begripsbepaling zaakwaarneming.................................................................................. 131 Afdeling 2. Vereisten zaakwaarneming............................................................................................ 132 Afdeling 3. Gevolgen zaakwaarneming............................................................................................ 133 Onderafdeling 1. Verbintenissen zaakwaarnemer....................................................................... 133 Onderafdeling 2. Verbintenissen van de meester van de zaak.................................................... 134 Hoofdstuk 3. Onverschuldigde betaling............................................................................................... 135 Afdeling 1. Begripsbepaling onverschuldigde betaling.................................................................... 135 Afdeling 2. Vereisten onverschuldigde betaling............................................................................... 135 IV Afdeling 3. Gevolgen onverschuldigde betaling............................................................................... 136 Onderafdeling 1. Gevolgen voor persoon aan wie wordt betaald (accipiens)............................. 136 Onderafdeling 2. Gevolgen voor betaler (solvens)...................................................................... 137 Hoofdstuk 4. Ongerechtvaardigde verrijking........................................................................................ 137 Afdeling 1. Begripsbepaling ongerechtvaardigde verrijking............................................................. 137 Afdeling 2. Vereisten ongerechtvaardigde verrijking....................................................................... 137 Afdeling 3. Gevolgen ongerechtvaardigde verrijking....................................................................... 139 Titel II. Buitencontractuele aansprakelijkheid........................................................................................... 140 Hoofdstuk 1. Inleidende begrippen...................................................................................................... 140 Hoofdstuk 2. Aansprakelijkheidsgronden............................................................................................. 145 Afdeling 1. Persoonlijke aansprakelijkheid....................................................................................... 145 Onderafdeling 1. Algemeen......................................................................................................... 145 Onderafdeling 2. Objectief foutbestanddeel: objectieve onrechtmatigheid............................... 145 §1. Algemeen........................................................................................................................... 145 §2. Overtreding specifieke gedragsregel met welbepaald gedrag.......................................... 146 §3. Onzorgvuldigheid (gedrag in strijd met algemene zorgvuldigheidsnorm)........................ 147 §4. Naleving specifieke gedragsregels sluit onzorgvuldigheid niet uit.................................... 151 Onderafdeling 3. Subjectief foutbestanddeel: schuldbekwaamheid en toerekenbaarheid........ 152 §1. Algemeen........................................................................................................................... 152 §2. Schuldbekwaamheid.......................................................................................................... 152 A. Uitgangspunt: schuldbekwaamheid................................................................................ 152 B. Uitzonderingen: schuldonbekwamen............................................................................. 153 C. Gedeeltelijke immuniteiten............................................................................................ 156 §3. Toerekenbaarheid.............................................................................................................. 159 A. Algemeen – overmacht................................................................................................... 159 B. Gronden van uitsluiting van aansprakelijkheid............................................................... 161 Afdeling 2. Kwalitatieve aansprakelijkheid....................................................................................... 163 Onderafdeling 1. Algemeen: structuur toepassingsvereisten & gevolgen.................................. 163 Onderafdeling 2. Aansprakelijkheid voor andere personen........................................................ 163 §1. Herhaling: geen algemene aansprakelijkheid.................................................................... 163 §2. Aansprakelijkheid van ouders voor minderjarige kinderen............................................... 164 §3. Aansprakelijkheid van onderwijzers voor leerlingen......................................................... 169 §4. Aansprakelijkheid van aanstellers voor aangestelden....................................................... 173 Onderafdeling 3. Aansprakelijkheid voor zaken en dieren.......................................................... 177 §1. Algemene aansprakelijkheid voor zaken........................................................................... 177 §2. Aansprakelijkheid voor dieren........................................................................................... 183 §3. Aansprakelijkheid voor gebouwen.................................................................................... 187 §4. Productaansprakelijkheid.................................................................................................. 190 Hoofdstuk 3. Schade............................................................................................................................. 193 Afdeling 1. Schadebegrip.................................................................................................................. 193 Afdeling 2. Soorten schade............................................................................................................... 193 Afdeling 3. Vereisten van schade voor schadeloosstelling............................................................... 195 Hoofdstuk 4. Oorzakelijk verband........................................................................................................ 199 Afdeling 1. Begripsbepaling.............................................................................................................. 199 Afdeling 2. Condicio sine qua non-test............................................................................................. 199 Afdeling 3. Equivalentieleer............................................................................................................. 200 Afdeling 4. Theorie van verlies van een kans................................................................................... 205 Afdeling 5. Pluraliteit van oorzaken................................................................................................. 206 Onderafdeling 1. Probleemstelling.............................................................................................. 206 Onderafdeling 2. Combinatie met fout van een derde................................................................ 207 Onderafdeling 3. Combinatie met eigen ‘fout’ benadeelde........................................................ 209 Onderafdeling 4. Combinatie met niet-foutief gedrag van benadeelde...................................... 210 V Onderafdeling 5. Combinatie met niet-menselijke toevalsfactor of niet-foutief gedrag van derde (overmacht in enge zin)............................................................................................................... 210 Onderafdeling 6. Combinatie met voorbeschiktheid van de benadeelde................................... 211 Onderafdeling 7. Combinatie met een zelfstandige juridische oorzaak...................................... 212 Hoofdstuk 5. Schadeloosstelling........................................................................................................... 213 Hoofdstuk 6. Buitencontractuele bevrijdingsbedingen........................................................................ 215 Deel 3. Co-existentie en samenloop van verbintenissen.................................................................... 218 Titel I. Begripsbepaling co-existentie en samenloop................................................................................. 218 Titel II. Uitgangspunt co-existentie en samenloop.................................................................................... 220 Titel III. Bijzondere regels samenloop van aansprakelijkheden................................................................. 221 Hoofdstuk 1. Samenloop tussen burgerrechtelijke, strafrechtelijke en tuchtrechtelijke aansprakelijkheid.................................................................................................................................. 221 Hoofdstuk 2. Samenloop tussen contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid.................... 222 Titel IV. Bijzondere regels co-existentie van aansprakelijkheden.............................................................. 224 Hoofdstuk 1. Actieve co-existentie....................................................................................................... 224 Hoofdstuk 2. Passieve co-existentie..................................................................................................... 226 Deel 4. Algemeen regime van verbintenissen.................................................................................... 227 Titel I. Inleiding.......................................................................................................................................... 227 Titel II. Modaliteiten van verbintenissen................................................................................................... 227 Hoofdstuk 1. Begripsbepaling modaliteiten......................................................................................... 227 Hoofdstuk 2. Voorwaardelijke verbintenis........................................................................................... 227 Afdeling 1. Begripsbepaling voorwaardelijke verbintenis................................................................ 227 Afdeling 2. Geldigheidsvereisten voorwaarde................................................................................. 228 Afdeling 3. Gevolgen voorwaarde.................................................................................................... 229 Onderafdeling 1. Wanneer gaat een voorwaarde (niet) in vervulling?....................................... 229 Onderafdeling 2. Gevolgen in afwachting van vervulling voorwaarde........................................ 230 Onderafdeling 3. Gevolgen vervulde voorwaarde....................................................................... 231 Onderafdeling 4. Gevolgen onvervulde voorwaarde................................................................... 232 Hoofdstuk 3. Verbintenis met tijdsbepaling......................................................................................... 232 Afdeling 1. Begripsbepaling verbintenis met tijdsbepaling.............................................................. 232 Afdeling 2. Gevolgen tijdsbepaling................................................................................................... 232 Onderafdeling 1. Wanneer verstrijkt een tijdsbepaling?............................................................. 232 Onderafdeling 2. Gevolgen in afwachting van verstrijken tijdsbepaling..................................... 233 Onderafdeling 3. Gevolgen verstreken tijdsbepaling.................................................................. 233 Onderafdeling 4. Verval opschortende tijdsbepaling.................................................................. 234 Titel III. Verbintenissen met pluraliteit van voorwerpen........................................................................... 235 Titel IV. Verbintenissen met pluraliteit van subjecten............................................................................... 237 Hoofdstuk 1. Beginsel van verdeling.................................................................................................... 237 Hoofdstuk 2. Ondeelbare verbintenissen............................................................................................. 240 Afdeling 1. Begripsbepaling ondeelbare verbintenissen.................................................................. 240 Afdeling 2. Actieve ondeelbaarheid................................................................................................. 240 Afdeling 3. Passieve ondeelbaarheid............................................................................................... 244 Hoofdstuk 3. Hoofdelijke verbintenissen............................................................................................. 248 Hoofdstuk 4. Verbintenissen in solidum............................................................................................... 251 Hoofdstuk 5. Samenvattend overzicht pluraliteit van subjecten......................................................... 253 Titel V. Overdracht van verbintenissen..................................................................................................... 254 Hoofdstuk 1. Overdracht van schuldvordering..................................................................................... 254 VI Afdeling 1. Begripsbepaling en algemene regels.............................................................................. 254 Afdeling 2. Gevolgen voor gecedeerde schuldenaren..................................................................... 255 Afdeling 3. Verplichtingen voor overdragende schuldeiser............................................................. 256 Afdeling 4. Gevolgen voor derden.................................................................................................... 256 Hoofdstuk 2. Overdracht van schuld.................................................................................................... 257 Afdeling 1. Volkomen en onvolkomen schuldoverdracht................................................................ 257 Afdeling 2. Bijzondere vorm van schuldoverdracht: delegatie........................................................ 259 Hoofdstuk 3. Overdracht van contract................................................................................................. 260 Titel VI. Nakoming van verbintenissen...................................................................................................... 262 Hoofdstuk 1. Eenvoudige betaling........................................................................................................ 262 Afdeling 1. Algemene regels over de betaling.................................................................................. 262 Onderafdeling 1. Wat is betaling?............................................................................................... 262 Onderafdeling 2. Wie kan betalen?............................................................................................. 262 Onderafdeling 3. Aan wie moet worden betaald?....................................................................... 263 Onderafdeling 4. Hoe moet worden betaald?............................................................................. 264 Onderafdeling 5. Respijttermijn................................................................................................... 265 Afdeling 2. Geldelijke verbintenissen............................................................................................... 266 Afdeling 3. Toerekening van betaling............................................................................................... 268 Afdeling 4. Schuldeisersverzuim....................................................................................................... 268 Hoofdstuk 2. Betaling met subrogatie.................................................................................................. 269 Afdeling 1. Begrip en soorten subrogatie......................................................................................... 269 Afdeling 2. Gevolgen subrogatie...................................................................................................... 270 Titel VII. Niet-nakoming van verbintenissen.............................................................................................. 270 Titel VIII. Maatregelen ter bescherming van de rechten van de schuldeiser............................................. 271 Titel IX. Gronden van tenietgaan van verbintenissen................................................................................ 272 Hoofdstuk 1. Overzicht gronden van tenietgaan.................................................................................. 272 Hoofdstuk 2. Betaling........................................................................................................................... 272 Hoofdstuk 3. Uitwerking ontbindende voorwaarde of uitdovende tijdsbepaling................................ 272 Hoofdstuk 4. Schuldvernieuwing.......................................................................................................... 273 Hoofdstuk 5. Kwijtschelding van schuld of eenzijdige afstand van recht............................................. 274 Hoofdstuk 6. Schuldvergelijking........................................................................................................... 275 Hoofdstuk 7. Verval.............................................................................................................................. 276 Hoofdstuk 8. Schuldvermenging........................................................................................................... 278 Hoofdstuk 9. Overige gevallen waarin de wet of het contract voorziet............................................... 278 Hoofdstuk 10. Verjaring........................................................................................................................ 278 Titel X. Restitutieverplichtingen................................................................................................................ 281 Deel 5. Bewijs van verbintenissen...................................................................................................... 283 Titel I. Inleidende begrippen...................................................................................................................... 283 Hoofdstuk 1. Vrije en gereglementeerde bewijsvoering...................................................................... 283 Hoofdstuk 2. Wettelijke definities........................................................................................................ 284 Hoofdstuk 3. Aanvullend recht............................................................................................................. 284 Titel II. Basisbeginselen procesrecht......................................................................................................... 285 Titel III. Voorwerp van het bewijs.............................................................................................................. 286 Hoofdstuk 1. Feiten en rechtshandelingen........................................................................................... 286 Hoofdstuk 2. Rechtsregels.................................................................................................................... 287 Titel IV. Bewijslast..................................................................................................................................... 287 Titel V. Bewijsstandaard............................................................................................................................ 288 VII Titel VI. Bewijsmiddelen............................................................................................................................ 289 Hoofdstuk 1. Begripsbepaling............................................................................................................... 289 Hoofdstuk 2. Geschrift.......................................................................................................................... 290 Afdeling 1. Ondertekend geschrift (akte)......................................................................................... 290 Afdeling 2. Authentieke akte............................................................................................................ 290 Afdeling 3. Onderhandse akte.......................................................................................................... 290 Afdeling 4. Afschriften...................................................................................................................... 292 Afdeling 5. Andere geschriften......................................................................................................... 292 Hoofdstuk 3. Getuigenis....................................................................................................................... 292 Hoofdstuk 4. Vermoeden...................................................................................................................... 293 Hoofdstuk 5. Bekentenis....................................................................................................................... 293 Hoofdstuk 6. Eed................................................................................................................................... 294 Titel VII. Bewijswaarde.............................................................................................................................. 294 Titel VIII. Toelaatbaarheid bewijsmiddelen............................................................................................... 296 Hoofdstuk 1. Begripsbepaling............................................................................................................... 296 Hoofdstuk 2. Vrij bewijsstelsel als uitganspunt.................................................................................... 296 Hoofdstuk 3. Voorrang ondertekend geschrift (artikel 8.9 BW)........................................................... 296 Hoofdstuk 4. Uitzonderingen op voorrang ondertekend geschrift...................................................... 297 Afdeling 1. Eenzijdige rechtshandelingen (artikel 8.10 BW)............................................................ 297 Afdeling 2. Bewijs door en tegen ondernemingen (artikel 8.11 BW)............................................... 297 Afdeling 3. Onmogelijkheid om te bewijzen of overmacht (artikel 8.12 BW).................................. 297 Afdeling 4. Vervanging ondertekend geschrift door ander bewijsmiddel (artikel 8.13 BW)........... 298 Afdeling 5. Bewijs door en tegen derden (artikel 8.14 BW)............................................................. 299 VIII VOORWOORD Deze studentencursus verbintenissenrecht is voor de beginnende studenten rechtsgeleerd- heid een eerste kennismaking met het Belgische verbintenissenrecht. Zij dient als leidraad voor de hoorcolleges en onderwijsgroepen van dit opleidingsonderdeel in de eerste fase van de bacheloropleiding rechten aan de UHasselt (Verbintenissenrecht 1875). Het doel van die opleiding is om een grondige basiskennis aan te reiken. De bachelorstudenten maken zich de taal en de methode van de rechtsdiscipline eigen. Ook in deze studentencursus komen daarom de beginselen, het ‘abc’ van het verbintenissenrecht aan bod. De lezer ervan leert op welke fundamenten het verbintenissenrecht steunt. De omvang van de studentencursus is daardoor eerder beknopt. Zonder zich te verliezen in al te veel details, schetst zij de grote lijnen. Zo’n kennis van en inzicht in de grote lijnen is be- langrijk. Wie deze beheerst, heeft geen – alleszins minder – moeite om daarna met behulp van uitgebreidere handboeken verbintenissenrecht de overstap te maken naar verdieping en de details. Een goed jurist weet hoe de beginselen zich tot elkaar verhouden en kan uit hun samenspel een zorgvuldig afgewogen en rechtvaardig antwoord op elke rechtsvraag laten voortvloeien. Hoewel die basiskennis en -kunde noodzakelijk zijn, volstaat het niet dat de cursus louter the- oretisch zou blijven. Studenten moeten ook leren hoe om te gaan met specifieke casussen. Deze studentencursus biedt daarom voorbeelden die de leerstof met praktische toepassingen illustreren. Daarnaast vormt deze studentencursus één geheel met de hoorcolleges en onder- wijsgroepen. Het is vooral tijdens die contactmomenten dat de studenten de theorie samen met het onderwijsteam tot leven doen komen. Het onderwijsteam van de KU Leuven dat verbintenissenrecht doceert aan de UHasselt, be- staat uit enkele bijzonder bekwame en gemotiveerde tutoren, die samen met ons vorm heb- ben gegeven aan deze tweede – verbeterde – versie van de studentencursus. We danken mr. Trees Ceustermans, mr. Jirte Forier, dra. Michelle Schouteden, drs. Lukas Van Roy, dra. Fleur Vanswijgenhoven en mr. Dorien Vervoort van harte voor al hun steekhoudende bedenkingen, opmerkingen en aanvullingen ten aanzien van de vorige versie van de studentencursus. Ilse Samoy en Christopher Borucki, januari 2024 Aanbevolen citeerwijze: I. SAMOY en C. BORUCKI, Studentencursus Verbintenissenrecht, 2024, https://lirias.kuleuven.be/handle/20.500.12942/735301, 299p, ISBN: 9789464982503. 1 BIBLIOGRAFIE VAN RECENTE BASISWERKEN De inhoud van deze studentencursus is gebaseerd op de volgende werken, die daarom altijd – bij iedere zin als het ware – als referentie dienen. Om de leesbaarheid van de studentencur- sus te behouden zijn deze werken niet opgenomen in de voetnoten. Er wordt slechts verwezen naar specifiekere werken, wetgevende documenten en rechtspraak. BOCKEN, H., BOONE, I. en KRUITHOF, M., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencon- tractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, die Keure, 2014, 283p. CATALDO, A. en GEORGE, F. (eds.), Droit des obligations: le nouveau livre 5 du Code civil, Luik, Anthemis, 2022, 292p. CLAEYS, I. en TANGHE, T., Nieuw algemeen contractenrecht, Antwerpen, Intersentia, 2023, xxxvi + 966p. DE CATTALAY, E. en ESTIENNE, N., La responsabilité civile. Chronique de jurisprudence 1996- 2007. Tome 2: Le dommage, Brussel, Larcier, 2009, 605p. DUBUISSON, B., CALLEWAERT, V., DE CONINCK ,B. en GATHEM, G., La responsabilité civile. Chronique de jurisprudence 1996-2007. Tome 1: Le fait générateur et le lien causal, Brussel, Larcier, 2009, 1074p. GEORGES, F. en JAFFERALI, R., Manuel de droit de la responsabilité civile, Limal, Anthemis, 2022, 636p. JAFFERALI, R. (ed.), Le Livre 5 du Code civil et le nouveau droit des contrats, Brussel, Larcier, 2022, 439p. KOHL, B. (ed.), Le nouveau droit des obligations, Luik, Anthemis, 2022, 448p. SAGAERT, V., Beginselen van verbintenissenrecht, Hoegaarden, LeA Uitgevers, 2023, 307p. STIJNS, S. en SAMOY, I., Leerboek Verbintenissenrecht. Boek 1bis, Brugge, die Keure, 2020, 192p. STIJNS, S., Leerboek Verbintenissenrecht. Boek 1, Brugge, die Keure, 2022, 348p. STIJNS, S., Leerboek Verbintenissenrecht. Boek 2, Brugge, die Keure, 2020, 186p. STIJNS, S. en DE REY, S., “Het nieuwe verbintenissenrecht in Boek 5 BW”, Rechtskundig week- blad 2022-23, p. 923-946 en p. 963-994. TILLEMAN, B., VERBEKE, A.L en SAGAERT, V., Vermogensrecht in kort bestek, Antwerpen, In- tersentia, 2020, 506p. VAN OEVELEN, A. en VAN GERVEN, W. (†), Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2021, 728p. VAN OMMESLAGHE, P. en DE PAGE, H. (†), Traité de droit civil belge. Tome 2: Les obligations, Brussel, Bruylant, 2013, 2641p. 2 VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B. (eds.), Handboek verbintenissenrecht, Antwerpen Intersentia, 2023, 1353p. VANSWEEVELT, T. en WEYTS, B., Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Ant- werpen Intersentia, 2009, 935p. WERY, P., Droit des obligations. Tome 1: Théorie générale du contrat, Larcier, 2021, 1120p. WERY, P., Droit des obligations. Tome 2: Les sources des obligations extracontractuelles - Le régime général des obligations, Larcier, 2016, 1015p. 3 INLEIDING TITEL I. BEGRIPSBEPALING VERBINTENIS Begripsbepaling verbintenis – Een verbintenis is een rechtsband op grond waarvan een schuldeiser van een schuldenaar, als nodig in rechte, de uitvoering van een prestatie mag ei- sen (artikel 5.1 Burgerlijk Wetboek (hierna ‘BW’)). Rechtsband tussen schuldeiser en schuldenaar – Een verbintenis bestaat tussen één of meer rechtssubjecten aan de ‘actiefzijde’ en één of meer rechtssubjecten aan de ‘passiefzijde’. Het rechtssubject aan de actiefzijde heet de ‘schuldeiser’, dat aan de passiefzijde de ‘schuldenaar’. De schuldeiser heeft een ‘schuldvordering’ op de schuldenaar. De schuldenaar heeft een ‘schuld’ ten opzichte van de schuldeiser. Het is niet mogelijk om tegelijkertijd schuldeiser en schuldenaar van dezelfde verbintenis te zijn. In dat geval is er sprake van schuldvermenging, waardoor de verbintenis uitdooft. 1 Wanneer aan één van beide zijden meerdere personen staan, is er een pluraliteit van rechts- subjecten.2 Afdwingbaarheid – Een (juridische) verbintenis is afdwingbaar. Schuldenaren moeten hun verbintenissen ten aanzien van de schuldeisers nakomen.3 Laten zij dat na, dan kunnen de schuldeisers die nakoming afdwingen, als nodig in rechte. Dat betekent in essentie dat schuldeisers een beroep kunnen doen op een sanctie om hun aanspraken 4 op de schuldenaar hard te maken. Schuldeisers beschikken over enkele sancties die zij voor de rechter kunnen inroepen of in bepaalde omstandigheden eenzijdig buitengerechtelijk kunnen toepassen. 5 Schuldeisers hebben verder het recht om een uitvoerbare titel te verkrijgen, die enkele mid- delen tot tenuitvoerlegging oplevert en de afdwinging vergemakkelijkt (zoals, bijvoorbeeld, een uitvoerend beslag6). Onderscheid tussen juridische en louter morele verbintenissen – De afdwingbaarheid van juridische verbintenissen onderscheidt hen van louter morele verbintenissen. Louter morele 1 Zie later algemeen regime van verbintenissen – gronden van tenietgaan van verbintenissen – schuldvermenging, p. 278. 2 Zie later algemeen regime van verbintenissen – verbintenissen met pluraliteit van subjecten, p. 237. 3 Zie later gevolgen van contracten tussen contractspartijen, p. 78. 4 Een aanspraak is een recht dat een directe zeggenschap verleent over een goed, een gedraging of over de eigen persoon van de houder ervan. 5 Deze mogelijkheid om buitengerechtelijk een beroep te doen op enkele sancties verklaart waarom de definitie van een verbintenis in het BW vermeldt dat de afdwinging ‘in rechte’, wat betekent ‘in het kader van een gerechtelijke procedure’, als nodig gebeurt. Voor de wetgever is de bevoegdheid van de schuldeiser om nakoming in rechte af te dwingen het wezens- kenmerk van een verbintenis. Dat een schuldeiser in een specifiek geval geen gebruik maakt van deze bevoegdheid, neemt niet weg dat deze daarover als nodig wel beschikt. Zie over deze bevoegdheid de memorie van toelichting bij het wetsvoorstel van 24 februari 2021 houdende Boek 5 “Verbintenissen” van het Burgerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2020-2021, nr. 1806/1, 143 (hierna ‘MvT Boek 5’). 6 Bij een uitvoerend beslag worden met de hulp van een deurwaarder gelden van de schuldenaar in beslag genomen of goe- deren die vervolgens worden verkocht om met de opbrengst ervan de schuld te voldoen. 4 verbintenissen bestaan ook. Beleefdheidsregels dicteren, bijvoorbeeld, dat vrienden hun so- ciale afspraken om samen een activiteit te doen nakomen, maar een afvallige vriend kan niet door de rechter worden gedwongen om effectief deel te nemen. Bij zo’n sociale afspraak heeft immers niemand de bedoeling om zich juridisch te binden. Er bestaat een grijze zone tussen beide.7 In het kader van onderhandelingen, bijvoorbeeld, kunnen de onderhandelaars afspra- ken maken over de wijze waarop zij zullen onderhandelen, die afhankelijk van de gebruikte taal en vorm verschuiven op een spectrum van louter moreel dwingend (dat is het geval voor een herenakkoord of gentlemen’s agreement) tot juridisch afdwingbaar.8 Natuurlijke verbintenis – De afdwingbaarheid onderscheidt de juridische verbintenissen ook van de natuurlijke verbintenissen. De natuurlijke verbintenis is een verbintenis waarbij de uit- voering van de prestatie ervan niet kan worden afgedwongen (artikel 5.2, lid 1 BW). De schuldeiser heeft geen aanspraak op de schuldenaar. De uitvoering van de prestatie door de schuldenaar kan enkel vrijwillig gebeuren. Dat de uitvoering niet kan worden afgedwongen, neemt niet weg dat de natuurlijke verbinte- nis wel bestaat. Dat bestaan heeft enkele gevolgen. Wanneer de schuldenaar de prestatie van de natuurlijke verbintenis zonder vergissing of dwang uitvoert, kan de schuldenaar geen res- titutie vragen (artikel 5.2, lid 2 BW). Als de schuldenaar zonder vergissing of dwang de natuur- lijke verbintenis erkent, verandert deze in een afdwingbare verbintenis (artikel 5.3, lid 3 BW). In beide gevallen is er sprake van een bindende eenzijdige wilsuiting van de schuldenaar. Voorbeelden van natuurlijke verbintenissen die na betaling niet kunnen worden teruggevor- derd, zijn de betaling van onderhoudsgeld aan een familielid buiten een wettelijke onder- houdsplicht om 9 en de betaling van een verjaarde schuld.10 Bij verjaring blijft een verbintenis wel voortbestaan, maar verliest de schuldeiser de mogelijkheid om deze af te dwingen. 11 Schuldenaren die een verjaarde schuld vrijwillig betalen, voeren dus eigenlijk gewoon een nog bestaande prestatie uit waartoe zij zich eerder bewust hebben verbonden en vervullen daar- door een natuurlijke verbintenis. Illegale afspraken – Tot slot onderscheidt de afdwingbaarheid juridische verbintenissen ook nog van ‘verbintenissen’ met een ongeoorloofde prestatie of ongeoorloofde oorzaak (dat zijn illegale afspraken). 12 De prestatie van een juridische verbintenis mag geen onwettelijkheid 7 Zie hierover ook uitgebreid S. VAN LOOCK et al., “Over dure verjaardagsfeestjes en lege Valentijnstafels: de 'no show fee'”, Juristenkrant 2015, afl. 304, 13, die het voorbeeld geven van de huur van een vakantievilla voor enkele weken met vrienden: verlaten de vrienden bij zo’n afspraak met een grote vermogensvoorwaarde het domein van de sociale afspraken? 8 Zie later totstandkoming contracten – dynamische totstandkoming – afspraken tijdens onderhandelingen, p. 36. 9 Cass. 6 juni 1975, Arr.Cass. 1975, 1066 (betaling van onderhoudsgeld door biologische vader aan kind met een juridische vader die een andere persoon is). 10 Cass. 25 september 1970, Arr.Cass. 1971, 78; Cass. 6 maart 2006, S.05.0026.N, ECLI:BE:CASS:2006:ARR.20060306.4. 11 Zie later algemeen regime van verbintenissen – gronden van tenietgaan van verbintenissen – verjaring, p. 278. 12 Later zal worden toegelicht dat zulke afspraken niet tot geldige verbintenissen kunnen leiden (contracten – totstandkoming contracten – geldigheidsvereisten, p. 44). De niet-afdwingbaarheid is dus niet zozeer een ‘onderscheidingscriterium’ ten op- zichte van juridische verbintenissen: het is omdat deze afspraken geen juridische verbintenissen kunnen zijn (vanwege het niet voldaan zijn van de geldigheidsvereisten), dat zij niet afdwingbaar zijn. Strikt genomen kunnen louter morele verbinte- nissen wel worden omgevormd tot juridische verbintenissen als de betrokkenen hun afspraken in dwingende bewoordingen neerpennen (de wenselijkheid hiervan voor het voortbestaan van een vriendschap is een ander verhaal). Illegale afspraken kunnen echter nooit afdwingbaar worden. 5 doen ontstaan of in stand houden.13 Een ‘schuldeiser’ van de ‘verbintenis’ om een huurmoord te plegen, bijvoorbeeld, kan niet aan de rechter vragen dat de niet-nakomende ‘schuldenaar’ die gewetenswroeging heeft gekregen, zou worden gedwongen tot moorden. Evenmin kan een drugshandelaar die een partij verboden verdovende middelen aan een andere drugshan- delaar verkoopt, met contractuele sancties afdwingen dat de koopprijs ervan zou worden be- taald. Enige afdwinging van dit soort illegale afspraken verloopt buiten de rechtbank om, eventueel met op zijn beurt ongeoorloofd hardhandig geweld… 14 Onderscheid tussen persoonlijke rechten (verbintenissen) en zakelijke rechten – Een verbin- tenis is een rechtsband tussen rechtssubjecten en dus een persoonlijk recht. De literatuur maakte in het verleden een opdeling tussen persoonlijke rechten (of persoonlijke verbintenis- sen) en zakelijke rechten om twee redenen. Ten eerste zou een persoonlijk recht een rechts- band tussen rechtssubjecten zijn, terwijl een zakelijk recht zou gaan om een rechtsband tussen een rechtssubject en een rechtsobject (een ‘interne’ reden). Deze reden behoeft op twee vlak- ken nuance. Persoonlijke rechten kunnen ook indirect betrekking hebben op een rechtsobject, zoals dat bij het recht van de huurder op het ongestoord genot van het huurgoed het geval is. Daarnaast kunnen ook zakelijke rechten een rechtsband tussen rechtssubjecten doen ont- staan, zoals de rechtsband tussen de blote eigenaar van een goed en de vruchtgebruiker er- van. Een tweede reden heeft betrekking op de tegenwerpelijkheid aan derden van beide rechten. Dat een recht tegenwerpelijk is, betekent dat derden met het bestaan ervan rekening moeten houden. Een persoonlijk recht zou enkel tussen contractspartijen gelden, terwijl een zakelijk recht tegenover iedereen of erga omnes zou gelden (een ‘externe’ reden). Ook bij deze reden is nuance nodig. Persoonlijke rechten zijn eveneens tegenwerpelijk aan derden. 15 Zakelijke rechten hebben vaak vooral meer (verplichte) publiciteit, waardoor derden sneller op de hoogte ervan behoren te zijn. Vandaag beschouwt de wetgever het onderscheid tussen persoonlijke en zakelijke rechten als louter formeel van aard.16 Toch moet worden toegegeven dat enkele verschillen in rechtsge- volgen tussen beide bestaan (zoals de bescherming van de rechten bij insolvabiliteit van de schuldenaar, zie artikel 3.5 BW). Het vermeende onderscheid tussen beide soorten van rech- ten wordt hier in deze studentencursus vooral uiteengezet, om de terminologie van het BW te kunnen begrijpen (de verbintenis om iets te geven heeft, bijvoorbeeld, betrekking op de vestiging van een zakelijk recht). Artikel 3.3 BW somt de zakelijke rechten op. 13 Om deze reden zijn geldigheidsvereisten voor de totstandkoming van een contract dat het voorwerp van de verbintenissen (de prestaties) geoorloofd zijn en dat het contract een geoorloofde oorzaak heeft, zie later contracten – totstandkoming contracten – geldigheidsvereisten, p. 62 en volgende voor het voorwerp en p. 65 en volgende voor de oorzaak). In het alge- meen mag geen enkele rechtshandeling afwijken van de openbare orde, noch van de regels van dwingend recht (artikel 1.3, lid 3 BW). 14 Het rechterlijke systeem is een vorm van geciviliseerd geweld, zie J. LAENENS et al., Handboek gerechtelijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2019, 67, nr. 107 15 Zie later gevolgen van contracten voor derden – tegenwerpelijkheid, p. 123. 16 Memorie van toelichting bij wetsvoorstel van 16 juli 2019 houdende invoeging van Boek 3 “Goederen” in het nieuw Bur- gerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer BZ 2019, nr. 173/1, 16. 6 TITEL II. SOORTEN VERBINTENISEN HOOFDSTUK 1. VERBINTENISSEN TOT DOEN, NIET DOEN, GEVEN EN GARANDEREN Eerste onderscheid op basis van voorwerp prestatie – De literatuur verdeelt verbintenissen klassiek onder op basis van het voorwerp van hun prestatie. Een prestatie kan erin bestaan iets te doen of niet te doen, iets te geven of iets te garanderen (artikel 5.46, lid 1 BW). 17 Geven – Een verbintenis tot geven strekt tot de overdracht van een recht of tot de vestiging van een zakelijk recht (artikel 5.46, lid 2 BW). Een voorbeeld is te vinden in koopcontracten. Zo hebben verkopers in koopcontracten de verplichting om de eigendom van het verkochte goed over te dragen aan de koper. Als gevolg van het consensualisme, één van de basisbeginselen van het verbintenissenrecht (artikel 5.28 BW) 18, vindt de rechtshandeling tot overdracht of vestiging van een zakelijk recht plaats door de loutere wilsovereenstemming tussen de contractspartijen. De verbintenis tot geven wordt dan ook meteen uitgevoerd op dat ogenblik (artikel 3.14, §2 BW, waarnaar artikel 5.79 BW verwijst). Als gevolg daarvan blijft na de totstandkoming enkel een verbintenis tot doen over (de feitelijke afgifte van een goed). Op deze onmiddellijke uitvoering gelden enkele uitzonderingen. Soortgoederen 19 moeten eerst worden gespecifieerd en toekomstige goe- deren moeten eerst ontstaan (artikel 3.14, §2 BW). Ook kunnen contractspartijen een eigen- domsvoorbehoud overeenkomen, waardoor het eigendomsrecht niet meteen bij de wilsover- eenstemming wordt overgedragen. Doen – Een verbintenis om te doen, is een verbintenis om een handeling te verrichten. Voor- beelden hiervan zijn te vinden in contracten over diensten. Zo hebben aannemers in aanne- mingscontracten de verplichting om het overeengekomen werk te leveren, bijvoorbeeld, de bouw van een woning. Bewaarders in een bewaargevingscontract 20 moeten aan de bewaring van de in bewaring gegeven zaak dezelfde zorg besteden als zij aan de bewaring van hun eigen zaken besteden. Een voorbeeld buiten de context van diensten is de verplichting van de ver- huurders in huurcontracten om het ongestoorde genot van het huurgoed te verzekeren. Niet doen – Een verbintenis om niet te doen verplicht de schuldenaar om zich te onthouden van een handeling. Voorbeelden hiervan zijn geheimhoudingsverbintenissen (waarbij de schuldenaar over bepaalde zaken niet mag spreken) en niet-concurrentieverbintenissen (waarbij de schuldenaar zich ertoe verbindt een gelijkaardige economische activiteit voor een bepaalde tijd niet in een bepaalde straal van de concurrent uit te oefenen). 17 De eerste drie onderverdelingen zijn klassiek, maar waren volgens de wetgever onvolledig. Het vernieuwde Burgerlijk Wet- boek heeft een vierde categorie toegevoegd: de verbintenis om te garanderen. 18 Zie later soorten contracten – consensuele, vormelijke en zakelijke contracten, p. 19. 19 Soortgoederen (genera) worden bepaald naar maat, getal of gewicht (artikel 3.44, lid 3 BW) en dus naar ‘generieke’ eigen- schappen (typisch voorbeeld zijn grondstoffen, ‘commodities’ zoals granen, metalen, brandstoffen, etc.). Bepaalde goederen (species) worden niet naar maat, getal of gewicht bepaald (a contrario artikel 3.44, lid 3 BW) maar wel naar ‘specifieke’ ei- genschappen (bijvoorbeeld, een specifieke tweedehands fiets). 20 Bij bewaargeving verbindt de ene partij, de bewaarnemer, zich tegenover de andere partij, de bewaargever, om door de bewaargever toevertrouwde zaak te bewaren en terug te geven. Er is, bijvoorbeeld, sprake van bewaargeving als een student een bibliotheekruimte bezoekt en voor binnentreden gebruik moet maken van een vestiaire om zaken als paraplu’s, tassen en jassen achter te laten. 7 Garanderen – Een verbintenis om te garanderen houdt in dat de schuldenaar waarborgt dat die een prestatie zal leveren wanneer een bepaald risico zich voltrekt. Verzekeraars, bijvoor- beeld, nemen zo’n verbintenis op in een levensverzekeringscontract, waarbij zij zich ertoe ver- binden de begunstigde van de verzekering een som uit te betalen bij overlijden van de verze- kerde (het risico is dus het overlijden). Bij een borgtocht garandeert de borgsteller de nakoming van de prestatie van een verbintenis van een andere persoon, door zich ertoe te verbinden zelf aan de verbintenis te voldoen als die andere persoon deze verbintenis niet na- komt (het risico is dus de niet-nakoming van een verbintenis door de hoofdschuldenaar). HOOFDSTUK 2. INSPANNINGS- EN RESULTAATSVERBINTENISSEN Tweede onderscheid op basis van draagwijdte verbintenis – Een tweede onderscheid tussen verbintenissen betreft hun draagwijdte: op welke wijze moet de schuldenaar het resultaat van de beloofde prestatie bereiken? Het Burgerlijk Wetboek verdeelt verbintenissen onder in in- spannings- en resultaatsverbintenissen. Dit onderscheid is vooral bij contracten van belang. Inspanningsverbintenis – De inspanningsverbintenis (of middelenverbintenis 21) is een verbin- tenis die de schuldenaar ervan verplicht om alle zorg te verstrekken die eigen is aan een voor- zichtig en redelijk persoon om een bepaald resultaat te bereiken. Het bewijs van de fout van de schuldenaar rust op de schuldeiser (artikel 5.72, lid 1 BW). Voorbeelden van inspannings- verbintenissen zijn de verbintenis van een chirurg om een operatie succesvol uit te voeren, de verbintenis van een advocaat om zijn cliënt bij te staan in het kader van een procedure voor de rechtbank en de verbintenis van een ziekenhuis om te verhinderen dat een patiënt tijdens de opname de ziekenhuisbacterie oploopt. Resultaatsverbintenis – De resultaatsverbintenis is een verbintenis die de schuldenaar ervan verplicht om een bepaald resultaat te bereiken. Als het resultaat niet wordt bereikt, wordt de fout van de schuldenaar vermoed, tenzij overmacht wordt aangetoond (artikel 5.72, lid 2 BW). Voorbeelden van resultaatsverbintenissen zijn de verplichting van een fabrikant of gespeciali- seerde verkoper om de zaak zonder gebreken te leveren 22, de verbintenis van een chirurg om de juiste patiënt te opereren en de verbintenis van een advocaat om tijdig hoger beroep in te stellen. Wat bepaalt of een verbintenis een inspannings- of resultaatsverbintenis is? – De contracts- partijen kunnen allereerst in een contract met een ‘inhoudsbepalend beding’ 23 zelf uitdrukke- lijk bepalen dat een verbintenis als een inspannings- of resultaatsverbintenis te beschouwen is. 24 Zo kunnen patiënt en medisch zorgverlener overeenkomen dat een verbintenis die nor- maal een inspanningsverbintenis zou zijn, tussen hen als resultaatsverbintenis geldt. Zij kun- nen bijvoorbeeld overeenkomen dat de medische zorgverlener een succesvolle sterilisatie als resultaat moet behalen. 25 21 Dit synoniem is de term gebruikt in de MvT Boek 5, 83. 22 Cass. 15 januari 2021, C.20.0241.N ECLI:BE:CASS:2021:ARR.20210115.1N.13. 23 Op het begrip ‘inhoudsbepalend beding’ en ook op het bijbehorende begrip ‘vermomd bevrijdingsbeding’, gaat de studen- tencursus later nog uitgebreid in, zie later gevolgen van contracten voor contractspartijen - niet-nakoming contracten – toe- rekenbare niet-nakoming – sancties – herstel van schade – bevrijdingsbedingen, p. 95. 24 In de MvT Boek 5, 83 geeft de wetgever aan dat het onderscheid tussen beide verbintenissen van aanvullende aard is. 25 Cass. 15 januari 2010, C.09.0138.F, ECLI:BE:CASS:2010:ARR.20100115.3. 8 Als een uitdrukkelijk beding ontbreekt, moet een rechter overeenkomstig de algemene inter- pretatieregels 26 de gemeenschappelijke bedoeling van de contractspartijen nagaan.27 Die ge- meenschappelijke bedoeling is determinerend. 28 Vaak hanteren rechters hierbij het criterium van het kanselement (‘alea’): ze leiden de draag- wijdte van de verbintenis af uit het al dan niet vast of zeker karakter van het door de con- tractspartijen beoogde resultaat. Als dat resultaat zo onzeker (zo ‘aleatoir’) is dat niet in rede- lijkheid kan worden verwacht dat een schuldenaar beloofd heeft dit resultaat te bereiken, dan zal de verbintenis worden beschouwd als een inspanningsverbintenis. In dit geval is er een kanselement of ‘alea’ waar de schuldenaar geen invloed op heeft. Een voorbeeld hiervan is de verbintenis van een medisch zorgverlener om een niet-routinematige, complexe medische in- greep succesvol uit te voeren. De medische zorgverlener verbindt zich ten aanzien van de pa- tiënt niet tot het resultaat van een betere gezondheid, maar wel tot de inspanning om met alle zorgen van een voorzichtig en redelijk persoon die betere gezondheid na te streven. De reden daarvoor is dat het onzeker is of de medische zorgverlener die medische ingreep suc- cesvol kan uitvoeren en of die ingreep dan ook werkelijk de gezondheid verbetert. Als dat resultaat daarentegen met redelijke zekerheid bereikt kan worden, dan zal de verbin- tenis worden beschouwd als een resultaatsverbintenis. In dit geval is er geen kanselement. Een voorbeeld hiervan is de verbintenis van een medisch zorgverlener om de juiste patiënt te behandelen of het juiste lichaamsdeel te opereren. Impact op bewijslast(verdeling) – Het onderscheid tussen beide soorten van verbintenissen heeft een impact op de bewijslast(verdeling) 29. Bij inspanningsverbintenissen weegt de be- wijslast zwaarder op de schuldeiser, die moet aantonen dat de schuldenaar niet al wat van een voorzichtig en redelijk persoon mag worden verwacht in het werk heeft gesteld om het resultaat te bereiken. Bij resultaatsverbintenissen is de bewijslast lichter. De schuldeiser moet enkel aantonen dat de schuldenaar het resultaat van de beloofde prestatie niet heeft bereikt. Er geldt dan het vermoeden dat de schuldenaar op toerekenbare wijze de verbintenis niet heeft uitgevoerd. De bewijslast verschuift door dit vermoeden naar de schuldenaar, die het moet weerleggen door aan te tonen dat er sprake is van overmacht. Die overmacht maakt dat de niet-nakoming niet aan de schuldenaar kan worden toegerekend. 30 Spectrum, eerder dan tweedeling – Artikel 5.72 BW zou de suggestie kunnen wekken dat het onderscheid tussen inspannings- en resultaatsverbintenissen binair is. Er is echter sprake van een spectrum, met verschillende gradaties van beide soorten verbintenissen. Zo zijn er ‘ver- sterkte’ inspanningsverbintenissen, waarbij de contractspartijen een strengere maatstaf dan de zorgen van de voorzichtige en redelijke persoon opleggen. In het kader van de COVID-19- pandemie verbond de farmaceutische onderneming AstraZeneca zich, bijvoorbeeld, ten aan- zien van de Europese Unie tot de verplichting om de grootste redelijke inspanning (best 26 Zie over de interpretatieregels later inhoud contract – interpretatie, p. 72. 27 De rechter oordeelt onaantastbaar of een contractuele verbintenis een inspannings- of resultaatsverbintenis uitmaakt. Het Hof van Cassatie kan enkel nagaan of rechters uit de feiten die zij vaststellen, geen gevolgen trekken die daarmee geen ver- band houden of op grond daarvan niet kunnen worden verantwoord, zie Cass. 5 september 2019, C.18.0302.N, ECLI:BE:CASS:2019:ARR.20190905.3; Cass. 12 mei 2023, C.22.0209.N, ECLI:BE:CASS:2023:ARR.20230512.1N.1. 28 Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, 1195. 29 Zie later bewijs van verbintenissen, p. 283. 30 Zie later niet-nakoming contracten en gevolgen – ontoerekenbare niet-nakoming, p. 107. 9 reasonable efforts) te leveren om tijdig een eerste dosis vaccins te produceren en klaar te maken voor verdeling. 31 Hoe hoger deze lat van gedrag, hoe dichter contractspartijen opschui- ven naar een resultaatsverbintenis. Ook een versterkte resultaatsverbintenis is mogelijk in de vorm van een garantieverbintenis. 32 Contractspartijen kunnen bepalen dat de schuldenaar het resultaat garandeert en zich daardoor niet kan beroepen op overmacht om aan aanspra- kelijkheid voor niet-nakoming te ontkomen. 33 Samen bestaan van beide soorten verbintenissen – Ook op een andere manier is het onder- scheid niet binair. De twee verbintenissen sluiten elkaar niet uit. Een contractuele rechtsver- houding kan uit zowel inspannings- als resultaatsverbintenissen bestaan. Zo is een medische zorgverlener op basis van een behandelingscontract verbonden tot het resultaat om steriele medische hulpmiddelen te gebruiken, maar ‘slechts’ tot de inspanning om met alle zorgen van een voorzichtig en redelijk persoon een niet-routinematige complexe medische ingreep suc- cesvol te proberen uit te voeren.34 Gelijkaardig moet een advocaat zich ‘maar’ dezelfde zorgen troosten om een gunstige uitkomst van een geschil te proberen verzekeren, maar is de advo- caat wel zonder meer verplicht tot het resultaat om, bijvoorbeeld, tijdig hoger beroep aan te tekenen. 35 Een architect, tot slot, heeft de resultaatsverbintenis om een project zo te ontwer- pen dat het aan alle dwingende normen voldoet en de inspanningsverbintenis om een project zo te ontwerpen dat de stedenbouwkundige administratie een omgevingsvergunning afle- vert. 36 31 Artikel 5.1 Advance Purchase Agreement for the Production, Purchase and Supply of a COVID-19 Vaccine in the European Union van 26 augustus 2020, Ares (2020)4440071. 32 De begrippen ‘verbintenis tot garanderen’ en ‘garantieverbintenis’ zijn geen synoniemen. De ‘verbintenis tot garanderen’ werd eerder toegelicht bij de indeling van de verbintenissen aan de hand van het voorwerp ervan. Bij een ‘garantieverbintenis’ gaat het om de intensiteit van de verbintenis (ongeacht de onderverdeling volgens het voorwerp). Ook een verbintenis tot doen, bijvoorbeeld, kan door de contractspartijen worden bestempeld als een garantieverbintenis. 33 MvT Boek 5, 83. 34 Voorbeeld gebaseerd op rb. West-Vlaanderen (afd. Kortrijk) 30 november 2020, T.Gez. 2022, afl. 1, 66, noot T. ISTACE. Zie ook Cass. 12 mei 2023, C.22.0209.N, ECLI:BE:CASS:2023:ARR.20230512.1N.1: de rechter die een behandelingscontract tussen de arts en de patiënt op basis van de goede trouw aanvult met een resultaatsverbintenis om veilige medische hulpzaken te gebruiken, verantwoordt de beslissing naar recht. 35 Voorbeeld gebaseerd op orb. Antwerpen (afd. Hasselt) 8 november 2017, Limb.Rechsl. 2019, afl. 4, 342. 36 Voorbeeld gebaseerd op orb. Waals Brabant 12 juni 2020, T.Aan. 2022, afl. 1, 72. 10 TITEL III. BRONNEN VAN VERBINTENISSEN Bronnen – Verbintenissen ontstaan uit rechtshandelingen en uit de wet (artikel 5.3 BW). De rechtshandeling is de wilsuiting waarbij een of meer personen de bedoeling hebben om rechtsgevolgen te doen ontstaan (artikel 1.3 BW). De rechtsgevolgen zijn met andere woorden gewild. Verbintenissen kunnen ontstaan uit meerzijdige of eenzijdige rechtshandelingen. De rechtshandeling is meerzijdig wanneer er twee of meer wilsuitingen zijn, zoals bij een contract. De rechtshandeling is eenzijdig wanneer er slechts één wilsuiting is. Ook een eenzijdige rechts- handeling kan een bron van verbintenissen zijn (artikel 5.125, lid 2 BW). Voorbeelden van een- zijdige rechtshandelingen zijn een aanbod en een aanvaarding. Daarnaast kunnen verbintenissen ontstaan uit de wet. Het betreft rechtsfeiten waarvan de rechtsgevolgen niet door de betrokkene(n) gewild zijn, maar waaraan de wet rechtsgevolgen koppelt. Het eerste rechtsfeit dat een verbintenis kan doen ontstaan, is de onrechtmatige daad. De wet doet een verbintenis tot schadeloosstelling ontstaan wanneer een buitencon- tractueel aansprakelijk genererend rechtsfeit schade berokkent aan een benadeelde en deze schade aan een andere persoon kan worden toegerekend (‘buitencontractuele aansprakelijk- heid’). Het tweede rechtsfeit dat een verbintenis kan doen ontstaan zijn de ‘oneigenlijke con- tracten’, waarbij de wetgever ingrijpt bij enkele ongewilde vermogensverschuivingen 37. Geen gesloten stelsel van bronnen – Artikel 1370 Oud Burgerlijk Wetboek (hierna ‘Oud BW’) vermeldde niet al deze bronnen. Dat de eenzijdige rechtshandeling een bron van verbintenis- sen is, volgde vroeger uit de rechtspraak van het Hof van Cassatie. 38 De rechtspraak erkende ook de ongerechtvaardigde verrijking als algemeen rechtsbeginsel. 39 Niet alleen de wetgever dicteert dus welke rechtsfeiten als een bron van verbintenissen kunnen worden beschouwd. Er geldt in het verbintenissenrecht geen gesloten stelsel van bronnen van verbintenissen, zo- als dat in het goederenrecht wel het geval is (artikel 3.3 BW; numerus clausus). 37 Het vermogen van een persoon is de juridische algemeenheid die het geheel van de bestaande en toekomstige goederen en verbintenissen omvat (artikel 3.35 BW). 38 Cass. 18 december 1974, RW 1974-75, 1827. 39 Cass. 27 mei 1909, Pas. 1909, I, 272; Cass. 24 februari 2020, C.21.0408.N, ECLI:BE:CASS:2022:ARR.20220224.1N.7. 11 Vertrouwensleer als bron van verbintenissen – Deze openheid is van belang voor de vraag of de vertrouwensleer als autonome bron van verbintenissen te beschouwen is. De vertrouwens- leer is de leer die toelaat om in een situatie waar een schijn is opgewekt waarop een derde rechtmatig vertrouwd heeft, de schijn voor werkelijkheid te nemen en dus juridische gevolgen toe te kennen aan de schijnbare situatie. Omdat daarover nog debat woedt, neemt het BW de vertrouwensleer niet als autonome bron van verbintenissen op in artikel 5.3 BW. 40 De ver- trouwensleer kan echter wel in bijzondere toepassingen rechtsgevolgen teweegbrengen, waarover later meer. TITEL IV. WETTELIJKE BRONNEN VAN VERBINTENISSENRECHT Burgerlijk Wetboek – De kern van het verbintenissenrecht is te vinden in het Burgerlijk Wet- boek. 41 Meer dan 200 jaar doorstond het verbintenissenrecht zoals het was neergelegd in het Burgerlijk Wetboek van 1804 (Code Napoléon, Oud BW) min of meer ongeschonden de tand des tijds. Pas recent onderging het Burgerlijk Wetboek een diepgaande en grondige hervor- ming. Boek 1 van het vernieuwde Burgerlijk Wetboek (BW) bevat enkele algemene bepalingen die voor verbintenissen relevant zijn (zoals artikel 1.5 BW over de kennisgeving, artikel 1.8 BW over vertegenwoordiging, artikel 1.9 BW over de goede trouw en artikel 1.10 BW over het verbod op rechtsmisbruik). Boek 5 regelt de algemene regels over de verbintenissen (zodat de manier waarop dit boek is opgebouwd ook min of meer de structuur van deze studentencur- sus is), met uitzondering van de regels over de buitencontractuele aansprakelijkheid. De regels over het bewijs van verbintenissen zijn te vinden in Boek 8. De hervorming van het Burgerlijk Wetboek is nog niet ten einde. De regels over de buitencon- tractuele aansprakelijkheid zullen worden opgenomen in een afzonderlijk Boek 6. In afwach- ting van deze hervorming blijven de regels uit het Oud BW van kracht (artikelen 1382-1386bis Oud BW). Ook een Boek 7 over bijzondere overeenkomsten is nog op komst. Dit boek zal gel- den als specifieke wetgeving ten opzichte van het algemene verbintenissenrecht in Boek 5, met name ten aanzien van de regels over contracten (artikel 5.13 BW). Tot slot zullen de ver- jaringsregels het onderwerp zijn van een Boek 10. Ook het Oud BW zal nog lange tijd relevant blijven als wettelijk kader.42 De bepalingen van de nieuwe boeken zijn van toepassing op alle rechtshandelingen en rechtsfeiten die dateren van na hun inwerkingtreding. Zij zijn niet van toepassing op de toekomstige gevolgen van rechts- handelingen en rechtsfeiten die hebben plaatsgevonden vóór hun inwerkingtreding. Concreet vallen de toekomstige gevolgen van, bijvoorbeeld, contracten gesloten vóór 1 januari 2023 onder de verbintenisrechtelijke regels van het Oud BW. Voor zover bepalingen van openbare orde of bepalingen van dwingend recht dat niet verbieden, kunnen contractspartijen overi- gens ook na die datum teruggrijpen naar het oude verbintenissenrecht en dit van toepassing verklaren op hun contractuele rechtsverhouding.43 40 MvT Boek 5, 17. 41 Ook de wetgever beschouwt het Burgerlijke Wetboek als de centrale plaats van het verbintenissenrecht, zie memorie van toelichting bij het wetsvoorstel van 24 februari 2021 houdende Boek 1 “Algemene bepalingen” van het Burgerlijk Wetboek, Parl.St. Kamer 2020-2021, nr. 1805/1, 6 (hierna ‘MvT Boek 1’). 42 Sowieso bouwt het vernieuwde BW voort op het Oud BW, zeker wanneer er sprake is van codificatie. Het Oud BW blijft daarom relevant om te begrijpen hoe het vernieuwde BW zijn huidige vorm heeft gekregen. 43 Voor de betekenis van de termen ‘dwingend recht’ en ‘openbare orde’, zie later totstandkoming contracten – contracts- vrijheid – beperking 3: vrijheid om inhoud contracten te bepalen, p. 32. 12 Specifieke wetgeving in BW – Samen met het goederenrecht bestaat het verbintenissenrecht uit algemene regels over het vermogen van personen (zodat deze samen ook wel het ‘vermo- gensrecht’ worden genoemd). In het Burgerlijk Wetboek zelf zijn specifieke regels opgenomen die voortbouwen op dat algemene wettelijke kader en er eventueel van afwijken, zoals de regels over de bijzondere contracten (toekomstig Boek 7 BW), het relatievermogensrecht (Boek 2, titel 3 BW) en de regels over nalatenschappen, schenkingen en testamenten (Boek 4 BW). Specifieke wetgeving buiten BW – Omdat het algemene verbintenissenrecht de basis is van het economische handelsverkeer in de samenleving, zijn ook buiten het Burgerlijk Wetboek heel wat specifieke verbintenisrechtelijke regels te vinden. Rechtstakken als het economisch recht met inbegrip van het consumentenrecht (met zijn Wetboek Economisch Recht, hierna ‘WER’ 44), het vennootschaps- en verenigingsrecht (met zijn Wetboek Vennootschappen en Verenigingen, hierna ‘WVV’), het verzekeringsrecht (met zijn Verzekeringswet), en het ar- beidsrecht (met zijn Arbeidsovereenkomstenwet en Arbeidsongevallenwet), bieden alle voor- beelden van zulke specifieke regels. De redenen waarom zulke specifieke regels noodzakelijk zijn, zijn uiteenlopend. Een belang- rijke reden is de bescherming van personen die zich in een ongelijke (machts)relatie bevinden met anderen. Het consumentenrecht, bijvoorbeeld, bevat veel dwingendrechtelijke 45 regels die de consument moeten beschermen tegen ongunstige contracten met ondernemingen.46 Het arbeidsrecht beschermt de werknemer ten opzichte van de werkgever. Tot slot heeft het verbintenissenrecht ook uitlopers buiten het ‘klassieke’ burgerlijke recht. Het verbintenissenrecht geldt niet enkel tussen burgers onderling. Het is ook van toepassing op de overheid, tenzij de uitoefening van het openbaar gezag een afwijking noodzaakt (artikel 1.1 BW). Ook publiekrechtelijke wetgeving, zoals de Overheidsopdrachtenwet en de Conces- sieovereenkomstenwet, bevat enkele bijzonderheden van het ruimere verbintenissenrecht. Europese invloed – Het wettelijke kader van het verbintenissenrecht is niet beperkt tot het nationale beleidsniveau. De Europese Unie oefent op het supranationale niveau een niet te onderschatten invloed op het Belgische verbintenissenrecht uit. Op basis van bevoegdheden zoals de bescherming van de interne markt, de bescherming van de consument en de bestrij- ding van discriminatie geldt Europese wetgeving die de contractsvrijheid op verschillende vlakken beperkt. Voorbeelden zijn de antidiscriminatie-richtlijnen, de Richtlijn Oneerlijke Be- dingen en de mededingingsregels uit het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (hierna ‘VWEU’). 47 44 Voor deze studentencursus zijn vooral Boeken VI (marktpraktijken en consumentenbescherming) en XIX (schulden van de consument) relevant. 45 Voor de betekenis van de term ‘dwingend recht’, zie later totstandkoming contracten – contractsvrijheid – beperking 3: vrijheid om inhoud contracten te bepalen, p. 32. 46 Om een voorbeeld te geven van een reden waarom de wetgever dwingendrechtelijke wetgeving noodzakelijk acht: de Richtlijn Oneerlijke Bedingen werkt een beschermingsstelsel uit dat berust op de gedachte dat de consument zich tegenover een onderneming (eigenlijk: ‘verkoper’ op het Europese niveau, maar de Belgische omzetting gaat uit van het ondernemings- begrip) in een zwakke positie bevindt en met name over minder informatie beschikt dan laatstgenoemde (zie HvJ 12 januari 2023, C-395/21, ECLI:EU:C:2023:14, §36). Er is dus sprake van een informatie-asymmetrie, die de onderneming feitelijk in een sterkere positie plaatst. 47 Zie later totstandkoming contracten – contractsvrijheid, p. 27. 13 Ook op andere vlakken laat de Europese wetgever zich gelden. Voorbeelden zijn de Richtlijn Betalingsachterstand Handelstransacties (omgezet in de Wet Betalingsachterstand Handels- transacties, hierna ‘WBH’) en de Richtlijn Productaansprakelijkheid (omgezet in de Wet Pro- ductaansprakelijkheid). De Wet Betalingsachterstand Handelstransacties voerde in uitvoering van een Europese Richt- lijn een aantal vernieuwende maatregelen in om de achterstand in de betaling van facturen bij handelstransacties in te dijken. Die betalingsachterstand raakt vooral kleine en middelgrote ondernemingen (KMO’s) en leidt ertoe dat KMO’s met een beperkte financiële draagkracht in liquiditeitsproblemen kunnen geraken, met alle gevolgen van dien. De maatregelen zijn van toepassing op contracten tussen ondernemingen of tussen ondernemingen en overheidsin- stanties (artikel 2 WBH) en komen later in deze studentencursus aan bod. Soft law – Tot slot zijn er enkele niet-bindende soft law-projecten die als doel hebben om het verbintenissenrecht internationaal te harmoniseren. Zulke projecten zijn het resultaat van een academische denkoefening of het werk van een organisatie die zich zo’n harmonisatie als doel heeft gesteld. Zij hebben geen bindende, wettelijke kracht. Voorbeelden van soft law zijn de UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts, de TransLex-Principles, de Draft Common Frame of Reference en de Principles of European Contract Law. Het verbintenissen- recht is van aanvullende aard (artikel 5.3, lid 2 BW). 48 Binnen de krijtlijnen van het recht van openbare orde en het dwingende recht, houdt niets contractspartijen tegen om (delen van) deze soft law van toepassing te verklaren op hun contractuele rechtsverhouding. Vooral in het internationale handelsverkeer kan dit nuttig zijn. 49 Ook de Belgische wetgever zelf maakt softly gebruik van soft law-projecten. 50 In de memorie van toelichting bij Boek 5 BW geeft de wetgever ten eerste aan wanneer zulke projecten als inspiratiebron voor een bepaling hebben gediend. 51- 52 Ten tweede geeft de wetgever aan wanneer een rechter voor de interpretatie van een bepaling steun mag zoeken in deze pro- jecten.53 48 Zie later totstandkoming contracten – contractsvrijheid, p. 27. 49 Voor de betekenis van de termen ‘dwingend recht’ en ‘openbare orde’, zie later totstandkoming contracten – contracts- vrijheid – beperking 3: vrijheid om inhoud contracten te bepalen, p. 32. 50 Zie hierover P. WÉRY, “L’influence des sources européennes de soft law sur la proposition de loi belge portant le Livre 5 “ les obligations” du code civil” in A. STROWEL en G. MINNE (eds.), Cabinet de curiosités pour un juriste passionné. Liber Amicorum Denis Philippe, Brussel, Larcier, 2022, 201-220. 51 Zo put artikel 5.23 BW inspiratie uit soft law, zie MvT Boek 5, 28. Enkel de wettekst van de bepaling zelf bindt (artikel 190 Grondwet). Uit de aard van het wetgevingsproces volgt dat het soft law-project niet zomaar een bindende rechtsregel wordt, omdat de wetgever ernaar verwijst in de memorie van toelichting. De memorie van toelichting staat immers niet op hetzelfde niveau als de wettekst. 52 Ook buitenlandse rechtsstelsels dienden als inspiratie. 53 Om te bepalen of de nietigheidssanctie niet kennelijk indruist tegen het doel van een geschonden rechtsregel, mag de rechter, bijvoorbeeld, gebruik maken van de criteria die daarvoor werden ontwikkeld in de Draft Common Frame of Reference en de UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts, zie MvT Boek 5, 65 over artikel 5.57 BW. Ook op dit vlak past de opmerking dat enkel de wettekst van de bepaling zelf bindt (artikel 190 Grondwet) (zie eerder voetnoot 51). De memorie van toelichting staat niet op hetzelfde niveau als de wettekst. Rechters zijn niet verplicht om deze aanbeveling van de wetgever in de memorie van toelichting te volgen. De memorie van toelichting is wel gezaghebbend voor de interpretatie van een wettekst. 14 TITEL V. ENKELE BELANGRIJKE TERMEN EN BEGRIPPEN Verklarende woordenlijst – Doorheen de cursus komen regelmatig dezelfde termen en be- grippen in verschillende leerstukken terug, omdat zij basisconcepten van de verbintenisrech- telijke taal zijn. Hierna volgt een kleine verklarende woordenlijst van enkele belangrijke ter- men en begrippen. Basisbeginselen – Deze cursus bevat het verbintenissenrecht, dit is de verzameling van regels van toepassing op verbintenissen. Die regels zijn er niet zomaar: ze vinden hun verklaring in onderliggende basisbeginselen. Ook die basisbeginselen komen aan bod doorheen de cursus. De belangrijkste basisbeginselen van het verbintenissenrecht zijn: de contractsvrijheid (als deelaspect van de wilsautonomie), het consensualisme, de goede trouw, de bindende kracht van contracten, de relativiteit en de tegenwerpelijkheid van contracten. Kennelijk – De term ‘kennelijk’ betekent dat iets ‘manifest’ of ‘overduidelijk’ moet zijn. Vaak wordt deze term gebruikt om aan te duiden dat rechters slechts een ‘marginale toetsing’ mo- gen doen. Dit betekent dat zij pas mogen ingrijpen in een rechtsverhouding wanneer er geen ruimte voor twijfel is dat hun ingrijpen noodzakelijk is. Zij moeten een terughoudende houding aannemen zolang de betrokken personen in alle redelijkheid vorm hebben gegeven aan de rechtsverhouding. Zodra rechters mogen ingrijpen, moet dat ingrijpen zelf niet terughoudend zijn: zij mogen ten volle optreden om het ‘kennelijke’ van een rechtsverhouding bij te sturen, op de manieren die door de wetgever zijn bepaald (bijvoorbeeld, de aanpassing van prestaties bij een misbruik van omstandigheden bij de totstandkoming van een contract, artikel 5.37 BW). Redelijk(heid) (algemene zorgvuldigheidsnorm) – In het verbintenissenrecht moet men ‘re- delijk’ of ‘in alle redelijkheid’ handelen. Dit betekent dat het gedrag van een persoon steeds wordt vergeleken met het gedrag van een voorzichtig en redelijk persoon in dezelfde omstan- digheden geplaatst. Deze maatstaf heet de ‘algemene zorgvuldigheidsnorm’. 54 Als die voor- zichtige en redelijke persoon het gedrag niet zou stellen, dan is het eigen gedrag onredelijk. Er kunnen meerdere manieren om voorzichtig en redelijk te handelen bestaan, zodat de alge- mene zorgvuldigheidsnorm niet zomaar dicteert hoe een persoon zich moet gedragen. Han- deling A in onderstaande figuur is even goed als handeling B of handeling C. De algemene zorgvuldigheidsnorm laat toe om te bepalen hoe een persoon zich zeker niet mag gedragen (handeling D in onderstaande figuur). 55 54 Op de algemene zorgvuldigheidsnorm wordt later nog uitgebreid ingegaan, zie verbintenisssen uit de wet – buitencontrac- tuele aansprakelijkheid – aansprakelijkheidsgronden – persoonlijke aansprakelijkheid – objectief foutbestanddeel, p. 145. 55 Zie hierover en voor de inspiratie van de bijbehorende figuur de werken van F. AUVRAY, onder meer (On)wettigheid binnen (overheids)aansprakelijkheid, Antwerpen, Intersentia, 2023, 500p. 15 Hierna volgt een simpel voorbeeld om het voorgaande duidelijk te maken. 56 Wanneer een le- verancier van drank tijdens de levering aan de fakbar van een studentenvereniging het luik van de kelder opent, dan vormt dit keldergat zonder enige voorzorgsmaatregel een gevaarlijke situatie voor voorbijgangers. Een onzorgvuldige leverancier zou dit risico onverminderd laten voortbestaan tijdens de levering (handeling D). Er zijn echter verschillende manieren waarop een leverancier zorgvuldig te werk kan gaan. De leverancier kan de aandacht op het keldergat trekken met zaken als verkeerskegels, lichten, enzovoort (handeling A). De leverancier kan ook de toegang tot het keldergat fysiek verhinderen met barrières zoals een lint, panelen, enzo- voort (handeling B). De leverancier kan eventueel ook een medewerker bij het keldergat post laten vatten om zowel te waarschuwen als te hinderen (handeling C). De algemene zorgvul- digheidsnorm legt niet dwingend handeling A op, noch handeling B of C. Redelijkerwijze – De term 'redelijkerwijze’ is het bijwoord dat verwijst naar de eis om in rede- lijkheid te handelen. Bijvoorbeeld, bij een verandering van omstandigheden of imprevisie (waarover later meer) bevat artikel 5.74, lid 2, 1° BW als vereiste voor de heronderhandelings- plicht: “een verandering van omstandigheden maakt de uitvoering van het contract buiten- sporig bezwarend, dermate dat de uitvoering ervan redelijkerwijze niet langer kan worden geëist”. Dit betekent dat een persoon niet in alle redelijkheid kan vragen om de uitvoering van het contract. Met andere woorden, zou een voorzichtig en redelijk persoon niet om uitvoering vragen. Bij de term ‘redelijkerwijze’ kan het ook gaan om een rechtsfeit dat niet effectief heeft plaats- gevonden, maar dat wel had kunnen plaatsvinden mocht een betrokkene zich als een voor- zichtig en redelijk persoon hebben gedragen. Een persoon die een gesloten omslag in de han- den geduwd krijgt van een schuldeiser en weigert om die omslag te openen, neemt, bijvoorbeeld, niet effectief kennis van het bericht dat erin zit. Deze persoon zou evenwel van dat bericht kennis kunnen nemen en een voorzichtig en redelijk persoon zou de omslag wel degelijk openen, zodat deze persoon wel redelijkerwijze kennis had kunnen nemen. 56 F. AUVRAY biedt een ander simpel en helder voorbeeld: een fietser nadert aan een behoorlijke (maar niet onrechtmatig hoge) snelheid een obstakel en kan (1) proberen te stoppen, (2) naar links uitwijken of (3) naar rechts uitwijken. Als de fietser kiest om naar rechts uit te wijken, dan is een voorzienbare aanrijding met een voorbijganger onvermijdelijk. De twee andere opties hebben geen schade tot gevolg. Er kan worden vastgesteld dat de derde optie niet door een voorzichtig en redelijk persoon zou worden gekozen en daarom onzorgvuldig is. De andere opties kunnen als zorgvuldig worden beschouwd en zijn in de beoordeling van de rechtmatigheid van het gedrag van de fietser gelijkwaardig. De algemene zorgvuldigheidsnorm legt niet dwingend op dat de eerste optie moet worden gekozen of de tweede optie. 16 Goede trouw – Nauw verbonden met de termen redelijk(heid) en redelijkerwijze is het begrip ‘goede trouw’. Het is een basisbeginsel van het verbintenissenrecht dat men te goeder trouw moet handelen en/of zijn. In een objectieve betekenis houdt de goede trouw een gedragsnorm in om te goeder trouw te handelen. Deze gedragsnorm vertaalt zich, bijvoorbeeld, in de verplichting voor contracts- partijen om loyaal samen te werken in de uitvoering van hun contractuele rechtsverhouding (artikel 5.73 BW). Daarnaast heeft de goede trouw ook een subjectieve betekenis. Het gaat dan om de kennis van een persoon. Personen zijn te kwader trouw, wanneer zij de feiten of de rechtshandeling, waarop hun goede trouw betrekking moeten hebben, kenden of in de gegeven omstandighe- den behoorden te kennen (artikel 1.9 BW). Opzet en fraus omnia corrumpit – Het verbintenissenrecht koppelt bijzondere gevolgen aan gedrag dat ‘opzettelijk’ is gesteld. De opzettelijke fout is de fout gepleegd met het oogmerk om te schaden of uit winstbejag (artikel 1.11 BW). De persoon die opzettelijk handelt, voorziet dus niet enkel dat zijn gedrag schade zou kunnen veroorzaken, maar wenst die schade ook of aanvaardt die schade als noodzakelijk kwaad uit winstbejag. Het algemeen rechtsbeginsel fraus omnia corrumpit (‘bedrog vernietigt alles’) staat eraan in de weg dat bedrog of oneer- lijkheid (een opzettelijke fout) de dader een voordeel verschaft.57 TITEL VI. STRUCTUUR Vijf delen – Deze studentencursus bestaat uit vijf delen. In de eerste twee delen komen de eigen regels aan bod per bron van verbintenis. Het derde deel staat stil bij co-existentie en samenloop van verbintenissen. Het vierde deel bespreekt de regels die gemeenschappelijk zijn aan alle verbintenissen, ongeacht hun bron. Het vijfde deel behandelt het bewijs van ver- bintenissen. 57 Cass. 27 mei 2022, C.20.0461.F, ECLI:BE:CASS:2022:ARR.20220527.1F.6; Cass. 9 december 2022, C.22.0153.N, ECLI:BE:CASS:2022:ARR.20221209.1N.9; Cass. 20 december 2022, P.22.1251.N, ECLI:BE:CASS:2022:ARR.20221220.2N.14. 17 DEEL 1. VERBINTENISSEN UIT RECHTSHANDELINGEN TITEL I. CONTRACTEN HOOFDSTUK 1. BEGRIPSBEPALING CONTRACT Definitie – Een contract (of overeenkomst) is een wilsovereenstemming tussen twee of meer personen met de bedoeling rechtsgevolgen te doen ontstaan (artikel 5.4 BW). Rechtshandeling… – Uit de definitie volgt dat het contract een rechtshandeling is, aangezien bij de betrokken personen (de contractspartijen) de bedoeling aanwezig is om rechtsgevolgen te doen ontstaan. 58 In algemene zin is het rechtsgevolg van een contract e

Samoy Borucki Studentencursus verbintenissenrecht 2023-24.pdf

Related

Transcript

Tags

Upgrade to continue