samenvatting-wijsbegeerte-voor-psychologen.pdf

lOMoARcPSD|42729624 Samenvatting wijsbegeerte voor psychologen Inleiding tot de wijsbegeerte (Katholieke Universiteit Leuven) Scannen om te openen op Studocu Studocu wordt niet gesponsord of ondersteund door een ho...

lOMoARcPSD|42729624 Samenvatting wijsbegeerte voor psychologen Inleiding tot de wijsbegeerte (Katholieke Universiteit Leuven) Scannen om te openen op Studocu Studocu wordt niet gesponsord of ondersteund door een hogeschool of universiteit Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 Auteur: Ferre Muermans Lector: Prof. Pieter R. Adriaens Academiejaar 2020 - 2021 Eigendomsrecht: Ferre Muermans Psychologie, eerste bachelor Instelling: KU Leuven SAMENVATTING FILOSOFIE VOOR PSYCHOLOGEN Naar: Denken over denken, wijsbegeerte voor psychologen (Pieter R. Adriaens) Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 2 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING FILOSOFIE VOOR PSYCHOLOGEN................................................................... 1 HOOFDSTUK 1: WAT IS FILOSOFIE?................................................................................................. 5 1.1: VOORWOORD: ONZEKERHEID KOESTEREN.................................................................................... 5 1.2: DRIE KENMERKEN: ATTITUDE, METHODOLOGIE, DOMEIN................................................................. 5 1.3: BESLUIT................................................................................................................................ 6 1.3: VIER DEELDOMEINEN............................................................................................................... 7 1.4: EEN KORTE GESCHIEDENIS VAN DE WESTERSE FILOSOFIE.................................................................. 8 HOOFDSTUK 2: RENÉ DESCARTES................................................................................................. 11 2.1: INLEIDING........................................................................................................................... 11 2.2: DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE.......................................................................................... 11 2.3: FILOSOFISCHE OMZWERVINGEN............................................................................................... 13 2.4: DE KENNIS EN HAAR LOTGEVALLEN........................................................................................... 13 2.5: KRITISCHE GELUIDEN............................................................................................................. 15 2.6: BESLUIT.............................................................................................................................. 16 HOOFDSTUK 3: LICHAAM EN GEEST............................................................................................... 17 3.1: INLEIDING........................................................................................................................... 17 3.2: FYSISCH SPUL EN GEESTESSPUL: DESCARTES’ DUALISME................................................................ 17 3.3: ARGUMENTEN VOOR EN TEGEN DUALISME................................................................................. 17 3.4: DE MENS IS EEN MACHINE...................................................................................................... 19 3.5: VAN MATERIALISME NAAR FYSICALISME..................................................................................... 20 3.6: ARGUMENTEN VOOR EN TEGEN REDUCTIONISME......................................................................... 21 3.7: BESLUIT.............................................................................................................................. 22 HOOFDSTUK 4: FRIEDRICH NIETZSCHE........................................................................................... 23 4.1: EEN TURBULENT LEVEN.......................................................................................................... 23 4.2: DE LAFHEID VAN PLATO......................................................................................................... 23 4.3: HET GROTE ONHEIL DAT CHRISTENDOM HEET.............................................................................. 26 4.4: INTERMEZZO: WAGNER EN DE VROUWEN.................................................................................. 27 4.5: HET GROOTSE LEVEN............................................................................................................. 28 4.6: BESLUIT.............................................................................................................................. 29 HOOFDSTUK 5: MORAALFILOSOFIE EN MORELE FILOSOFIE................................................................... 30 5.1: UTILITARISME: REKENWERK.................................................................................................... 30 5.2: DEONTOLOGIE: DE PLICHT ROEPT............................................................................................. 30 5.3: DEUGDETHIEK: KARAKTER KWEKEN........................................................................................... 31 5.4: NIETZSCHE VERSUS DE MORAAL............................................................................................... 32 5.5: MORELE PSYCHOLOGIE EN DE TRIOMF VAN NIETZSCHE................................................................. 33 5.6: BESLUIT.............................................................................................................................. 34 HOOFDSTUK 6: CHARLES DARWIN................................................................................................ 35 6.1: DARWIN EN HET DARWINISME................................................................................................. 35 6.2: DARWINS GEVAARLIJKE IDEEËN................................................................................................ 35 6.3: DOMHEID EN DOELGERICHTHEID.............................................................................................. 36 © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 3 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie 6.4: CONTINGENTIE EN VOORUITGANG............................................................................................ 39 6.5: BESLUIT.............................................................................................................................. 40 HOOFDSTUK 7: EVOLUTIEPSYCHOLOGIE.......................................................................................... 41 7.1: EEN BOUDE BEWERING........................................................................................................... 41 7.2: DR. PANGLOSS IN SANTA BARBARA.......................................................................................... 42 7.3: MODULARITEIT IN DE STEENTIJD.............................................................................................. 42 7.4: DE EVOLUTIEPSYCHOLOGIE EN HAAR GRENZEN............................................................................ 45 7.5: DE ONTSPOORDE GEEST......................................................................................................... 46 7.6: BESLUIT.............................................................................................................................. 47 HOOFDSTUK 8: SIGMUND FREUD................................................................................................. 48 8.1: DE WEENSE SCHOORSTEENVEGER............................................................................................ 48 8.2: ZELFBEDROG EN HET ONBEWUSTE............................................................................................ 48 8.3: SEKS, NIETS DAN SEKS............................................................................................................ 50 8.4: DE MENS: EEN ZIEK DIER......................................................................................................... 52 8.5: BESLUIT.............................................................................................................................. 53 HOOFDSTUK 9: SEKSUELE GEAARDHEID.......................................................................................... 54 9.1: HET BINAIRE DENKEN............................................................................................................. 54 9.2: SOORT VAN SOORTEN............................................................................................................ 55 9.3: IS HOMOSEKSUALITEIT EEN NATUURLIJKE SOORT?........................................................................ 56 9.4: SOCIAALCONSTRUCTIVISTEN EN INTERACTIEVE SOORTEN............................................................... 58 9.5: BESLUIT.............................................................................................................................. 59 HOOFDSTUK 10: LUDWIG WITTGENSTEIN....................................................................................... 60 10.1: EEN MAN VAN EXTREMEN..................................................................................................... 60 10.2: GEEN GEZWETS, OVER WITTGENSTEIN I................................................................................... 60 10.3: INTERMEZZO, MOEILIJKE JAREN.............................................................................................. 62 10.4: SPELEN, OVER WITTGENSTEIN II............................................................................................ 62 10.5: WETENSCHAP VERSUS RELIGIE............................................................................................... 63 10.6: BESLUIT............................................................................................................................ 64 HOOFDSTUK 11: WAT IS PSYCHOPATHOLOGIE?................................................................................ 65 11.1: EEN MEERZINNIGE VRAAG..................................................................................................... 65 11.2: WAKEFIELDS HARMFUL DYSFUNCTION ANALYSIS........................................................................ 66 11.3: ANDREASENS BROKEN BRAIN ANALYSIS.................................................................................... 67 11.4: GRAHAMS PROTOTYPE RESEMBLANCE ANALYSIS........................................................................ 68 11.5: BESLUIT............................................................................................................................ 69 WERKING CURSUS Deze cursus werkt als volgt: Met dit lettertype vind je de ‘normale’ info, die dus ook van belang is Belangrijke zaken en kernwoorden zijn vetgedrukt In dit lettertype vind je extra info terug, die je kan helpen als context (denk aan toepassingen, uitleg, …) © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 4 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie HOOFDSTUK 1: WAT IS FILOSOFIE? 1.1: VOORWOORD: ONZEKERHEID KOESTEREN Wetenschappers zoeken naar antwoorden, maar niemand weet of ze ooit alles zullen weten + We streven naar dit einddoel; een antwoord op alles - We zijn misschien te snel verleid te denken dat we alles weten => bevindingen van wetenschap zijn geen absolute zekerheid, en kunnen na verloop van tijd altijd weerlegd worden; we weten veel, maar ook nog heel veel niet Men is in het leven op zoek naar zekerheid, maar heeft slechts onzekerheden => taak van de filosoof: de mens leren hoe te leven zonder zekerheid, zonder verlamd te worden door onzekerheid (Bertrand Russel, Engels filosoof) => onzekerheden opzoeken en verdragen Filosofie is ‘een stelsel van vele wegen die van nergens naar niets leiden’ (Ambrose Bierce) => er is geen sluitende definitie; filosofie is zeer veelzijdig en kent verschillende raakvlakken met o.a. wetenschap en religie => zeer breed, filosofie heeft niet één essentie => een verklaring voor veelzijdigheid en ongrijpbaarheid = geschiedenis 1.2: DRIE KENMERKEN: ATTITUDE, METHODOLOGIE, DOMEIN In dit subhoofdstuk stellen we onszelf de vraag: “Hoe onderscheidt filosofie zich van andere aanverwante domeinen?” 1. ATTITUDE EN DOMEIN Filosofie = liefde voor (levens)wijsheid, verlangen naar meer weten => maar: ook religieuze leiders, politici, wetenschappers, … kunnen levenswijs zijn Filosofie = kritisch zijn, kritisch denken (gewoontes, alledaagse zekerheden en fundamenten, maar evenzeer details worden in twijfel getrokken) => autoriteiten worden uitgedaagd en in twijfel getrokken; is hetgeen wij zien, denken, zeggen, ondervinden, … wel de waarheid? o Autoriteit van personen (filosofen, politici, …) o Autoriteit van eigen vermogens (zintuigen, cognitieve vermogens) Müller-Lyer illusie: => twee evenwijdige en horizontale lijnen worden als verschillende lengte ingeschat, terwijl ze hetzelfde zijn => zelfs na het rationeel opmeten, blijven onze ogen twee verschillende lengtes zien => kritiek is niet einddoel; doel = openen van mogelijkheid dat dingen anders kunnen zijn, mens moet zich niet zomaar neerleggen bij status quo1 => maar: niet enkel filosofen zijn kritisch, ook wetenschappers (zijn ook ruimdenkend, kritisch en rationeel) 2. METHODOLOGIE EN DOMEIN Filosofen gebruiken intuïtie (kent 2 betekenissen doorheen de tijd) o 17e-18e eeuw: kennis op onmiddellijke manier verkregen, heldere en 1 Status quo: bestaande toestand © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 5 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie welonderscheiden ideeën, ideeën die niemand zou betwijfelen (vb. volmaaktheid) o 20e eeuw: spontane overtuigingen die we in eigen geest aantreffen als we ergens over nadenken, common sense, moeilijk te veranderen ondanks overtuigend bewijsmateriaal, subjectief (vb. het bestaan van God) => delicaat; filosofen springen hier voorzichtig mee om vandaag => maar: ook andere domeinen gebruiken intuïtie (wetenschappers), dus niet ‘uniek’ Filosofen doen aan conceptuele analyse o Ontrafelen en verbeteren van concepten die we in dagelijks leven zonder na te denken gebruiken (liefde, tijd, vrijheid, …) o Vb. concept van psychiatrie en ‘ziek verklaren’; wanneer is iemand echt ziek? Biologische factoren? Door statistische afwijking t.o.v. de gemiddelde persoon? Misschien sociale oordelen? o Voordeel: mogelijkheid om betere vragen te stellen, die onderzoek mogelijk maken => maar: deze methode wordt ook in andere domeinen gebruikt, en dus niet sluitend Filosofen voeren gedachte-experimenten uit o Speelt zich af in de geest, gebruikt om nieuwe informatie te verkrijgen zonder empirische data o Voordeel: probleem verhelderen door visualisatie, omzeilen van allerlei problemen die zich bij real-life-experimenten zouden voordoen (ethisch, financieel, …) o Vb. hersenen-in-een-vat-experiment: wat als onze hersenen zich in pan van gekke wetenschapper op andere planeet bevinden, en deze allerlei signalen geeft, waardoor wij kunnen voelen, zien, denken, …? De hersenen beschikken dan niet over vermogen om na te gaan of en wat de realiteit is => bewijs dat onze ‘zekerheden’ geen fundamentele zekerheden zijn => maar: methode wordt ook toegepast door o.a. wetenschappers, en dus niet sluitend o Ontstaan experimentele filosofie; bouwt verder op empirische bevindingen, wetenschap en filosofie hand in hand (filosoferen en experimenteren) 1.3: BESLUIT Het gaat over aard van vragen en problemen waar men zich mee bezighoudt o Abstract en eigenaardig o Vragen die we ons niet voortdurend stellen in dagelijks leven => nadenken over tijd, ruimte, kennis, taal, … en dit niet als vanzelfsprekend beschouwen; enorm vermoeiend o Vb. Bestaat tijd? Waarom maar in één richting? Wat is tijd? Fundamentele vragen over het leven en alles daarrond Sommigen beschouwen filosofie eerder als kunst dan als wetenschap; voorliefde voor onbeantwoordbare vragen, geen vooruitgang mogelijk => steeds nieuwe manieren om problemen te beschrijven, maar geen oplossingen (verklaring afkeer wetenschappers voor filosofie) => maar: ook wetenschap bestaat uit verschillende paradigma’s2 en onderzoeken die elkaar onderuithalen en tegenspreken en eigenlijk niet met elkaar te vergelijken zijn (massa bij Newton versus massa bij Einstein) want ze hebben weinig/niets gemeenschappelijk, er is geen universele standaard + eigenlijk wel vooruitgang in filosofie, want door filosofie zijn een hele hoop nieuwe wetenschappen ontstaan (vb. psychologie) 2 Paradigma: stelsel van afspraken die wetenschappers hanteren, fundamenteel model vanwaaruit men vertrekt © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 6 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie 1.3: VIER DEELDOMEINEN Filosofie = academische discipline die vier deeldomeinen bevat => maar: ook vraag ‘wat zijn die deeldomeinen?’ niet eenvoudig te beantwoorden 1. METAFYSICA Metafysica bestudeert (globaal) aard en structuur van de wereld (waar vaak natuurwetenschappers geen sluitend antwoord op vinden), het wezen van de werkelijkheid en wat daarachter zit (dus niet gewoon wat we waarnemen) => maar: ook hier weer geen sluitende definitie, zelfs in woordenboeken niet Meeste vragen gaan over betekenis van het bestaan; wat betekent het dat iemand bestaat? Op basis waarvan kunnen we zeggen dat iemand bestaat? Bestaat enkel materie of ook niet- materiële zaken? Voorbeeld van kwestie: verhouding lichaam en geest (zijn wij meer dan onze hersenen?) o Materialistische visie (fysicalistisch): alles is opgebouwd uit materie, ook onze hersenen => ook mentale toestanden als emoties, herinneringen, … o Dualistische visie: mentale toestanden zijn opgebouwd uit ‘geestesspul’ => materialisten denken dat vrije wil niet bestaat (determinisme3); wij zijn onze hersenen, bestaande uit fysisch spul, onderworpen aan deterministische wetten van de fysica => indien vrije wil écht niet bestaat, groot probleem met strafrechtssysteem Dit is een discussie met vele kanten (waarvan slechts enkele weergegeven), dus geen enkele conclusie om hieruit te trekken 2. LOGICA Logica gaat over de kunst van het correct redeneren en argumenteren Groot deel geweid aan weerleggen van (potentiële) drogredenen Vb. slippery slope redenering: als we vandaag A doen, zal vroeg of laat B gebeuren, en aangezien B onwenselijk is, moeten we ook A niet doen => vaak gebruikt in ethische discussies als homohuwelijk; ‘als vandaag twee mannen trouwen, staan we morgen toe dat mensen ook met honden trouwen, en dat is toch niet normaal?’ 3. EPISTEMOLOGIE Epistemologie, kennisleer bestudeert aard, structuur en mogelijkheid van kennis => wat is kennis is hoe weten we wat we denken te weten? Reikwijdte en betekenis van kennis; wat kunnen we weten? Wat is kennis? Wat betekent het om overtuigd te zijn van iets? Epistemologisch gedachte-experiment brain in a vat; vraag of en in welke mate het gerechtvaardigd is om te geloven dat wat we ‘weten’ waar is 4. ETHIEK Ethiek, moraalfilosofie gaat over morele plichten, zaken die we wel of niet moeten doen Normatieve universum = verzameling van rechten, plichten, aanbevelingen, geboden en verboden; kunnen opgesplitst worden in esthetische, juridische, ethische kwesties => ethische kwesties = deelverzameling van normatieve universum Ook weer niet eenduidig te bepalen, veel discussie over: “een juridische wet is toch een 3 Determinisme: alle gebeurtenissen en toestanden worden veroorzaakt door voorafgaande gebeurtenissen en toestanden (probabilistische oorzaak, maar deterministisch; een oorzaak die ongetwijfeld bepaald resultaat garandeert) © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 7 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie weerspiegeling van ethiek?” => wat maakt dan een probleem tot een moreel probleem? Voorbeelden van thema’s: wat betekent het om het goede te doen? Wat is een goed leven? Al deze deeldomeinen kunnen ook weer onderverdeeld worden in andere specifieke takken, maar ook dit is weer niet zo eenduidig; we gaan nog even wat dieper in op de wetenschapsfilosofie. WETENSCHAPSFILOSOFIE Algemene wetenschapsfilosofie: fundamentele filosofische kwesties die verband houden met de wetenschap o Intrinsieke interesse in wetenschappen => fundamenteler o Wat onderscheidt wetenschap van pseudowetenschap? Zijn sommige wetenschappen meer fundamenteel dan andere? Zijn er wetten in alle wetenschappen? Toegepaste wetenschapsfilosofie: filosofische vragen met betrekking op specifieke wetenschappen (hersenwetenschappen, psychologie, seksuologie, …) o Instrumentele interesse in wetenschappen; kunnen onderzoeksresultaten van wetenschap X nieuw licht werpen op filosofische problemen buiten wetenschap X? Veel wetenschappers komen ook hier niet overeen met filosofen; filosofie en wetenschap zijn ten opzichte van elkaar ‘irrelevant’ => twijfel van filosofen over fundamentele wetenschappelijke aspecten zetten wetenschap op wankele poten => ongemak wetenschap 1.4: EEN KORTE GESCHIEDENIS VAN DE WESTERSE FILOSOFIE Andere manier om filosofie een definitie te geven => kijken naar geschiedenis o Hedendaagse filosofen bouwen voort op oude filosofische begrippen, theorieën, … o Dus men kan eigenlijk iemand filosoof noemen o.b.v. de mate waarin die zich bezighoudt met filosofen en hun ideeën uit het verleden => maar: dit is cirkelredenering (iets wat nog niet bewezen is wordt als correct beschouwd); we gaan al er van uit dat we weten wat filosofie is, mogen die personen echt bekeken worden als filosofen? Zeer grillige geschiedenis; voortdurend op de proef gesteld door andere disciplines (mythologie, wetenschappen, theologie) => moest zich steeds heruitvinden => waardiger CA. 6E EEUW V.C. IN GRIEKENLAND Westerse filosofie ontstaat in oude Griekenland o Koninkrijken w. stadstaten met eigen rechtspraak en bestuur o Wetten en waarden niet opgelegd, maar ter discussie gesteld o Meer contact met vreemde culturen (economische opgang) => men gaat nadenken over het leven, de samenleving Eerste (natuur)filosofen gemeenschappelijk idee: levende en levenloze natuur komt voort uit één bepaalde oerstof o Thales: alles bestaat uit water, aarde draait als vlot op kosmische zeeën o Anaximander: ongedefinieerde substantie, aarde is een ton o Anaximenes: lucht is oorsprong van alles, aarde zweeft op omringende luchtstromen Voorgangers waren dichters (ca. 7e eeuw v.C.) o Hesiodos: wereld ontstaan uit familiekroniek, oorlogen en hagelbuien => goddelijke gebeurtenissen die de mens omwille van beperkt verstand gewoon moest aanvaarden Waren deze natuurfilosofen wetenschappers of filosofen? © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 8 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie o Neen: ‘filosoof’ heeft betekenis te danken aan figuren als Plato en Aristoteles o Ja: maakten komaf met mythologische manier van denken => helderder nadenken DE EERSTE PIEK: PLATO EN ARISTOTELES Plato en Aristoteles legden belangrijkste fundamenten westerse filosofie Beide hadden ideeën en visies die elkaar tegenspraken; nog steeds discussiemateriaal van de hedendaagse filosofie o Plato: zintuiglijke wereld te veranderlijk om echte kennis te leveren, mogelijkheid tot kennis biedt perspectief op ideale andere wereld (ideeënwereld, gedachten) o Aristoteles: pro zintuiglijke waarneming van de wereld Homini universali; gingen geen enkel thema uit de weg en brachten alles in verband in een groot systeem (vb. vriendschap en liefde, het goede, God, reïncarnatie, … maar evenzeer meteorologie, eigenschappen van magen van herkauwers, …) DE DUISTERE PERIODE VAN DE MIDDELEEUWEN 313: christendom officieel erkend in Romeinse Rijk => startschot van christendom dat heel West-Europa overheersen zal Middeleeuwse filosofen nauw verwant met christendom; o Aandacht voor band tussen filosofie en geloof o Uitklaren van begrippen, argumenten en theorieën die samenhingen met christendom => tunnelvisie Men baseert zich op Plato, want visie kwam overeen met ideologie van christendom o Ideeënwereld komt overeen met ‘hemel’ o Afkeer van zintuiglijke waarneming en lichaam o Leer van Aristoteles pas in late middeleeuwen vertaald naar Latijn Stap achteruit voor naturalistische filosofie o Geloofsovertuigingen niet o.b.v. experimenten en intensief redeneren, maar van goddelijke ingeving => terug naar niet-gefundeerd mythologisch karakter, men is overgeleverd aan autoriteit o Men moet waarheid aanvaarden die hen overstijgt, waar het verstand niet toe reikt o Paradox met basisattitude van de filosoof: kritisch en naturalistisch => filosofie draait niet over vastklampen en bevestigen van een gegeven, maar net over het in vraag stellen Middeleeuwse filosofen (Augustinus van Hippo en Thomas van Aquino) trachtten bijgevolg tegenstelling tussen filosofie en geloof te verzachten o Veel geloofsovertuigingen kunnen zogezegd wel bewezen worden met het verstand o Argumentatie dat geloofsovertuigingen vertrekpunt kunnen vormen voor verder filosofisch onderzoek => maar: dit is overduidelijk weer tunnelvisie; er is consensus dat geloof heel verblindend is en zorgt voor intellectuele bescheidenheid4 => moeilijk en delicaat evenwicht tussen zuivere filosofie en religie TIJDPERK VAN DE MODERNE WETENSCHAP Wetenschappelijke revolutie zorgt weer voor heropleving van naturalistische visie 4 Intellectuele bescheidenheid: geloof legt grenzen op aan het weten; sommige waarheden zijn ‘van bovennatuurlijke origine’, en kunnen niet door het menselijke verstand begrepen worden, ze moeten worden aanvaard © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 9 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie => bovennatuurlijke thema’s verdwijnen naar de achtergrond Veelzijdigheid van de mens als wetenschapper en als filosoof (Isaac Newton, René Descartes) o Filosofische problemen opgelost met revolutionaire wetenschappelijke experimenten o Wetenschappen riepen nieuwe filosofische problemen tot leven => goede wisselwerking Maar ook velen die de wetenschap boven de filosofie stelden; ‘waar de wetenschap begint, eindigt de filosofie’ o Kern: wetenschappers tonen aan dat quarks kleinste deeltjes van universum zijn, en niet water en lucht zoals filosofen verkondigden o Sciëntisme: overtuiging dat natuurwetenschappen enige bron zijn van echte kennis over eender welk onderwerp © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 10 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie HOOFDSTUK 2: RENÉ DESCARTES 2.1: INLEIDING Descartes = filosoof en wetenschapper uit 17e eeuw o Wetenschappelijk: wiskunde, lichtbreking, weersverschijnselen o Vandaag vooral bekend als filosoof Kind van de wetenschappelijke revolutie; bewondering voor wetenschap, maar minachting voor toenmalige filosofie => ‘zonder verstand praten over wat men niet weet’ Verdiepte zich vooral in epistemologie; trok in twijfel waarom mede-wetenschappers zo makkelijk theorieën en wetten vond, en onderzocht hoe het kwam dat ze zo zeker zijn van hun stuk, en of dat wel terecht is We bekijken eerst sleutelfiguren uit de wetenschappelijke revolutie, dan de levensloop van Descartes, en tot slot de twee bewegingen van zijn kennisleer 2.2: DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE In de 17e eeuw verandert de tijdsgeest en mentaliteit door de opkomst van de natuurwetenschappen en de wiskunde; de middeleeuwen worden definitief gezien als voorbij BELANGRIJKE NAMEN Nicolaus Copernicus o 16e eeuwse sterrenkundige, gezien als fundament van wetenschappelijke revolutie o Heliocentrisme: zon is middelpunt van universum, en niet de aarde (geocentrisme) § Geocentrisme had heel veel aanhangers, ook symbolische betekenis voor katholieke kerk; alle gebeurtenissen in universum gericht op de mens § Theorie kwam in opspraak door vele aanhangers van geocentrisme (oude Ptolemaeus5, katholieke kerk) o Idee: mens en aarde is slechts fractie van oneindig groot universum o Tijdsgenoten aanvaardden zijn berekeningen (eenvoudigere principes dan Ptolemaeus), maar niet heliocentrisme Johannes Kepler o 17e eeuwse astronoom en wiskundige o Verdedigde heliocentrisme van Copernicus, maar bracht ook verschillende wijzigingen aan in theorie § Geen cirkelvormige, maar ellipsvormige baan rond de zon => opstoot: cirkel was heilig, stond voor perfectie Galileo Galilei o 17e eeuwse astronoom o Verdedigde ook heliocentrisme, bevestigde wetten van Kepler; bouwde telescoop en bestudeerde en ontdekte de vier manen van Jupiter, nu dus niet meer 7 maar 11 hemellichamen o Kreeg ook met ideologische vooroordelen te maken; heilig getal 7 => altijd al waren er 7 hemellichamen (zon, maan, 5 planeten), zevende dag is sabbatdag => kreeg zelfs problemen met de kerkelijke inquisitie o Formuleerde traagheidswet; ieder lichaam behoudt bewegingstoestand als de 5 Ptolemaeus: Grieks astronoom in 2e eeuw n.C., die kwam met theorie van geocentrisme © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 11 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie resulterende kracht nul is, indien inwendige kracht => verandering toestand ó oude visie: voorwerp dat niet ‘bezield’ wordt, kan niet bewegen MODERNISERING VAN WERELDBEELD Scholastiek kwam ten val door traagheidswet van Galilei; theorie beweert dat er geen mysterieuze bezieling nodig is om voorwerpen en organismen te laten bewegen Traagheidswet was katalysator in wetenschappelijke revolutie; men verving doeloorzaken door mechanische oorzaken o Doeloorzaak: oorzaak die in de toekomst ligt, oorzaak die tegelijkertijd dienstdoet als doel § Artefacten6 vervullen doel, dat tegelijkertijd ook oorzaak is van hun bestaan (vb. horloge, hark, …) § Antieke filosofen gingen stap verder; natuur verklaren met doeloorzaken (vb. Aristoteles: voorwerpen streven naar tot rust komen op natuurlijke plaats, zoals steen op de grond) Thomas van Aquino o 13e eeuwse filosoof, in late middeleeuwen (belangrijk: niet chronologisch, dit speelt zich 4 eeuwen eerder af!) o Vertegenwoordiger van de scholastiek (=> verzoening aristotelische filosofie7 en christendom) o Scholastici zien werkelijkheid als bezield geheel waarin alles eigen natuurlijke plaats heeft, en die bezieling houdt werkelijkheid in beweging Mechanisering van wereldbeeld = vervangen van doeloorzaken door mechanische oorzaken o Mechanische oorzaak: oorzaken die eigen zijn aan bepaald voorwerp en die voorafgaan aan de beweging => universum bekeken als complex mechanisch uurwerk dat geen duistere krachten nodig heeft om te blijven tikken INVLOED OP DESCARTES Afkeer van scholastiek en bewondering voor Galilei => maar: angst om te worden geassocieerd met galileïsche gedachtegoed (was veroordeeld voor ketterij, door theorie van heliocentrisme) Sterk gebaseerd op Galilei: heliocentrisme, maar ook zijn mechanisme (verklaringen geven aan donder, bliksem, wolken, …) o Maakt komaf met doeloorzakelijke theorieën van Aristoteles (waarneembare eigenschappen van entiteiten worden herleid tot hun natuurlijke vorm) o Geeft mechanische oorzaak; kenmerken van entiteiten worden verklaard m.b.v. kwaliteiten van die materie Descartes gezien als eerste filosoof voor wie wetenschappelijke revolutie dient als vertrekpunt; vader van de moderne wijsbegeerte (was de eerste die volledig nieuw werk optrok, gebaseerd op wiskunde en natuurwetenschappen) 6 Artefact: voorwerpen ontworpen door de mens 7 Aristotelische filosofie kwam pas in late middeleeuwen boven, door late vertalingen in Latijn; zorgde voor opspraak, want stemde niet overeen met platonische leer; Aristoteles was natuurwetenschapper © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 12 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie 2.3: FILOSOFISCHE OMZWERVINGEN Ging naar school in beroemd jezuïetencollege ergens in Frankrijk (La Flèche) o Wetenschappen, maar ook filosofie en theologie o Maar voornamelijk van scholastiek gedachtegoed Universiteitsjaren in Poitiers ook niet denderend o Hoge verwachtingen van familie om net zoals vader advocaat te worden Ging op zoek naar kennis en rust; trekt wereld rond o Nederland: broeihaard van creativiteit (belangrijke havens, universiteiten, kunstenaars als Rembrandt, enige land in Europa met échte vrijheid van denken) => Descartes voelde zich er thuis en ging zelfs tijdje in het leger o Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Zwitserland, Italië; Engeland => omzwervingen o Terug naar Nederland: werkte hier in alle rust verder aan wetenschappelijk en filosofisch werk (Le Monde, zijn eerste werk, durfde hij niet publiceren door de beschuldiging van Galilei voor ketterij, recycleerde wel enkele delen die hij afzonderlijk publiceerde) o Werd steeds zelfzekerder (Méditations sur la Philosophie Première) o Aandacht van Zweedse koningin Christina => wou dat hij haar zijn filosofie onderrichtte => stierf in Zweden aan longontsteking in 1650 2.4: DE KENNIS EN HAAR LOTGEVALLEN Descartes op zoek naar wijsheid; vond dit niet in filosofie, wel in wetenschappen => maakte huidige filosofie met grond gelijk en bouwde stap voor stap terug op volgens methoden en principes uit de wetenschappen (vnl. geïnspireerd door geometrie, meetkunde) Ontwikkelde uit meetkunde een eigen methode met 4 regels 1. Neem niets aan dat niet vanzelfsprekend waar is; moet helder en onderscheiden zijn 2. Deel probleem op in verschillende onderdelen 3. Begin met meest eenvoudige onderdelen 4. Wees grondig ZEKERHEID ZOEKEN DOOR TWIJFEL Descartes ging op zoek naar onbetwijfelbare zekerheid als fundament voor meer zekerheden => trok alles in twijfel (ook eigen geliefkoosde overtuigingen) = methodische twijfel => eenmaal zekerheid gevonden, paste hij zijn vierregelmethode toe om verder te bouwen Zintuiglijke informatie is betwijfelbaar => eigen waarneming, wie zegt dat het ook zo is, en dat we niet aan het hallucineren zijn? + optische illusies als bewijs (vb. Müller-Lyer Illusion) => zintuigen fundamenteel onbetrouwbaar; verwarring droom en werkelijkheid Ook meest fundamentele zaken zijn onbetrouwbaar; misschien wordt zelfs ons denken op een dwaalspoor gezet door God of ander kwaadaardig genie (malin génie) o Misschien zijn er wel 17 dimensies, en geen drie? o Misschien is 5+5 niet gelijk aan 10 en valt de hele wiskunde in elkaar o Misschien zijn we wel een brein in een vat? (hedendaagse variant als gedachte- experiment van deze theorie van Descartes) => we kunnen ook niet vertrouwen op ons eigen denken DE FUNDAMENTELE ZEKERHEID Een puntje bleef overeind; ‘ik denk, dus ik ben’ Hét uitgangspunt: we bestaan zolang we denken (cogito) © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 13 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie => eindpunt van Descartes’ twijfel, beginpunt van zoektocht naar verdere zekerheden Helderheid van dit idee wordt norm voor volgende zekerheden; intuïties die tot nieuwe ideeën leiden moeten helder en onderscheiden zijn (des idées claires et distinctes) o Helder: intuïtief zeker, zo vanzelfsprekend dat het geen twijfel toelaat, met de souplesse van de som 5+5=10 o Onderscheiden: intuïtie is duidelijk onderscheiden van eender welke andere bewustzijnsinhoud Dit principe gebruikt hij als fundament om verdere kennis op voort te bouwen Op basis hiervan nieuwe intuïtie: de idee van volmaaktheid o Adhv principe van oorzakelijkheid; alles heeft oorzaak en die oorzaak moet minstens even groot zijn als het gevolg o Oorzaak van volmaaktheid = de volmaaktheid zelf => als idee van volmaaktheid in ons hoofd zit, dan leert bovenstaand principe ons dat volmaaktheid zelf ook bestaat Beweert dus m.a.w. dat God bestaat8 (God is volmaakt) => neemt alle twijfel weg God is volmaakt, dus is goed persoon, en geen kwaadaardige malin génie o We kunnen dus (deels) vertrouwen op onze zintuigen, de buitenwereld (en geen gekke wetenschapper) is oorzaak van onze indrukken; God is goed en zou nooit onze gedachten op een dwaalspoor brengen; ontkrachting van brain in a vat- hypothese => we hoeven niet te twijfelen aan zekerheden uit wiskunde en natuurwetenschappen, dit zijn fundamentele zekerheden nu Maar: Descartes beweert niet dat buitenwereld ook effectief is zoals we denken dat ze is; we mogen enkel aannemen dat ervaring van buitenwereld iets beantwoordt (maar weet niet wat dat beantwoordt) o Als we essentie van de buitenwereld willen vatten, doe dan beroep op wiskunde en natuurwetenschappen (de echte fundamenten), en niet op zintuigen => vertrouwen in zintuigen is nog steeds wankel, maar argwaan is veel minder nu o Vb. bijenwas § Zintuigen: ruikt naar bloemen, smaakt naar honing, kleverig, bepaalde kleur en vorm => maar: als je het voor het vuur legt verandert dat helemaal => onze zintuigen geven ons niet alle informatie op voorhand § Begrijpen vanuit wiskundige concepten: omvang, buigzaamheid, beweging => echte kennis moet ontstaan uit de geest, niet door zintuigen => zintuigen bevestigen het bestaan van de mens, maar niet per se het bestaan van de was WERELD VAN DESCARTES VERSUS WERKELIJKHEID VAN ANTIEKE FILOSOFEN Vroeger: wereld = organisch geheel, verschillende hiërarchische niveaus (onder- en bovenmaanse), waarbij ieder organisme streeft naar vervolmaken van natuur Descartes: kille en zakelijke wereld, subjectieve kwaliteiten vervangen door pure wetenschap => wereld is geen organisme meer, maar een machine 8 Beweert dat God bestaat; heeft God nodig om schade die hij met twijfel heeft aangericht, te herstellen; als God bewezen is, is het vervolg van zekerheden een eitje © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 14 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie 2.5: KRITISCHE GELUIDEN Denkwerk van Descartes was zonder discussie indrukwekkend, maar toch zijn er ook een hele hoop opmerkingen en kritiek over zijn methode en denkbeeld heen gekomen ALGEMENE BESCHOUWINGEN Eerste luik van redenering (afbraakwerk) getuigt van veel filosofische moed en doorzettingsvermogen => laat kritische geest vrije loop, neemt niets zomaar als waar aan Tweede luik minder waterdicht, niet voldoende kritisch => algemeen: niet voldoende radicaal, niet voldoende kritisch IDENTITEITSDILEMMA Descartes zegt ‘ik denk, dus ik ben’ => vanwaar die ik? o Heeft nooit reden gehad om te zeggen dat er iets bestaat als een ‘ik’ o Had zich zelfs voorgenomen nooit een indruk zomaar als vanzelfsprekend te aanvaarden o Is het hebben van een identiteit niet even onwaarschijnlijk als de brain in a vat- theorie die wel overboord wordt gegooid? o Wie zegt dat onze gedachten niet toch gestuurd worden door een malin génie? => had beter gezegd: ‘er zijn gedachten’ David Hume (tegenpool van Descartes, aarts-rationalist9), aarts-empirist10 o Er zijn geen goede argumenten om aan te nemen dat een ‘ik’ bestaat o Mens geboren met geest als onbeschreven papier (blank slate) => wordt gevuld met zintuiglijke indrukken tijdens opvoeding => zorgt voor vorming van associaties en ideeën o We kunnen niet met zekerheid zeggen dat de buitenwereld bestaat en blijft bestaan, onze meest geliefde overtuigingen zijn niet redelijk te verantwoorden => leven is gebaseerd op aannames en veronderstellingen die onredelijk zijn o In dagelijks leven worden we geleid door instincten die ons dwingen te geloven in redelijkheid van overtuigingen, in hebben van een identiteit => Descartes furieus hierover; hij wilde zekerheden, geen waarschijnlijkheden of aannames ziet deze critici als relativisten; ze twijfelen aan alles waaraan te twijfelen valt EERSTE GODSBEWIJS: A POSTERIORI, VANUIT ERVARING Redenering van Descartes; gebruikt idee van onvolmaaktheid om op te klimmen tot bestaan van God o Causaliteit: elk effect heeft oorzaak minstens even groot als het effect => oorzaak idee van volmaaktheid moet groter zijn dan de idee zelf o De mens is in alle opzichten onvolmaakt => oorzaak kan dus niet bij de mens worden gezocht (‘mens zou dit nooit kunnen uitvinden’), dus er blijft maar 1 ding over: oorzaak ligt in de volmaaktheid zelf o God is enige die in de buurt komt van volmaaktheid Twijfel aan dit godsbewijs o Onduidelijk: wat betekent het dat oorzaak groter moet zijn dan het effect? o Het is niet vanzelfsprekend om te beweren dat de mens het idee van volmaaktheid nooit zou kunnen uitvinden 9 Rationalisme: gaat uit van het verwerven van kennis door het gebruik van verstand 10 Empirisme: gaat uit van het verwerven van kennis door zintuiglijke waarnemingen © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 15 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie o Bij formulering van godsbewijs, gebruikt Descartes causaliteitsprincipe => maar heeft geen enkele zekerheid over geldigheid van dat principe, niet vanzelfsprekend (enige wat hij zeker weet is idee van cogito en volmaaktheid) TWEEDE GODSBEWIJS: A PRIORI, VANUIT VERSTAND Descartes’ theorie o Idee van volmaaktheid o Hieruit kan men het bestaan van volmaaktheid afleiden; het is volmaakter te bestaan dan niet te bestaan (want: volmaaktheid houdt niet enkel goedheid, almacht en alwetendheid in, maar ook bestaan zelf) => als het volmaakte niet zou bestaan, zou het niet volmaakt zijn => God bestaat Twijfel aan dit godsbewijs o Uit idee van volmaaktheid kun je idee van bestaan van volmaaktheid afleiden, maar niet bestaan ervan zelf o Vb. kun je vanuit idee van perfecte man afleiden dat perfecte man bestaat? => neen => mogelijke reactie van Descartes: niet van zelfde kaliber, want deze idee is niet ‘helder en onderscheiden’ => maar: heeft hij dan alleenrecht om te bepalen wat helder en onderscheiden is? 2.6: BESLUIT Diepe spanning in werk van Descartes Langs ene kant volledig revolutionair; nam geen genoegen met waarschijnlijkheden (scholasten wel), maar wou zekerheden => geen hervorming, wel alles afbreken en vanaf nul terug opbouwen Langs andere kant zeer conventioneel o Godsbewijzen die al sinds het bestaan van de filosofie de ronde doen o Gebruikte conceptuele theorieën (gebaseerd op idee) en veel woordenschat van middeleeuwse filosofie => logisch; meerdere filosofen willen revolutionair en anders zijn, maar gaandeweg is het moeilijk om aan kenmerken van ‘oude’ filosofie te ontsnappen => verzachtende omstandigheden; er was geen vrijheid van meningsuiting (zie bestraffing Galilei), en moest dus soms uit veiligheid wat conventioneel zijn © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 16 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie HOOFDSTUK 3: LICHAAM EN GEEST 3.1: INLEIDING Dick Swaab (Nederlands hersenonderzoeker) o “We zijn ons brein” o We = onze mentale toestand = identiteit, persoonlijkheid, gevoelens en gedachten, herinneringen, verlangens, … => theorie: onze mentale toestanden vallen samen met onze hersenen(toestanden) Alva Noë (Californisch filosoof) o “We zijn toch geen brein?” o Gedachte-experiment: als je als microscopische alien het brein binnendringt, zou je niet in staat zijn te weten of en wat de eigenaar van het brein op dat moment ervaart; geluid, emotie, seksuele opwinding? => we hebben nog geen theorie van mentale toestanden op het brein gebaseerd => we weten niet hoe hersentoestanden zich vertalen naar mentale toestanden toe Onderzoeksvraag in dit hoofdstuk: hoe verhouden lichaam en geest zich? Hoe verhoudt onze geest (mentale toestanden) zich tot ons brein (hersentoestanden)? 3.2: FYSISCH SPUL EN GEESTESSPUL: DESCARTES’ DUALISME Dualisme = opvatting dat hersenentoestanden en lichaam (fysisch spul) en mentale toestanden (geestesspul) fundamenteel verschillen => fundament: ‘ik denk dus ik ben’; hiervoor heeft hij enkel bewustzijn nodig, geen lichaam Lichaam en hersenen (fysisch spul) o Zelfstandige machine, onderworpen aan natuurwetten o Kenmerkende uitgebreidheid; heeft volume, locatie, vorm, … => kunnen volledig geanalyseerd worden door bestaande wetenschappen o Publiek toegankelijk; iedereen heeft er toegang tot (met juiste apparatuur) Geest (geestesspul) o Substantie van heel andere materie dan lichaam en hersenen o Niet publiek toegankelijk; enkel jij hebt rechtstreeks toegang tot mentale toestand => kan deze wel overbrengen door te praten, en door acties o Niet lokaliseerbaar in de ruimte Besluit van Descartes: wetenschappen kunnen ons niets vertellen over wat geestesspul is 3.3: ARGUMENTEN VOOR EN TEGEN DUALISME VOOR DUALISME Uitkomst van redeneerwerk en kennisleer; het enige wat met 100% zekerheid vaststaat, is dat mensen denken => mensen hebben sowieso een geest => Descartes beweert dat we kunnen bestaan zonder hersenen en lichaam, want malin génie kan dit manipuleren, maar niet de geest, dat is de enige zekerheid => het is mogelijk dat we zonder lichaam bestaan (gedachte-experiment), dus kunnen we niet identiek zijn aan dat lichaam => er is nog een andere materie dan enkel die van ons lichaam © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 17 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie Geloofsovertuiging o Dualistische ideeën waren al langer in omloop; ook Plato § Niet enkel twee soorten spul, maar ook twee werelden § Onderscheid tussen geest en lichaam: geest is oneindig, lichaam eindig11 o Zoveel mensen zijn aanhangers van een geloof => dualisme intuïtief aantrekkelijk => maar: is geloofsovertuiging deugdelijk filosofisch argument? Neen; toch veel middeleeuwse filosofen geprobeerd geloofsovertuigingen op filosofische manier te bewijzen (vb. godsbewijzen) o Theorie van Immanuel Kant: ‘onsterfelijkheid van ziel is postulaat van de rede’ => we moeten aannemen dat geest onsterfelijk is, omdat het anders onbegrijpelijk zou zijn deugdzaam leven te leiden => men doet ‘het goede’ intuïtief om er na de dood voor beloond te worden => maar: ook andere redenen voor bestaan van altruïsme12 die moderner zijn Bijna-doodervaringen o Veel mensen werden klinisch doodverklaard en kwamen terug tot leven, maar meldden dat ze in de tussentijd uit hun lichaam traden en allerlei ervaringen opdeden => maar: vaak onbetrouwbare getuigenis, en veel tegenstrijdigheden; lichaamloos door een tunnel wandelen, mensen aanspreken en zaken waarnemen (gaat niet zonder lichaam en zintuigen etc.) Gezond verstand, common sense o We zijn (vb.) vrije wezens en kunnen moreel verantwoordelijk worden gehouden voor wat we zeggen en doen (het is niet naturalistisch; we hebben wel vrije wil) => dualisme enige theorie die tegemoetkomt aan intuïtie dat morele verantwoordelijkheid en keuzevrijheid echt bestaan o Paul Bloom (Amerikaans psycholoog) beweert dat we allemaal natural born dualists zijn => we zien lichaam en geest al van begin als verschillende zaken, en bezitten/bezetten ons lichaam en ons brein met onze geest o Maar: hoeveel belang en waarheid moeten we toekennen aan gezond verstand? In welke mate is gezond verstand correct? TEGEN DUALISME Ook al sluit dualisme goed aan bij gezond verstand, er zijn ook heel wat problemen Interactieprobleem tussen geest en lichaam, brein o Er is causale interactie tussen lichamelijke toestanden en mentale toestanden Vb. iemand steekt me voorbij bij de bakker, ik word boos o Conceptueel probleem: hoe is die wederzijdse beïnvloeding mogelijk in beide richtingen als lichaam en geest twee parallelle, gescheiden sferen vormen? => een trein op perron 1 kan toch geen trein op perron 7 aanrijden? o Wetenschappelijk probleem: dualisme gaat lijnrecht in tegen wet van behoud van massa (wet van Lavoisier13) => als lichaam geest beïnvloedt, verdwijnt er energie uit gesloten systeem + als geest lichaam moet beïnvloeden, moet er energie toegevoegd worden aan dat systeem 11 De ziel keert terug naar haar oorsprong voor eeuwig; in het christendom was dit God, bij Plato de ideeënwereld 12 Altruïsme: onbaatzuchtigheid, tegengestelde van egoïsme 13 Wet van Lavoivier: fysische wereld is gesloten systeem, waarin totale hoeveelheid massa en energie constant blijft; causale processen binnen dat systeem zijn mogelijk, maar niet van niet-fysische aard © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 18 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie => Descartes probeerde uit te leggen: wisselwerking vindt plaats in pijnappelklier (tussen de hersenhelften); levensgeesten zorgden voor de omzettingen van lichaam naar geest en omgekeerd, maar volledig achterhaald (nog vele onwaarschijnlijke theorieën, allemaal weerlegd) Zonde tegen deugd van zuinigheid en eenvoud o Eenvoudige theorieën worden verkozen boven complexe theorieën en verklaringen => goede theorie moet zo simpel mogelijk zijn, met zo weinig mogelijk entiteiten o Dualisten zeggen dat er twee soorten spul bestaan in de werkelijkheid ó fysicalisten zeggen één soort => dualisten zijn metafysisch extravagant t.o.v. fysicalisten => tegenargument: dit is niet enige theoretische deugd, en misschien ook niet belangrijkste (ook convergentie14 en vruchtbaarheid15 zijn deugden) => vooral gezond verstand wordt voor dualisten als belangrijkste theoretische deugd gezien Probleem van andere geesten o We hebben enkel toegang tot onze eigen geesteswereld, niet tot die van anderen => we weten ook helemaal niet zeker dat de medemensen een geest hebben, en geen robot zijn o Conclusie dat we geen zekerheid hebben van bestaan van andere geesten is in strijd met gezond verstand (belangrijke deugd voor filosofen) => gezond verstand ó enige zekerheid, dat we denken en dus een geest hebben 3.4: DE MENS IS EEN MACHINE Na de ondergang van het cartesiaanse dualisme, kwamen verscheidene andere wetenschappers en filosofen met hun theorieën over lichaam en geest; belangrijk persoon hierin is La Mettrie (Franse arts en filosoof) => de eerste materialist La Mettrie o Legerarts o Enorme kritiek op Descartes (en andere ‘leunstoelfilosofen) => echte filosofen ‘moeten artsen zijn’, want ervaring als arts in leger heeft hem geleerd dat geest en lichaam samenhangen o Atheïst => schoffeerde gelovigen o Publiceerde L’homme machine, zijn bekendste werk Het materialisme volgens La Mettrie o Geest en hersenen zijn identiek o Geen obscure entiteiten (ziel) nodig om bewegingen van lichaam te verklaren o Lichaam is een machine, en elk onderdeel aangedreven door kracht die inherent is aan dat onderdeel; krijgt op zijn beurt energie via voeding en af en toe ‘onderhoud’ o Beweging van lichaam mag niet toegeschreven worden aan een ziel => onderhoudsmechanieker gaat ook niet naar de ziel kijken als de motor niet start o Verklaring voor denken: simpelweg eigenschap van de materie (zonder verdere uitleg) o Zette intellectuele wereld op haar kop; weggooien van theologische en diepzinnige verklaring; alles is de pure, kille waarheid van een machine => net zoals Galilei de hele oude filosofie op haar hoofd zette 14 Convergentie: mate waarin onderzoeksresultaten aansluiting vinden bij resultaten van andere wetenschapsdomeinen 15 Vruchtbaarheid: aantal nieuwe hypotheses dat voortvloeit uit een theorie, onderzoeksresultaat © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 19 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie 3.5: VAN MATERIALISME NAAR FYSICALISME ONTSTAAN VAN FYSICALISME La Mettrie had verschillende volgers, en rond 1950 begonnen enkele andere wetenschappers en filosofen het materialisme verder, specifieker uit te werken Ook sterke voorkeur voor observatie en experiment => gebruikmaken van empirische wetenschappen (psychologie, neurofysiologie, …) Beschouwen zichzelf als naturalisten; (in deze context) overtuiging dat mensen en hun mentale vermogens onderdeel uitmaken van de natuurlijke wereld beschreven door natuurwetenschappen ó Descartes: voornamelijk klassieke filosofische methoden (introspectie, conceptuele analyse) + verstand, vertrouwde niet op kennis door zintuigen Verschil met La Mettrie: eerder fysicalisten dan materialisten o Spreken over fysisch spul => verwijst naar fysica, beschouwd als meest fundamentele en geavanceerde wetenschap => fysisch spul = spul waarover enkel fysica ons iets kan vertellen o La Mettrie sprak over materie, maar is te algemeen (suggereert tastbaarheid en soliditeit die eigen is aan vele materiële objecten) => beschrijft bijvoorbeeld niets over de deeltjes waaruit deze materie bestaat (atomen, quarks, …) o Alles is fysisch, alle kenmerken en handelingen van organismen en entiteiten in het universum zijn te verklaren met behulp van fysica => er is niets anders nodig dan de fysica o Ook mentale toestanden zijn fysisch => geest valt samen met hersenen => mentale toestanden, gebeurtenissen en processen = fysisch Het fysicalisme komt voor in verschillende gradaties; met als variabele het relatieve belang van niet-fysische wetenschappen DRIE VERSCHILLENDE STREKKINGEN Eliminativistisch fysicalisme o Mentale fenomenen bestaan gewoon niet => pijn, verlangen, overtuiging o Psychologische verklaringen vergelijkbaar met mythologische verklaring uit oudheid o Men baseert zich enkel op natuurwetenschappen (als hersenwetenschappen) en fysica o Inspiratiebron: flogiston-theorie16 => men verwachtte vroeg of laat ook zo’n besluit te kunnen maken over psychologie Reductionistisch fysicalisme o Mentale fenomenen bestaan, maar vallen samen met en zijn te herleiden tot fysische processen en beschrijvingen => op termijn verliest psychologische beschrijving dus beetje zijn belang o Psychologische opvattingen, theorieën en waarnemingen worden gereduceerd tot een fysische variant o Mentale toestanden kunnen zowel in psychologische termen als in termen uit de neurowetenschappen uitdrukken => leiden allebei naar één fenomeen: hersenen 16 Flogiston-theorie: theorie dat materialen die flogiston (kleurloze, geurloze, smaakloze, massaloze substantie) bevatten brandbaar waren; bij ontdekking dat zuurstof hierin meespeelt, werd flogiston-theorie overboord gegooid => nieuwe bevinding was véél logischer en ook aantoonbaar © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 20 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie o Inspiratiebron: iedereen kende ‘water’, en op bepaald moment werd besloten dat dat H2O is; water en H2O is hetzelfde, maar dat ene fenomeen is (veel specifieker) H2O Niet-reductionistisch fysicalisme o Gulden middenweg tussen dualisme en fysicalisme o Psychologische beschrijvingen en verklaringen zijn correct (ook al zijn fysische beschrijvingen en verklaringen fundamenteler) o Uitgangspunt: het gaat om waar we geïnteresseerd in zijn, we kunnen de wereld op verschillende manieren beschrijven => psychologie heeft ons iets te bieden dat de fysica ons niet kan bieden o Psychologie bestaat uit de kanttekeningen die we maken en commentaar die we schrijven in het boek in de taal van de pure fysica; fysica is het fundament, de psychologie denkt verder 3.6: ARGUMENTEN VOOR EN TEGEN REDUCTIONISME In dit deel bespreken we de argumenten voor en tegen het reductionistisch fysicalisme (sluit aan bij theorie van La Mettrie) VOOR REDUCTIONISTISCH FYSICALISME Negatieve reden; te maken met failliet van dualisme => succes fysicalisme OE met succes dualisme o Probleem van mentale veroorzaking: hoe kunnen mentale toestanden lichamelijke toestanden veroorzaken (en omgekeerd) als beide niet vergelijkbaar zijn en uit ander spul bestaan? => slecht voor dualisme, goed voor fysicalisme (want fysicalisten hebben dat probleem niet: alles is fysisch) Positieve reden o Succes moderne wetenschappen: alle pogingen om fenomenen te verklaren met niet-fysische verklaringen, zijn in het verleden mislukt ó met een fysische verklaring steeds gelukt § Magnetisme: in scholastiek gezien als occulte kwaliteit (om onwetendheid toe te dekken) ó verklaard met fysische theorieën over elektromagnetische krachten § Geestesziekten: in scholastiek gezien als bezeten ó nu allemaal wetenschappelijke (fysische) verklaringen over hersenen etc. => maar: argument is inductief17; ‘in het verleden had fysicalisme gelijk, dus nu ook’ o Gezond verstand: we kunnen aannemen dat wat we observeren ook echt is, en waarom zouden we geloven dat iets onwaarneembaars (cartesiaanse geest) wel waar is? => maar: in moderne fysica zijn sommige bevindingen ook in strijd met gezond verstand, en die worden wel weer voor waar aangenomen (krachten, atomen, quarks, de soliditeit van deeltjes, … zijn toch ook niet rechtstreeks waarneembaar?), dit is tegenstrijdig TEGEN REDUCTIONISTISCH FYSICALISME Kennisargument (gedachte-experiment, verhaal van Mary) o Het gedachte-experiment § Mary is geniale wetenschapper in verre toekomst en de wetenschappen 17 Inductief argument: aan de hand van (correcte) premissen (waarneming) gaan veralgemenen; bijvoorbeeld, je ziet 10 witte zwanen, dus alle zwanen zijn wit => mag je niet zomaar zeggen © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 21 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie (fysica en neurofysiologie) hebben eindtoestand bereikt §Mary leeft en is opgegroeid in kleurloze omgeving, alles is zwart-wit => heeft nooit andere kleur dan zwart-wit gezien, maar weet wel alle wetenschappelijke kennis over kleuren enzovoorts § Als ze naar buiten komt voor de eerste keer, ziet ze knalrode appel § Ze wist al hoe perceptie van een kleur neurologisch in zijn werk gaat, maar heeft zelf nooit eerder de kleur rood gezien => leert hoe het is om de kleur rood te zien o Draait om waarneming, niet de fysica erachter; dit gaat over subjectieve aspecten18 (qualia) van mentale toestanden (heeft fysica geen verklaring voor) => fysische toestanden niet identiek aan hersentoestanden, want fundamenteel verschillend; fysische toestanden objectief, mentale toestanden subjectief o Thomas Nagel (Amerikaans filosoof) schreef boek “Hoe is het om een vleermuis te zijn?” § Vleermuizen? => omdat ze veel lijken op menselijke soort (genetisch) + ervaren de wereld heel anders § Mensen gebruiken zintuigen als gehoor en zicht ó vleermuizen gebruiken sonarsysteem19 § Wetenschap kent fysica hierachter (kijkt toe als 3e persoon), maar niet subjectieve beleving van vleermuis Wat bedoelen fysicalisten? (Carl Hempel, Amerikaans wetenschapsfilosoof) o Fysica gebruiken om alles te verklaren? => er zijn versch. vormen fysica; die van Heisenberg en Newton + die van Galilei en Einstein => verschillen radicaal van elkaar (sommige theorieën zijn zelfs niet zo compatibel, vb. sommige dualisten baseerden zich op kwantummechanica om te zoeken naar bewijs van geestesspul => onenigheid mogelijk) o Maar: fysicalisten komen ook met tegenargumenten § Het gaat om fysica in haar huidige vorm => maar: fysica is steeds in ontwikkeling, dus wetenschapsresultaten van nu, worden mogelijk morgen weerlegd => het is onwaar dat fysica a.d.h.v. huidige vorm alles kan beschrijven en verklaren § Het gaat om fysica in haar afgeronde, ideale vorm => maar: dan is fysicalisme lege theorie, want niemand weet hoe de fysica in haar ideale vorm eruit zal zien 3.7: BESLUIT Hoe verhouden lichaam en geest zich tegenover elkaar? Dualisme: lichaam en geest fundamenteel verschillende entiteiten => probleem: geen verklaring voor interactie tussen lichaam en geest Fysicalisme: alles samengesteld uit fysisch spul, zowel lichaam als geest => probleem: ondanks bekendheid (vertrouwen in wetenschap), problematisch volgens filosofisch standpunt; onmogelijk dat denken niets meer is dan knetteren van hersencellen 18 Subjectieve aspecten, qualia: kwaliteit van pijn, geur van gras, smaak van appel, … ; enkel toegankelijk vanuit individueel perspectief 19 Sonarsysteem: uitstoten van verschillende klanken die in omgeving botsen, en o.b.v. verschil in verstuurde en teruggekaatste golven wordt ‘kaart’ voorgesteld van omgeving © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 22 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie HOOFDSTUK 4: FRIEDRICH NIETZSCHE Nietzsche was een van bekendste buitenbeentjes in filosofie; Ging met sloophamer door westerse filosofie uit => niets bleef onaangetast Westerse beschaving is ziek => hervorming van alle bestaande waarden Zijn werk = oorlogsverklaring, strijd tegen iedereen die het echte20 leven aan banden wou leggen Door obsessie van filosofie met diepzinnigheid, redelijkheid en ernst, zijn deze aspecten net verwaarloosd Kwam met ‘gezonde’, nieuwe levensvorm: Übermensch 4.1: EEN TURBULENT LEVEN Kort levensverloop van Friedrich Nietzsche; 1944: geboren in Röcken (Duitsland) Groeit op in godsdienstige en vrouwelijke familie, vader pastoor (maar overlijdt snel) => grootgebracht door grootouders Zeer goede student => benoemd aan universiteit van Basel zonder behalen van doctoraat => gaat filologisch onderzoek doen, maar ligt hem niet zo => in combinatie met gezondheidsproblematiek vroegtijdig ontslag Reist door Duitsland, Zwitserland, Frankrijk en Italië => opdoen inspiratie en verlichten van symptomen; schreef vele boeken tijdens deze jaren Krijgt iets later inzinking die gezondheid onherstelbaar beschadigt, leeft nog 11 jaar brabbelend door bij zijn zus => gezien als meest bekende en invloedrijke intellectuele figuur in Europa 4.2: DE LAFHEID VAN PLATO Nietzsche bekeek Plato als het fundament waar het mis is gegaan; Plato en Socrates (4e eeuw v.C.) ontwikkelen filosofische traditie o Verheerlijking deugdzaamheid, redelijkheid o Negeren en verachten van lichamelijkheid en realiteit Nietzsche vond dit ‘infectiehaard’ die ontwikkeling van nieuw soort mensen heeft verhinderd => “westerse filosofie is reeks van uitgezaaide kankercellen die voortkomen uit gezwel genaamd Plato” DE VISIE OVER TWEE WERELDEN Plato baseerde zijn gehele filosofie op twee werelden; de zintuiglijke wereld en de ideeënwereld Zintuiglijke wereld: wereld die toegankelijk is met zintuigen; wereld waarin we geboren worden, leven, … => tijdelijk en veranderlijk (tijd van komen en gaan; brengt soms schoonheid voort, maar soms ook verdriet en verderf) Ideeënwereld: wereld die essentie, sjablonen bevat van de zintuiglijke wereld, eeuwig en onveranderlijk, toegankelijk voor mensen die afstand kunnen nemen van zintuiglijke wereld, basis voor het bekomen van kennis 20 Echte leven: lijden, dubbelzinnigheid, veranderlijkheid, lelijkheid, wreedheid; maar ook lichtvoetigheid, schoonheid en volheid © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 23 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie Had verschillende argumenten om deze tweewereldentheorie te verdedigen Þ Mogelijkheid van kennis in een wereld die voortdurend in verandering is o Uit ervaring wist Plato dat kennis mogelijk was (vb. cirkel in wiskunde) o Er bestaan perfect cirkelvormige figuren => kennis: cirkels zijn rond => maar: in zintuiglijke wereld zelden een perfect ronde cirkel, dus vanwaar concept van perfect ronde cirkel? => die kennis (concept) is herinnering aan vorig leven waarin wel volmaaktheid bestond, de ideeënwereld o Besluit: kennis moet voortkomen uit iets stabiel, eeuwig en onveranderlijk => alles wat veranderlijk is buiten beschouwing laten, en enkel essentie overlaten21 o Voorbeeld: wat houdt menselijke natuur in? => verschillen tussen menselijke individuen buiten beschouwing laten, focussen op gelijkenissen Þ Kennis o.b.v. abstractie enorm belangrijk, ook doorheen evolutie o Prooi herkent predator22 (=> hier was Nietzsche akkoord mee) o Psychologisch essentialisme: universeel menselijke neiging om automatisch essentie, gelijkenis toe te kennen aan verzameling levende wezens PROBLEEM MET KENNISTHEORIE VAN PLATO Volgens Nietzsche: kennis noodzakelijk, maar ook nefast o Men vergeet dat begrippen oorsprong vinden in ontkennen van wat eigen is aan de wereld; verandering, beweging, tijdelijkheid, eindeloze verschillen o Kennis is mummificering, verschrompeling van zintuiglijke wereld23 o Verwijzingen van mummificeren, mummie 1. Doodse karakter van kennis => zintuiglijke wereld moet worden vermoord (stilstand) om tot kennis te komen 2. Proces van abstractie: door mummificeren verliest mummie ieder uniek deel => wordt een sjabloon 3. Aanbidding van mummies in oude Egypte = verheerlijking van kennis volgens platonisch gedachtegoed Overwaardering van kennis o Epistemologie van Plato gaat niet enkel over hoe kennis tot stand komt => oordeel over waarde van kennis t.o.v. andere menselijke eigenschappen en bezigheden (retoriek, lichamelijkheid, … => deel zintuigelijke wereld) o Nietzsche verwijt Plato dat ideeënwereld > zintuiglijke wereld => zijn filosofie gebaseerd op misprijzen voor zintuigen en zintuiglijke wereld “Plato is een lafaard in het aangezicht van de realiteit, en vlucht in het ideaal” o Kon verandering en chaos van zintuiglijke wereld niet aan en zocht rust in ideeënwereld 21 Dit betekent dus dat we ons moeten afwenden van de zintuigelijke wereld om tot echte kennis te komen 22 Prooi vergroot overlevingskansen, door gelijkenissen te vinden en zo ieder roofdier hetzelfde te beschouwen, zodat prooi kan vluchten/zich kan beschermen 23 Zintuiglijke wereld steeds in verandering, dus steeds momentopnames vastgelegd om tot ‘kennis’ te komen, maar hierdoor is ‘kennis’ over zintuiglijke wereld niet representatief voor zintuiglijke wereld, want deze is geen gemummificeerd iets, maar iets wat in verandering is © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 24 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie o Lafheid komt voort uit ressentiment; reactieve psychologische toestand24 1. Emotie die ontstaat als gevolg van een bepaalde stand van zaken of toestand die onaangenaam is, en die men niet zelf kan veranderen 2. Bij de reactie creëert men waarden en overtuigingen die negatieve en onvermijdelijke toestand minimaliseren (depreciëren, minachtend beschouwen) 3. Men maakt zichzelf/anderen wijs dat deze toestand, stand van zaken onbelangrijk of oninteressant is => heeft te maken met machteloosheid => lijkt op vijandigheid, woede, wraakzucht, maar is sluimerend, minder explosief In tijd van Plato waren er sofisten, die ook oneens waren met misprijzen van meningen, zintuigen => Nietzsche had fascinatie voor hen Gedachte dat Plato vluchtte in ideeënwereld als gevolg van ressentiment, is interessant én gevaarlijk Geen filosofische, maar psychologische verklaring ó andere filosofen gebruiken tegenargumenten tegen Plato’s visie, maar Nietzsche zoekt verklaring van ideeënwereld in persoonlijke motieven (om te bewijzen dat ze niet ‘objectief’ zijn) Interessant: onwaarschijnlijk dat er bij theorie van filosoof geen enkele persoonlijke voorkeur of aversie verwerkt zit (vb. La Mettrie was Bourgondiër => materialistische filosofie) Gevaarlijk: stel dat autobiografische, psychologische verklaring beweert dat theorieën volledig beïnvloed worden door persoonlijke motieven NIETZSCHE EN DE PRESOCRATICI Nietzsches oordeel over Plato had niet enkel te maken met misprijzen voor echte leven, maar ook omdat Plato einde maakte aan prachtige filosofische traditie die aan hem voorafging; was erg gehecht aan ideeën van presocratici Presocratici leefden tussen 6e en 4e eeuw v.C. (vb. natuurfilosofen uit H1) o Grote liefde voor Heraclitus, Democritus, Thucydides o “De echte Griekse filosofen zijn die wat voorafgaan aan Socrates” Herkende zich in naturalisme: rekening houden met methoden van natuurwetenschappen, geen beroep doen op bovennatuurlijke zaken, geen onderscheid tussen filosofie en natuurwetenschap Herkende zich ook in empirisme: zintuigen van groot belang om tot waarheid te komen; tonen wereld zoals ze is (inclusief verandering en vergankelijkheid) Idem voor realisme: werkelijkheid is onafhankelijk van ons denken en spreken, onverbloemde weergave van werkelijkheid (onaangename, harde kant) o Thucydides: zijn werk bevatte veel naturalisme; wereld met mensen voortgedreven door machtswellust, geilheid, zelfzucht, … => moraliteit is maar een ‘cover’ => macht en zelfzucht drijfveren van menselijk bestaan, men probeert ze te verbergen met de moraal, maar drang neemt uiteindelijk toch de bovenhand Algemeen besluit: het leven is hard, doordrongen van lijden o Mens gedreven door driften, irrationele factoren 24 Ressentiment: reactieve psychologische toestand, c; bij de reactie creëert men waarden en overtuigingen die negatieve en onvermijdelijke toestand minimaliseren; wat men dan © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 25 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie Nietzsche deelt bijgevolg sneren uit aan Plato en Socrates Plato en Socrates (en nakomelingen) ontkenden dit, en zochten naar excuses (ressentiment) => indien zij er niet waren, had de waarheid (irrationaliteit en lijden van menselijk bestaan) correcter benaderd kunnen worden Werk van Plato en Socrates verstoort evenwicht tussen twee levenskrachten o Het dionysische; verwijst naar Griekse god Dionysus (van wanorde en chaos) o Het apollinische; verwijst naar Apollo (orde en harmonie) => gezien als tweestrijd hiertussen; enerzijds onvermijdelijke lijden en chaos, anderzijds pogingen tot omkeren en verzwakken van die kracht => orde krijgen => Apollinische kracht verheerlijkt door Plato en Socrates BESLUIT: wil westerse beschaving gezondheid terugvinden, moeten we dit evenwicht terug herstellen 4.3: HET GROTE ONHEIL DAT CHRISTENDOM HEET Nietzsche gelooft dat grote succes van platonische gedachtegoed (middeleeuwen en deel moderne tijd) te maken heeft met het christendom CHRISTENDOM IN PLATO’S VOETSPOREN Christendom gezien als voortzetting en uitbreiding van platonisme Zelfde boodschap; er zijn twee werelden (zintuiglijke wereld en ideeënwereld - aarde en hemel), levensdoel = opklimmen naar de hogere wereld Christendom als uitbreiding platonisme; Plato’s werk was eerder elitair, en werd door kerk vertaald naar het volk => christendom = platonisme voor het volk25 => bij die uitbreiding kreeg platonisme christelijke moraal erbij (slavenmoraal) DE CHRISTELIJKE MORAAL EN DE KRITIEK VAN NIETZSCHE Christelijke moraal = moraal van goed en kwaad o Kwade: attitudes en praktijken die als verwerpelijk worden beschouwd; stelen, doden, … o Goede: deugden die centraal staan in christelijk moraal; naastenliefde, barmhartigheid, kuisheid, … Komt volgens christenen rechtstreeks van God (Mozes ontving Tien Geboden op berg Horeb in Sinaï-woestijn) => goddelijke oorsprong maakt het not done om deze moraal te betwijfelen Maar: Nietzsche helemaal niet akkoord hiermee o Moraal = product van mensenhanden, verzameling van morele waarden en normen die uniek zijn voor bepaalde historische gemeenschap => komt dus niet zomaar uit de lucht gevallen o Gebaseerd op eigen belangen en belangen van de groep; Ontstaan christelijke moraal volgens Nietzsche o Creatie van bepaald type mensen (‘slaven’) op bepaald moment van westerse geschiedenis => in Romeinse Rijk tussen eerste en derde eeuw o Zou volledig beschreven en achterhaald kunnen worden door psychologische mechanismen die eigen waren aan bedenkers 25 Platonisme voor het volk; aldus Nietzsche © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 26 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie GENEALOGIE VAN DE CHRISTELIJKE MORAAL Nietzsches analyse van ontstaansgeschiedenis van christelijke moraal is een genealogie26 Doel: ontmaskeren van de échte drijfveren achter de christelijke moraal; wat gaat er schuil achter altruïsme en edelmoedigheid? Verklaring Nietzsche: christelijke moraal is vervuld van ressentiment tegen herenmoraal => vertrekpunt: etymologisch verschil in betekenis van ‘goed en kwaad’ o Herenmoraal: draait rond goed en slecht; goed verwees naar aristocratie, het privilege van de hogere standen, en slecht was het volk, de plebejers o Christelijke moraal: draait rond goed en kwaad; betekenisverandering als gevolg van ressentiment tegen herenmoraal => perceptie van goed en slecht werd verbreed (toch ook vandaag nog geprivilegieerde individuen en groepen) Herenmoraal gaat ten koste van slaven => wekt haat en woede op, maar kunnen zich niet verzetten, hebben te weinig macht o Twee hoofdingrediënten voor ressentiment: onmacht en woede o Creëren van nieuwe waarden en normen, omgekeerde van herenmoraal § Wat ze waardeerden, werd verwerpelijk § Wat ze verachtten, werd bewonderenswaardig => vorm van wraak; armen, machtelozen en nederigen werden zaligverklaard ó machtigen, meedogenlozen en zelfzuchtigen werden verguisd => men bewierookte eigen zwakte, en maakten van onderworpenheid de norm ZOWEL WAARDERING ALS VERWIJTING De manier waarop de christenen voor een ommekeer van de moraal zorgden, vond Nietzsche zowel verwerpelijk als fascinerend Verwerpelijk: men durfde niet eens eigen moraal ontwerpen, zodat aristocratie zou kunnen leven volgens eigen moraal Fascinerend: slaven waren sluwer dan heren, en wraakzucht maakte van de mens opeens een interessant dier, hun ressentiment maakte hen sterker dan de heren 4.4: INTERMEZZO: WAGNER EN DE VROUWEN BAND MET WAGNER Nietzsche zocht antwoord op beschavingscrisis veroorzaak door platonisme en christendom Vond deze in werk van presocratici, maar ook in tijdsgenoot Richard Wagner (componist) Einde van vriendschap omdat Wagner zich steeds meer baseerde op christelijke thema’s in plaats van thema’s uit Germaanse mythologie o Begon helden van zijn drama’s te spiritualiseren, en ging aan de hand van religieuze troost op zoek naar iets dat het aardse zou overstijgen o Nietzsche ergerde zich ook aan zware en bombastische stijl van Wagner (pleit eerder voor lichtvoetigheid, dansend denken zonder enige ballast) HOUDING TEGENOVER DE VROUWEN Vrouwen zijn niet in staat tot vriendschap Hebben enorm veel redenen om zich te schamen over hun bestaan (vb. losbandigheid) 26 Genealogie: methode of manier om ontstaansgeschiedenis van een begrip, theorie, overtuiging te achterhalen; vooral zoektocht naar niet-rationele elementen; soort van ‘ontmaskering’ © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 27 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie Enkel vrees voor de man kan de vrouw in bedwang houden Vrouw is subtiel, in betekenis van gesofisticeerd en sluw => zoals christenen die herenmoraal omkeren PERSOONLIJKE MOTIEVEN Spreekt zelf over Plato die vanuit persoonlijk motief zijn visie creëert, maar doet dat eigenlijk ook zelf; Vrouwenhaat van Nietzsche komt eigenlijk vanuit persoonlijk motief o Werd verliefd op onbereikbare vrouwen, sommigen gingen ervandoor met een ander o Koesterde wrok tegen vrouwen Ook arrogante analyses over Wagner terug te brengen tot wrok => door de mislukte ambitie om zelf componist te worden 4.5: HET GROOTSE LEVEN Nietzsche zag de oorzaak van de hele samenleving niet in de beschaving, maar in de mensen zelf; Was op zoek naar een nieuw soort mens (maar gezondheid van samenleving heeft die ontwikkeling in een rem gezet) => Wil die ‘kanker’ wegsnijden uit de samenleving, en ruimte maken voor nieuwe mens => Übermensch DE ÜBERMENSCH: ALGEMEEN Nietzsche schreef heel veel boeken hierover, maar gaf geen enkele échte definitie; o Had een hekel aan systematiek, want dat zou onrecht aandoen aan de wereld zoals die is (steeds veranderend, nooit stabiel) => zou ‘mummificeren’ van de wereld betekenen o Maar: gedachtegang over Übermensch wel te typeren aan hand van kenmerken Centrale gedachte: wereld is een strijdveld van krachten, en het is taak van individu om zich hierin staande te houden zonder zeuren, spijt, … én zonder metafysica (christendom, platonisch gedachtegoed) => mag wilde en broeierige leven niet enkel verdragen, maar moet het ook bevestigen en ervan houden DE ÜBERMENSCH: KENMERKEN De Übermensch beschrijven we best als nihilistisch, aristocratisch, fatalistisch, lichtvoetig Nihilisme, verschillende vormen o Reactief/zwak nihilisme van christenen en metafysici; slavenmoraal en mummificering van wereld zijn fundamenteel levensvijandig => kunnen voortdurend veranderende wereld niet aan, en gaan op zoek naar stabiliteit, waarden en waarheden die ze vervolgens lijdzaam naleven o Actief/sterk nihilisme van Übermensch; mens herkent zichzelf niet langer in reeds heersende waarden en ontwerpt er nieuwe => gelooft niet in eeuwige waarheid, is schepper van eigen moraal en heeft vermogen om die te allen tijde in vraag te stellen en te veranderen => boodschap: er horen geen universele waarden en waarheden te zijn, en die zijn er ook gewoon niet Aristocratie o Mens is fundamenteel ongelijk; de een geboren om te volgen, de ander om te leiden © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 28 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie oDrijfveer; afkeer van Joden- en christendom27, oorlogsretoriek oWekte interesse van nationaalsocialisten in Duitsland, zijn zus vervalste zijn geschriften, om Jodenhaat nog meer aan te wakkeren => Nazi-Duitsland Fatalisme o Pijn en lijden horen bij het leven => nuttig, want zo kunnen we bron opsporen en aanpakken ó moralisten en metafysici; willen lijden wegverklaren (‘als opstapje naar het eeuwige leven’) o Het gaat niet enkel om aanvaarden van lijden, maar ook bevestigen ervan § Gedachte-experiment over eeuwige terugkeer => ‘wil je je leven, inclusies lijden, opnieuw leven?’ => manier om wilskracht van Übermensch te testen => band met het leven in goede en slechte dagen, dus ook lijden hoort erbij 1. Übermensch is lichtvoetig figuur; slaagt erin metafysische ballast van zich af te werpen BESLUIT: Übermensch is concept van hoogst mogelijk ontwikkelde mens; intellectuele kracht, karaktersterkte, wilskracht, onafhankelijkheid, passie, … => vaardig in alles, intellectueel maar ook lichamelijk ===> mens die volledig vrij en onafhankelijk is, en het leven en universum bevestigt De Übermensch is dus eigenlijk alles wat de ziekelijke, gepijnigde, verwaarloosde Nietzsche had willen zijn 4.6: BESLUIT Nietzsches conclusie: de westerse beschaving is verziekt door platonisch gedachtegoed en christendom => er is een oplossing, namelijk de sloophamer Doel: het bekomen van een nieuwe soort, de Übermensch (alles wat Nietzsche had willen zijn, maar nooit is geworden) => bevestiging van eigen stelling dat elke theorie werd bedacht door mens van vlees en bloed (was niet waterdicht of perfect, nooit tot uiting gekomen) Nietzsches opvatting over christendom was slechts fractie van zijn kritiek op moraliteit en psychologie van moreel handelen (meer in hoofdstuk 5) 27 Nietzsche had niet gewoon afkeer van Joden, maar van godsdienst in algemeen, was dus geen fundamenteel Jodenhater © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 29 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie HOOFDSTUK 5: MORAALFILOSOFIE EN MORELE FILOSOFIE Moraalfilosofen denken na over wat we moeten doen om een goed leven te leiden; hier bestaan dan ook verschillende ideeën en strekkingen over (Nietzsche had afkeer voor alle vormen van moraal, omdat dit ontwikkeling van de Übermensch in de weg zou staan) 5.1: UTILITARISME: REKENWERK Utilitarisme = moraalfilosofische strekking waarbij wordt verondersteld dat de morele waarde van een handeling wordt bepaald door de som van geluk van alle mensen die door die handeling worden beïnvloed => het gevolg dus Illustratie met gedachte-experiment trolley problem o Trein onbestuurbaar; als die rechtdoor rijdt, gaan 5 spoorarbeiders dood; als jij hem van spoor doet wisselen, gaat er slechts 1 dood o Meerderheid zou kiezen voor wisselen van spoor => meer mensen gelukkig dan als de trein rechtdoor was gereden Stroming in normatieve ethiek die deel uitmaakt van consequentialisme28 Grondlegger Jeremy Bentham (18e eeuw, Brits filosoof) o “Maatstaf van goed en kwaad is grootste geluk voor grootste aantal” o Morele handeling hangt samen met haar nut; nut = eigenschap die de neiging heeft om voordeel, geluk, het goede te veroorzaken Gebaseerd op kosten-batenanalyse o Wat brengt het op, en wat kost het me? o Maar: moeilijk te meten, hoe kun je rekenen met zulke dingen? => appelen vergelijken met peren o Volgens utilitaristen; in complexe ethische situaties nemen we instinctief beslissingen gebaseerd op voorspellingen utilitarisme => we hoeven dus volgens hen geen rekenwerk te doen, gaat automatisch 5.2: DEONTOLOGIE: DE PLICHT ROEPT Deontologie = moraalfilosofische strekking waarbij wordt verondersteld dat de morele waarde van een handeling niet gebaseerd is op het gevolg, maar op de intentie van die handeling Illustratie met gedachte-experiment Fat Man o Opnieuw trein onbestuurbaar, maar kan alleen rechtdoor waar 5 arbeiders staan; je staat naast dikke man op brug die de trein kan doen stoppen als je hem naar beneden gooit o Meerderheid zou man niet naar beneden gooien, en gewoon de trein laten doorrijden => draait om intentie; in eerste geval heb je niet intentie om iemand te doden, in tweede geval jaag je bewust iemand de dood in om anderen te redden Grondlegger Immanuel Kant => kantiaanse ethiek o Moraliteit van handeling bepaald door morele wet van toepassing op iedereen; door intentie en motief dat eraan voorafgaat o Slechts één motief: de goede wil, het goede willen doen => maar: goede wil resulteert pas in goede handeling als de wil in overeenstemming is met morele wet => morele wet is imperatief, bevel 28 Consequentialisme: theorie gebaseerd op stelling dat morele waarde van handeling te maken heeft met de gevolgen ervan © Ferre Muermans Filosofie voor psychologen 30 Gedownload door Henry Winter ([email protected])  lOMoARcPSD|42729624 KU Leuven Psychologie DE MORELE WET ALS IMPERATIEF Kant splitst deze morele wet als imperatief op in een hypothetische imperatief en een categorische imperatief Hypothetische imperatief o Zegt ons wat we moeten doen in bepaalde omstandigheden, is dus afhankelijk van de omstandigheid o Vb. als we een grote onderscheiding willen halen, moeten we hard studeren Categorische imperatief o Zegt ons wat te doen ongeacht de omstandigheden o Vb. iemand doden is moreel verwerpelijk => mag onder geen enkele omstandigheid o Te beschrijven op verschillende manieren; § Formulering 1: we mogen enkel handelen volgens principes die we mogelijks kunnen (kunnen willen) veralgemenen naar de hele mensheid (vb. voorbijsteken in file) => ‘wat zou er gebeuren als iedereen handelde zoals wij?’ => categorisch § Formulering 2: we moeten een ander persoon als doel op zich behandelen29, en niet als middel om een eigen do