Ruchy Społeczne - Notatka końcowa - PDF

RUCHY SPOŁECZNE **KONCEPCJA AKTORÓW SPOŁECZNYCH** pojęcia aktor, podmiot, aktywna podmiotowość) **IDEA UPODMIOTOWIENIA:** - Chęć bycia jednostką, tworzenia osobistej historii, nadawania sensu całej sferze doświadczeń indywidualnego życia, - Być podmiotem do działać i być odpowiedzialnym...

RUCHY SPOŁECZNE **KONCEPCJA AKTORÓW SPOŁECZNYCH** pojęcia aktor, podmiot, aktywna podmiotowość) **IDEA UPODMIOTOWIENIA:** - Chęć bycia jednostką, tworzenia osobistej historii, nadawania sensu całej sferze doświadczeń indywidualnego życia, - Być podmiotem do działać i być odpowiedzialnym za własne czyny, - Proces stawania się podmiotem = konstruowanie własnej tożsamości, - Podmiot to działająca jednostka/aktor odgrywający rolę w przestrzeni społecznej/publicznej/politycznej (scena polityczna). AKTOR -- akcentuje działanie (to out) PODMIOT SPRAWCZY -- uwypukla sprawstwo PODMIOTOWOŚĆ SPRAWCZA -- inaczej sprawczość, aktywna podmiotowość (agency) jako atrybut aktora **AKTYWNOŚĆ PODMIOTOWA:** - INTENCJONALNOŚĆ - wola i chęć działania - REAKTYWNOŚĆ - działanie, reakcja na sytuacje społeczno-ekonomiczne - INNOWACYJNOŚĆ - chęć zmiany sytuacji, kreatywny aspekt działania porównanie masy w znaczeniu klasycznego zgromadzenia i zmedietyzowananej masy **PODMIOTY zbiorowe czy upodmiotowiona MASA?** - MASA jako podmiot i aktor sceny politycznej, - "masa" (zbiegowisko) jako blokada upodmiotowienia, - MASA -- zgromadzenie (wczesna nowoczesność) - Indywidualizm masowy (ponowoczesność) - Władza wywodzi się od zbiorowości **P. Sloterdijk "Pogarda mas"** MASA/ZGROMADZENIE ZMEDIATYZOWANA MASA ----------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------- Wspólna przestrzeń fizycznego skupienia i działania Udział jednostek w programach mass mediów Wspólny okrzyk i poczucie siły Medialne symbole, dyskursy, modele, programy, preferowane wartości WYŁADOWANIE ROZRYWKA Tworzenie historii jako kolektyw Utrata potencji politycznej ZASADA/KULT WODZA ZASADA PROGRAMU/KULT GWIAZD **Masa** -- tym do czego miała służyć w klasycznym znaczeniu było nastawienie na władzę (teraz pieniądze) **Kryterium przestrzeni działania według E. Wnuka - Lipińskiego** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | PRZESTRZEŃ | CHARAKTERYSTYKA | TYP AKTORA ZBIOROWEGO | +=======================+=======================+=======================+ | aksjologiczna | Przestrzeń | Stowarzyszenia, | | | uzgadniania i | kościoły, ruchy | | | ścierania się różnych | społeczne (np. Ruchy | | | norm wartości | kobiet - aborcja) | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | polityczna | Roszczenia polityczne | Partie polityczne | | | (władza) | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | cywilna | Pozapolityczna | Organizacje | | | aktywność | pozarządowe, III | | | | sektor | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | ekonomiczna | Uzgadnianie, łączenie | Grupy interesu | | | różnych grup | (formalne - spółka) | | | interesów, wszystko | | | | co służy zaspokajaniu | (m.in. Solidarność) | | | interesów | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ **THINK TANKI** Instytucje analityczno-badawcze promujące określone idee, koncepcje i praktyczne rozwiązania, analizujące rzeczywistość, pomysłodawcy dla polityki, motywacja nie zawsze jest klarowna. **TYPOLOGIA SFER ŻYCIA SPOŁECZNEGO** (jakich środków używa się do realizacji jakich celów?) XXX PRYWATNE PUBLICZNE ----------- ------------------------- ---------------------------- PRYWATNE Działalność gospodarcza Społeczeństwo obywatelskie PUBLICZNE korupcja Administracja państwowa **Kryterium stopnia instytucjonalizacji** (wg. E. Wnuka-Lipińskiego) TYP AKTORA ZBIOROWEGO: - Tłum - Ruch społeczny - Grupy interesu - Organizacje pozarządowe - Partie polityczne **Psychologia tłumu** (G. Le Bon 1895 rok) **CECHY TŁUMU:** - "zaraźliwość" uczuć i czynów - Przewaga czynników nieświadomych - Podatność na sugestie i łatwowierność - Spolaryzowana moralność **FLASH MOB** - Dosłownie "błyskawiczny tłum" - Internet, sms-y (od 2003) - Zakłócają normalne funkcjonowanie wybranego miejsca - Nowa forma rozrywki, oryginalne happeningi - Forma politycznego aktywizmu? **KRYTERIUM STOPNIA RZECZYWISTEJ WSPÓLNOTY DZIAŁANIA** (wg. P. Sztompki) +-----------------------------------+-----------------------------------+ | RODZAJE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ | CHARAKTERYSTYKA | +===================================+===================================+ | Działania masowe | Wielu ludzi podejmuje podobne | | | działania w podobnym czasie | | | (poranne korki, zakupy w sobotę) | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Zadania zbiorowe | Wspólna przestrzeń w tej samej | | | sytuacji | | | | | | (studenci w autobusie codziennie | | | rano) | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | Działania zbiorowe | Wspólne i skorygowane działanie | | | (armia, uczelnia) | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **FORMY AKTYWNOŚCI ZBIOROWEJ** (diagram P. Sztompki) +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | Cecha | Wielość | Bliskość | Wspólne | Ukierunko | Instytucj | | definicyj | działań o | przestrze | cele i | -wanie | o-nalizac | | na | indywidu- | nna | koordynac | na zmianę | ja | | -\> | alnych | i | ja | społeczną | | | | cechach | sytuacyjn | | | | | /Pojęcie | | a | | | | | socjologi | | | | | | | czne | | | | | | +===========+===========+===========+===========+===========+===========+ | Działania | \+ | | | | | | masowe | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | Zachowani | \+ | \+ | | | | | a | | | | | | | zbiorowe | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | Działania | | \+ | \+ | | | | zbiorowe | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | Ruchy | | \+ | \+ | \+ | | | społeczne | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | Działania | \+ | \+ | \+ | | \+ | | zorganizo | | | | | | | wane | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ **KONCEPCJA AGENTÓW MOBILIZACJI** +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | XXX | Sposób | Zasoby | Struktura | | | działania | | | +=================+=================+=================+=================+ | RUCHY SPOŁECZNE | Protesty, | ludzie | nieformalna | | | manifestacje | | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | GRUPY INTERESU | Chcą zyskać | pieniądze | formalna | | | poparcie | | | | (inaczej lobby) | | | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | PARTIE | Chcą wygrać | wyborcy | formalna | | POLITYCZNE | wybory, aby | | | | | rządzić | | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ **RUCHY SPOŁECZNE (P. Sztompka)** Luźno zorganizowane zbiorowości działające razem w niezinstytucjonalizowany sposób w celu wywołania zmiany w ich własnym społeczeństwie. **GRUPY INTERESU** Prywatne organizacje i stowarzyszenia, które próbują wpłynąć na politykę państwa i decyzje polityczne. Ich członkami są bądź indywidualni członkowie, bądź organizacje, które mają wspólny cel, jakim jest ochrona danego interesu albo jego wspomaganie przy pomocy instytucji państwowych. **PARTIE POLITYCZNE** Stowarzyszenia o dobrowolnym członkostwie, ubiegający się o władzę w państwie na drodze konkurencyjnych i demokratycznych oraz regularnie odbywających się wyborów. **RUCHY SPOŁECZNE W CONTINUUM DZIAŁAŃ SPOŁECZNYCH** **DEFINICJA RUCHU SPOŁECZNEGO** - Wielkość definicji - Różnorodność kryteriów - Wielość terminów pokrewnych **RUCHY SPOŁECZNE - DEFINICJE** +-----------------------------------------------------------------------+ | RUCHY SPOŁECZNE: Luźno zorganizowane zbiorowości działające razem w | | niezinstytucjonalizowany sposób w celu wywołania zmiany w ich własnym | | społeczeństwie. | | | | P. Sztompka | +=======================================================================+ | RUCH SPOŁECZNY (social movement): wielka grupa ludzi zaangażowanych w | | realizację bądź zablokowanie procesu zmiany społecznej. Których celom | | i zapatrywaniom się sprzeciwiają. jednak ruchy, którym udaje się | | uzyskać władzę i instytucją realizują się, same często zmieniają się | | organizacje. | | | | A. Giddens | +-----------------------------------------------------------------------+ | Ruch społeczny to szczególna forma zbiorowego zachowania, w którym | | podejmowanie działań jest w dużym stopniu motywowane postawami i | | dążeniami uczestników, działających zazwyczaj w ramach luźnych w | | struktur organizacyjnych. Przynależność do ruchu społecznego wymaga | | raczej pewnego stopnia zaangażowania i politycznej aktywności, niż | | formalnego, członkowska czy rejestracji. Przede wszystkim zaś ruchy | | są aktywne. Ruch tym różni się od spontanicznej masowej akcji (takiej | | jak powstanie czy bunt), że pociąga za sobą pewien poziom | | zamierzonego i zaplanowanego działania w ramach dążenia do uznanego | | społeczny celu. | | | | A. Haywood | +-----------------------------------------------------------------------+ | Ruch społeczny pojmowany w bardzo wąskim znaczeniu, składa się z 2 | | rodzajów elementów: (1) sieci podjęcia działań protestacyjnych w celu | | propagowania (lub powstrzymywania) zmian społecznych (co stanowi | | nadrzędny cel ruchów społecznych); oraz (2) jednostek, które angażują | | się w działalność protestujących lub dostarczają zasobów, | | niekoniecznie należąc do grup lub organizacji ruchu. | | | | D. Rucht | +-----------------------------------------------------------------------+ | Ruchy społeczne, zbiorowe (masowe) dążenia i działania ludzi | | zmierzające do realizacji wspólnego, szczególnie doniosłego celu, | | powołujące się na wspólną ideologię i posługujące się wspólną metodą | | działania. | | | | Encyklopedia PWN | +-----------------------------------------------------------------------+ | Ruch społeczny to szczególny typ zachowania zbiorowego, | | charakteryzujący się wyższym stopniem zorganizowania (trwalsze | | struktury, określone funkcjonowanie uczestników ruchów zorientowane | | na kształtowanie solidarności wewnątrzgrupowej i dostarczanie | | bezpośrednich korzyści z uczestnictwa w ruchu.) | | | | P. Gliński | +-----------------------------------------------------------------------+ | Ruch społeczny jest definiowany jako: (1) nieformalna sieć z | | organizacji oraz ludzi, którzy na (2) bazie zbiorowej tożsamości oraz | | podzielnych wartości (3) są zaangażowani w polityczne lub kulturowe | | starcie, mające na celu przekroczenie lub rozszerzenie granic | | istniejącego systemu, oraz (4) podejmują zbiorowe działanie, które ma | | wpłynąć zarówno na państwo, jak i społeczeństwo. | | | | T. Żyro | +-----------------------------------------------------------------------+ | Ruchy społeczne \[social movements\], zorganizowany wysiłek znacznej | | grupy osób na rzecz zmiany (lub przeciwstawiania się zmianom) | | określonego ważnego aspektu społeczeństwa. | | | | Słownik socjologii i nauk społecznych | +-----------------------------------------------------------------------+ **PODSTAWOWE CECHY DEFINICYJNE RUCHÓW SPOŁECZNYCH:** (P. Gliński) - Interakcyjność (wspólnotowość) - Aktywna reakcja do zmiany społecznej bądź/i kulturowej **KRYTERIA DOPEŁNIAJĄCE CECHY DEFINICYJNE RUCHÓW SPOŁECZNYCH:** - Poziom organizacji - Pewien zakres spontaniczności działań - Inność - Samoświadomość działań uczestników - Wspólnota opinii, przekonań lub idei - Wspólnota celów działań **MAJ 1968 -- PROGRAMOWANA ANTYORGANIZACYJNOŚĆ** Daniel Cohn Bendit Siła naszego ruchu tkwi dokładnie w tym, że opiera się on na "niekontrolowanej" spontaniczności, która daje energię bez poszukiwania sposobów na kanalizację, na wykorzystanie zgodnie z własnym zyskiem działania jakie wyzwala. \[\...\] należy unikać szybkiego otworzenia organizacji definiowania programu, to byłoby paraliżujące. Jedyną szansą dla ruchu jest właśnie ten nieporządek, który pozwala ludziom mówić w sposób wolny i z którego może wyłonić się jakaś forma samoorganizacji. **POJĘCIE RUCHÓW SPOŁECZNYCH** (M. Dani) Proces społeczny charakteryzuje się: - Konfliktowymi działaniami zbiorowymi - Gęstymi sieciami nieformalnymi - Zbiorową tożsamością **GENEZA, DETERMINANTY FORMOWANIA SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Jakie czynniki instytucjonalno-historyczne sprzyjały powstawaniu ruchów społecznych? **CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE POWSTAWANIU RUCHÓW SPOŁECZNYCH:** - Przełom cywilizacyjny - Urbanizacja - Industrializacja - Upowszechnienie edukacji - Demokracja polityczna - Rozwój technologiczny - Pula niezadowolenie - Ideologia aktywistyczna - Zasoby/ baza społeczna **CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE POWSTAWANIU RUCHÓW SPOŁECZNYCH:** +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | XXX | Stare RS | Nowe RS | Globalne RS | | | | | | | | XIX/XX w | II połowa XX w | w XXI w | +=================+=================+=================+=================+ | przełom | Z rolniczego do | Do | Postęp | | cywilizacyjny | przemysłowego | postindustrialn | technologiczny | | | | ych/ | | | | | postprzemysłowy | | | | | ch | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | urbanizacja | | Migracje za | Czasy | | | | pracą, | postindustrialn | | | | umasowienie, | e, | | | | praca w | praca w | | | | fabrykach, | usługach, | | | | powojenna | ludzie nadal | | | | odbudowa | przyjeżdżają do | | | | | miast | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | industrializacj | | Migracje za | Czasy | | a | | pracą, | postindustrialn | | | | umasowienie, | e, | | | | praca w | praca w | | | | fabrykach, | usługach, | | | | powojenna | ludzie nadal | | | | odbudowa | przyjeżdżają do | | | | | miast | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | upowszechnienie | Robotnik miał | Masowa edukacja | Edukacja | | edukacji | umieć | wyższa | poprzez media | | | przeczytać | | | | | ulotkę | | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | demokracja | sufrażystki | Brak demokracji | Ruchy mogą być | | polityczna | | = brak ruchów | zagrożeniem dla | | | | społecznych | demokracji | | | | (były tylko te | | | | | zatwierdzone | | | | | przez władzę) | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | rozwój | Transport, aby | Mas media, | internet | | technologiczny | dojechać na | telewizja, | | | | protesty, film, | ruchy | | | | radio | studenckie | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | pula | Rozbieżność | Bunt przeciwko | Młodzi będą | | niezadowolenie | ruchów | stylowi życia | mniejszością | | | ekonomicznych i | rodziców | (ruch | | | studenckich | | klimatyczny) | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | ideologia | | | Każdy powinien | | aktywistyczna | | | zabrać się za | | | | | sprawczość | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ | zasoby/baza | Powojenny wyż | Pula wolnego | | | społeczna | na uczelniach, | czasu, energii, | | | | bum | klasa średnia | | | | demograficzny | | | +-----------------+-----------------+-----------------+-----------------+ **ROZWÓJ TEORII RUCHÓW SPOŁECZNYCH** XXX USA Europa ------------------ ---------------------------------------- ---------------------- Do lat 70. XX w. Zachowania zbiorowe Marksizm Od lat 70. XX w. Mobilizacja zasobów/ polityczny proces Nowe ruchy społeczne **TEORIA ZACHOWAŃ ZBIOROWYCH** (interakcjonizm) +-----------------------------------+-----------------------------------+ | PRZEDSTAWICIELE | James Davies | | | | | | Robert Park | | | | | | Herbert Blumer | +===================================+===================================+ | ZAŁOŻENIA/DETERMINANTY FORMOWANIA | Reakcja ofiar społecznej | | SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH | patologii; przyczyną są stany | | | emocjonalne i psychiczne | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | KLUCZOWE KATEGORIE | Utrata tożsamości, poczucie | | | wyeliminowania, frustracja, | | | niedostatek | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **TEORIA ZACHOWAŃ ZBIOROWYCH** (funkcjonalizm) +-----------------------------------+-----------------------------------+ | PRZEDSTAWICIELE | Talcott Parson | | | | | | Neil Smelser | +===================================+===================================+ | ZAŁOŻENIA/DETERMINANTY FORMOWANIA | Reakcja na strukturalne napięcia, | | SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH | efekt zbyt gwałtownej | | | transformacji społecznej | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | KLUCZOWE KATEGORIE | Napięcia strukturalne, poczucie | | | deprywacji, uogólnienie | | | przekonania | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **TEORIA MOBILIZACJI ZASOBÓW** Jak funkcjonują ruchy społeczne? +-----------------------------------+-----------------------------------+ | PRZEDSTAWICIELE | Bert Klendermans | | | | | | Mayer Zald | | | | | | John D. McCarthy | | | | | | Anthony Oberschall | +===================================+===================================+ | ZAŁOŻENIA/DETERMINANTY FORMOWANIA | Normalne, racjonalne, ugruntowane | | SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH | instytucjonalnie polityczne | | | protesty pokrzywdzonych ludzi | | | | | | Formowanie ruchów społecznych - | | | złożony proces mobilizacji | | | zasobów | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | KLUCZOWE KATEGORIE | Organizacja, zasoby, mobilizacja, | | | rekrutacja, solidarność grupowa, | | | analiza kosztów i zysków | | | partycypacji | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **TEORIA PROCESU POLITYCZNEGO** Co zdecyduje o formach i intensywności działania zbiorowego? +-----------------------------------+-----------------------------------+ | PRZEDSTAWICIELE | Charles Tilly | | | | | | Doug McAdam | | | | | | Sidney Tarrow | | | | | | Dieter Rucht | +===================================+===================================+ | ZAŁOŻENIA/DETERMINANTY FORMOWANIA | Racjonalne podłożenie działania | | SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH | ruchów społecznych działaniem | | | grup wykluczonych, | | | | | | ważne jest środowisko polityczne | | | i instytucjonalne | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | KLUCZOWE KATEGORIE | Protest społeczny, struktura | | | możliwości politycznych, | | | środowisko polityczne i | | | instytucjonalne, kontekst | | | polityczny | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **TEORIA NOWYCH RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Dlaczego ruchy społeczne funkcjonują? Jaka jest ich istota i rola? +-----------------------------------+-----------------------------------+ | PRZEDSTAWICIELE | Alain Touraine | | | | | | Claus Offe | | | | | | Alberto Melucci | | | | | | Manuel Castells | +===================================+===================================+ | ZAŁOŻENIA/DETERMINANTY FORMOWANIA | Strukturalne uwarunkowania | | SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH | protestów, działania zbiorowe | | | powiązane ze zmianą | | | społeczno-strukturalną | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | KLUCZOWE KATEGORIE | Przełom cywilizacyjny, | | | modernizacja, nowy centralny | | | konflikt społeczny, konflikt | | | kulturowy, nowatorski charakter | | | ruchów społecznych - | | | ponowoczesność | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **Alain Touraine -** konflikt między klasami w społeczeństwie przemysłowym traci na znaczeniu. Cechą charakterystyczną modelu powstającego właśnie społeczeństwa poprzemysłowego/zaprogramowanego będzie nowy centralny konflikt społeczny. W rolach głównych aktorów konfliktu kapitalistów i klasę robotniczą zastąpią nowe klasy społeczne. "Ruchy społeczne nie są marginalnym zjawiskiem polegającym na odrzuceniu porządku, ale głównym i siłami, które walczą między sobą o kontrolę nad rozwojem społeczeństwa i działaniami klasowymi, ukierunkowanymi na kształtowanie historyczności \[czyli całościowego systemu znaczeń, który wyznacza reguły obowiązujące w danym społeczeństwie\]". ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- **Claus Offe -** nowe ruchy społeczne wyrażają fundamentalną, metapolityczną krytykę porządku społecznego i demokracji przedstawicielskiej oraz kwestionują przyjęte założenia o konwencjonalnych, instytucjonalnych sposobach "uprawiania polityki", opowiadając się za bardziej radykalną formą demokracji. **Alberto Melucci -** nowe ruchy społeczne stanowią próbę przeciwstawiania się w wdzieraniu się państwa i rynku na sferę życia społecznego. Kładą one nacisk na prawa i autonomię jednostek. Nowe ruchy społeczne starają się też zmienić powszechne definicje polityki i społeczeństwa. **Manuel Castells -** związek między rosnącym znaczeniem konfliktów tożsamościowych na Zachodzie (np. Ruchy kobiece) i Południu (np. Zapatyści, fundamentalizm religijny) a rozwojem "społeczeństwa sieci", w którym główną rolę odgrywają technologie informacyjne. **MAJ 1986 "Liberte, Egalite, Sexualite"** - Fala protestów studenckich i strajków skierowana przeciwko autorytarnemu społeczeństwu, materializmowi pokolenia cudu gospodarczego i technologii, polityce rządów konserwatystów, - Żądano: poprawy warunków nauczania i demokratyzacji wyższych uczelni, zmian na rzecz społeczeństwa obywatelskiego, przemian obyczajowych i kulturowych **ETAPY ROZWOJU RUCHÓW SPOŁECZNYCH** **WARUNKI WYŁONIENIA SIĘ RUCHÓW SPOŁECZNYCH WEDŁUG SMELSERA** Model zachowania zbiorowego jako wartości dodanej - Sprzyjający kontekst strukturalny - Napięcie strukturalne - Uogólnienie przekonań - Zdarzenie inicjujące - Mobilizacja uczestników do działania - Funkcjonowanie kontroli społeczne Pluralistyczna ignorancja: nieświadomość poglądów, postaw innych członków zbiorowości czy całego społeczeństwa, czynnik paraliżujący, powstrzymujący od działania. Zdarzenie inicjujące: zdarzenie indywidualne, partykularne, a nawet przypadkowe, a o takim wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i prowadzi do mobilizacji ruchu społecznego. **[FAZA I: POWSTANIE RUCHU SPOŁECZNEGO]** - Zindywidualizowane, ale powszechne uczucia niezadowolenia społecznego - Brak jasno zdefiniowanej strategii osiągnięcia celów - Słaba organizacja **NAJWAŻNIEJSZY CZYNNIK PSYCHOLOGICZNY GENERUJĄCY GOTOWOŚĆ DO MASOWYCH KONTESTACJI I BUNTU?** **POCZUCIE RELATYWNEJ DEPRYWATYZACJI** Najważniejszy czynnik psychologiczny generujący gotowość do masowych kontestacji i buntów (Gurr, Davies). Zwiększa prawdopodobieństwo udziału w proteście. **RELATYWNA DEPRYWATYZACJA** Odczuwana jako niesprawiedliwa i niesłuszna, rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziadzinie standardu życia, zarobków, władzy czy prestiżu. **RELATYWNA DEPRYWATYZACJA -- TYPY**  **JAKIE MECHANIZMY SPOŁECZNE URUCHAMIAJĄ DZIAŁANIA ZBIOROWE?** FORMOWANIE DZIAŁANIA ZBIOROWEGO Czy kolektywne interesy prowadzą do działań zbiorowych? Jakie mechanizmy społeczne uruchamiają działania zbiorowe? - Grupa inicjująca - Wewnętrzny układ sił w grupie (4 reżimy) - Rozmiar grupy - Grupy homogeniczne i heterogeniczne - Czynniki kontekstowe **WEWNETZRNY UKŁAD SIŁ W GRUPIE -- 4 REŻIMY** Teoretyczny model Kima i Bearmana: cztery rodzaje sił w zbiorowości różnicujące szansę podjęcia działania kolektywnego 1. UPRZYWILEJOWANY Układ sił (pozytywne powiązanie interesów, zasobów indywidualnych i władzy) Główni aktorzy są centralnie usytuowani w grupie, mają wpływ na innych, dysponują zasobami i mają interes w pozyskaniu wspólnych dóbr/ celu np. Kobiety ekspertki zaangażowane w agendy ONZ. 2. UPOŚLEDZONY Układ sił (interesy nie są skorelowane z władzą - wpływem i zasobami) Są pewne elity dysponujące zasobami, które nie mają interesu w mobilizacji oraz marginalni aktorzy nie dysponujący siłą ani siłą ani zasobami (wszelkie subtelne formy oporu, broń słabych, ostentacyjna bierność, opór, kreatywność i przebiegłość w walce z systemem)  3. WYOBCOWANY Układ sił (interesy i zasoby nie są skorelowane z władzą) Aktorzy wysoce zainteresowani pozyskaniem wspólnego dobra, mają zasoby, ale są wyobcowani -- niewielki wpływ, brak poparcia społecznego (wysoce symboliczne i gwałtowne protesty jako racjonalna strategia uzyskania wpływu) 4. REBELIANCKI Układ sił (władza i interesy nie są skorelowane z zasobami) Centralni aktorzy, duży interes, brak zasobów (ruchy rewolucyjne, ruch paw obywatelskich)  UKŁAD W GRUPIE A SZANSA DZIAŁĄNIA ZBIOROWEGO Korelacja między władzą/centralność i zasobami Korelacja między władzą/centralność i interesami ------------------------------------------------ -------------------------------------------------- ------------- pozytywna negatywna pozytywna uprzywilejowany upośledzony negatywna rebeliancki wyobcowany **EKONOMICZNA TEORIA DZIAŁANIA ZBIOROWEGO** Mancura Olsona Każde działanie zbiorowe wkraczająca w przestrzeń życia publicznego ma na celu wytworzenie jakiegoś dobra publicznego (wspólnego zasobu) i warunkiem jego zaistnienia jest by liczba członków określonej grupy osiągnęła poziom zwany "masą krytyczną" - która wywołuje kaskadę uczestnictwa również osób wcześniej niezdecydowanych czy sceptycznych. DOBRY POBLICZNE/ZBIOROWE wspólny zasób o stałym koszcie, uniezależnionym od liczby korzystających z tych dóbr (np. Wolność, niepodległość, demokracja, nieskażona przyroda, pokój i bezpieczeństwo) Czy łatwiej pobudzić do działania małą homogeniczną grupę czy dużą heterogeniczną? Teoria Olsona wskazuje, że łatwiej zmobilizować małą, homogeniczną grupę, dzięki silniejszej motywacji, łatwiejszej komunikacji i mniejszym kosztom organizacyjnym. W dużych grupach trudności tworzą różnice interesów, problem „gapowicza" i wyższe koszty koordynacji. **EKONOMICZNA TEORIA DZIAŁANIA ZBIOROWEGO** Hamulce rekrutacji Rozbieżność między racjonalnością działań indywidualnych i działań kolektywnych ukierunkowanych na wytwarzanie dóbr publicznych. SYNDROM PASAŻERA NA GAPĘ (free rider syndrom) Powstrzymywanie się od wspierania działań zbiorowych zmierzających do zdobycia dóbr publicznych, oparta na egoistycznie racjonalnej kalkulacji, w myśl której ryzyko działania jest nieopłacalne, gdy wywalczenie tych dóbr przez innych i tak przyniesie równe korzyści także biernym. Powyższy problem pokazuje, iż możliwości mobilizowania dużej liczby ludzi przez ruchy społeczne i grupy interesów są ograniczone. **[FAZA II: ROZWÓJ RUCHÓW SPOŁECZNYCH]** - Czynniki warunkujące rozwój: mobilizacja (działania scalające i organizacyjne, przywódcy i komunikacja społeczna); kontrola społeczna - Rekrutacja członków: model wulkaniczny i model mobilizacji zasobów - Fale rekrutacji: pierwotna i wtórna Intensywność kontaktów i relacji w ruchu - sieć relacji wzmacnia zbiorową identyfikację i zwiększ presję grupy (normy grupowe tj. Solidarność, lojalność, samoocena, poczucie obowiązku) **WARSTWY UCZESTNICTWA I PROCES MOBILIZACJI RUCHÓW SPOŁECZNYCH** WZMACNIANIE MOTYWACJI DO UCZESTNICTWA - Bodźce aksjologiczne/ideologiczne - Bodźce kolektywne (normy grupowe) - Bodźce selektywne (dodatkowe nagrody) - Obniżenie kosztów uczestnictwa - Zwiększenie szansy sukcesu **[FAZA III: NORMALIZACJA DZIAŁAŃ]** - Tworzenie formalnej organizacji z wyszkolonym personelem, biurokratyzowanie struktur - Proces rutynizacji charyzmy - Formułowanie strategii ruchu oraz krystalizowanie ideologii i reguł (repertuar kontestacji) **[FAZA IV: KRES RUCHU]** SUKCES: cele ruchu zostały zrealizowane; "Kryzys Wiktorii" PORAŻKA: "Kryzys przegranej" i porażka generowana przez podziały frakcyjne i hermetyczność ruchu KOOPTACJA: oponenci oferują liderom ruchu nagrody w celu przekierowania wysiłków ruchu; lider może zostać opłacony lub otzrymać pracę za odpowiednie ukierunkowanie ruchu REPRESJE: zdławienie ruchu siłą lub zniszczenie społecznego poparcia poprzez ukazanie, że jest zagrożeniem PRZEJŚCIE DO MAINSTREAMU: cele lub ideologia zostają włączone do systemu np. przez partie i wtedy ruch staje się zbędny **RUCHY GLOBALNE** W XXI wieku postęp technologiczny i osłabienie ram państw narodowych stworzyły nowe globalne przestrzenie mobilizacji. Ruchy globalne są trzecim typem ruchów społecznych. Częściowo stanowią kontynuacje starych ruchów, jak również są uznawane za nową forme działania zbiorowego. **KRYTERIA KLASYFIKACJI RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Według Sztompki 1. Zakres zamiany 2. Stosunek do status quo 3. Domena/obszar działania 4. Strategia działania 5. Metody działania 6. Perspektywa historyczna **PERSPEKTYWA HISTORYCZNA** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | XXX | STARE RUCHY SPOŁECZNE | NOWE RUCHY SPOŁECZNE | +=======================+=======================+=======================+ | FAZA ROZWOJU | Od II połowy XIX | Od lat 60. XX wieku | | | wieku | do dziś | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | BAZA SPOŁECZNA | Wyodrębnione segmenty | Rekrutują w poprzek | | | struktury społecznej | podziałów klasowych, | | | (klasy, warstwy, | warstwowych, | | | kategorie zawodowe) | zawodowych | | | | | | | **Charakter | **Charakter | | | partykularystyczny** | uniwersalistyczny** | | | | | | | (np. Ruch robotniczy, | (np. Ruch | | | chłopski) | ekologiczny, | | | | feministyczny, | | | | pokojowy) | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | KWESTIE WARTOŚCI | Interesy materialne, | Wartości | | | ekonomiczne (np. | postmaterialistyczne, | | | Własność, poziom | uniwersalne, | | | zarobków, | ogólnoludzkie | | | bezpieczeństwo, | | | | standard życia) | (np. Czyste | | | | środowisko, wolność, | | | | pokój, godność i | | | | prawa człowieka, | | | | autonomia, | | | | tolerancja, styl | | | | życia) | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | STRUKTURA | Hierarchiczna | Luźne formy | | | | organizacyjne, | | | | egalitaryzm, | | | | zdecentralizowanie | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ **KLASYFIKACJA RUCHÓW SPOŁECZNYCH WEDŁUG ALBERTE** **Ruchy alternatywne/alteracyjne** - dążą do zmiany jedynie określonych cech indywidualnych członków grupy np. AA **Ruchy kompensacyjne/odkupieńcze** - dążą do sprowadzenia swoich członków na właściwy sposób życia np. Sekty religijne **Ruchy reformujące** - ich celem jest zreformowanie tylko pewnych aspektów istniejącego porządku np. Grupy rozbrojenia nuklearnego **Ruchy transformacyjne/rewolucyjne** - ich celem jest całkowita rekonstrukcja społeczeństwa np. Ruchy milenarystyczne **TYPOLOGIA RUCHÓW (ORIENTACJA NA ZMIANĘ)** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | XXX | TOTALNE | CZĘŚCIOWE | | | | | | | (całościowe) | (aspektowe) | +=======================+=======================+=======================+ | KONFLIKT | Rewolucja, przewrót, | Demonstracja, strajk, | | | antysystemowość, | zamieszki, rozruchy, | | | negacja istniejącego | kontestacja, bunt; | | | porządku, sprzeciw, | ruchy klasowe, | | | rozpad społeczeństwa, | społeczne, | | | obalenie ładu | polityczne, rasowe, | | | kulturowego i | narodowe, etniczne | | | porządku społecznego. | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | INTEGRACJA | Transformacyjne, | Modernizacyjne, | | | postępowe/zachowawcze | alternatywne, | | | , | komplementarne, | | | rekonstrukcyjne, | reorganizacyjne, | | | doskonalenie systemu | likwidacja napięć | | | | strukturalnych, | | | Industrializacja, | innowacyjne, | | | globalizacja | wspólnotowo-ideowe, | | | | anarchistyczne, | | | | pacyfistyczne | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ **STOSUNEK DO STATUS QUO** XXX RUCHY INNOWACYJNE RUCHY ZACHOWAWCZE --------------------- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------ PODSAWOWE ZAŁOŻENIA Indywidualizm, wolność obywatelska, postęp, relatywizm kulturowy, orientacja na zmianę (norm i wartości instytucji politycznych) Ochrona tradycyjnych wartości, niechęć do zmian, zachowanie istniejących instytucji i struktur **ZASOBY, STRUKTURY, DZIAŁANIA RUCHÓW SPOŁECZNYCH (współzależności)** Agregacja (łączenie, zbieranie) i przepływ zasobów, organizacja (struktury mobilizacyjne i organizacyjne) kluczowymi elementami teorii mobilizacji zasobów. Analiza agregacji podstawą do zrozumienia działań ruchów społecznych. Zasoby są niezbędne do zaangażowania się w jakiś społeczny konflikt. Agregacja wymaga minimalnych form organizacyjnych oraz działań racjonalnych i świadomych. Dostępność zasobów rzutuje na dobór środków działania. Mobilizowanie zasobów (ludzkich i materialnych) warunkiem trwania ruchów społecznych. Struktura to organizacyjne podstawy i mechanizmy umożliwiające gromadzenie i wykorzystywanie zasobów ruchu. Organizacja jednym z ważniejszych zasobów ruchów społecznych, ale nie należy jej utożsamiać z samym ruchem. **Organizacja rzutuje na podstawowe wymiary ruchu:** - Minimalny poziom organizacji jest niezbędny dla agregacji zasobów - Ułatwia rekrutację - Zwiększa szansę sukcesu ruchu **TYPOLOGIA AGENTÓW MOBILIZACJI** Według D. Ruchta XXX Ruchy społeczne Grupy interesu Partie ------------------- -------------------------- ------------------------------------------------------------ ------------------------------------ Sposób działania Akcje protestacyjne Reprezentacja członków w administracji rządowej Obejmowanie stanowisk politycznych Podstawowe zasoby Lojalni zwolennicy Wiedza, pieniądze, dostęp do decydentów, odmowa współpracy wyborcy Cechy struktury Sieci grup i organizacji Organizacja formalna Organizacja formalna **ZASOBY RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Ruchy społeczne zazwyczaj nie dysponują zasobami finansowymi ani politycznymi, ich podstawowym zasobem jest masowe członkostwo, energia i zaangażowanie uczestników. Nowe ruchy społeczne aktywizują nowe, pasywne dotąd grupy społeczeństwa; częściej przyciągają ludzi młodych, lepiej wykształconych i względnie zamożnych. Członkowie nie identyfikują się według przynależności klasowej czy politycznej, lecz na podstawie kategorii związanych z problematyką samych ruchów. Brak ścisłego podziału na aktywistów, osoby wspierające i sympatyków oraz nie ma zinstytucjonalizowanego podziału zadań. **PRZYKŁADY ZASOBÓW RUCHÓW SPOŁECZNYCH:** - Ludzie (uczestnicy ruchu, sympatycy, kategorie osób "zaangażowanych z zewnątrz") - Struktura organizacyjna ruchu - Czas - Różnego rodzaju dobra i usługi - Praca (zarobkowa i ochotnicza) - Znajomości - Pieniądze - Dostęp do różnych instytucji - Dostęp do mass mediów - Przestrzeń do działania - Przestrzeń do pracy - Poparcie społeczne i polityczne - Uznany status publiczny - Prawomocność działania **KLASYFIKACJA ZASOBÓW** MATERIALNE/"UCHWYTNE" NIEMATERIALNE/"NIEUCHWYTNE" ----------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------- Dobra, usługi, pieniądze/fundusze Władza, dobra opinia w społeczeństwie, poparcie społeczne, przyjaźń, przywiązanie do wartości/ideologia **"NIEUCHWYTNE" ZASOBY OFEROWANE PRZEZ LUDZI** J. Freeman 1. Zasoby wyspecjalizowane, którymi charakteryzują się tylko niektórzy uczestnicy ruchu np.: - Wiedza ekspercka - Dostęp do instytucji, dzięki którym można mobilizować następne zasoby - Dostęp do ośrodków podejmowania decyzji - Dostęp do mass mediów - Pozycja społeczna 2. Czas, który można poświęcać na działanie w ruchu 3. Gotowość do poświęceń, do podejmowania ryzyka i znoszenia niewygód **WSPÓŁZALEŻNOŚĆ STRUKTURY I STRATEGII** +-----------------------------------+-----------------------------------+ | małe nieformalne | sformalizowane organizacje | | | ogólnokrajowe | | grupy lokalne | | +===================================+===================================+ | Spontaniczne akcje w regionie | Akcje na szerszą skalę, wsparcie | | | członków grup lokalnych | | Większa siła mobilizacyjna | | | | Fundusze, zaplecze | | Bezpośredni kontakt z sympatykami | techniczno-biurowe | | | | | Agitacja, wyczucie potrzeb, | Wykwalifikowany personel | | nastrojów | | | | Spis członków | | Spektakularne, ryzykowne akcje | | | | Dostęp do władzy | | Radykalizm postulatów | | | | Znajomość procedur prawnych i | | | taktyk lobbingowych | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **DZIAŁANIA RUCHÓW SPOŁECZNYCH I INTERNET** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | XXX | DZIAŁANIA WSPIERANE | DZIAŁANIA OPARTE NA | | | PRZEZ INTERNET | INTERNECIE | +=======================+=======================+=======================+ | WYSOKIE KOSZTY | Niszczenie/zajmowanie | Haktywizm | | TRANSAKCYJNE | własności, sit-in up. | | | | squat Elba, | Culture jamming np. | | | | Magazyn AdBusters | | | Transnarodowe | | | | demonstracje (ACTA) | Alternatywne strony, | | | | | | | | Media alternatywne | | | | np. indymedia | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | NISKIE KOSZTY | Legalne demonstracje | Ataki spamerów | | TRANSAKCYJNE | (koordynacja, | | | | mobilizacja, | Petycje on-line np. | | | poradnik, FB) | Strona | | | | /www.petycjeonline.pl | | | Zachowania | | | | konsumenckie np. Ruch | | | | Fair Trade | | | | | | | | Wpłaty pieniężne np. | | | | Click to Give | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ **STRUKTURA ORGANIZACYJNA RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Ruchy społeczne charakteryzują się różnorodnymi strukturami organizacyjnymi, a w ich opisie wykorzystuje się takie określenia jak: elastyczne formy współdziałania, struktura otwarcia i amorficzna, zdecentralizowana i niehierarchiczna, heterogeniczna forma nieciągła. W wielu ruchach społecznych nie ma formalnego członkostwa; bycie w ruchu=działanie w ruchu i dla ruchu **RODZAJE/MODELE STRUKTUR ORGANIZACYJNYCH:** 1. Segmentaryczna-wielogłowa-sieciowa (tzw. Miękka forma organizacji ruchów społecznych) 2. Organizacja kolektywistyczna (wspólnotowa) 3. Sieć struktur sieciowych (network of networks) 4. Struktura ruchu o zróżnicowanych poziomach 5. Organizacja scentralizowana i zbiurokratyzowana **PRZYCZYNY TWORZENIA STRUKTUR ORGANIZACYJNYCH W RUCHACH SPOŁECZNYCH:** - Zdolność do współpracy - Mobilizacja członków - Formułowanie celów - Koncentracja energii - Rozwiązywanie problemów wewnętrznych - Podział pracy - Pozyskiwanie funduszy **STRUKTURA RUCHÓW SPOŁECZNYCH W KONCEPCJI D. RUCHTA** Wewnątrz ruchu mogą współistnieć grupy nieformalne (tzw. grupy "zwykłych ludzi"), formalne grupy interesu oraz partie polityczne, a uwzględniając stopień relatywnej przewagi poszczególnych grup w różnych ruchach, można wyróżnić 3 podstawowe typy struktur: 1. Model nieformalny 2. Model grup interesu 3. Model zorientowany na partie Zdaniem Ruchta elementy przynależne do powyższych modeli organizacyjnych są w dużym stopniu uzależnione od struktury kontekstowej, czyli środowiska zewnętrznego. **TYPY STRUKTUR RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Według Ruchta 1. MODEL NIEFORMALNY charakteryzuje się stosunkowo luźną, nieformalną i zdecentralizowaną strukturą, nastawieniem na zbuntowaną, radykalną politykę protestu, uzależnieniem od zwolenników o wysokim stopniu zaangażowania. 2. MODEL GRUP INTERESU charakteryzuje się wywieraniem nacisków politycznych np. przez lobby, jest oparte na organizacji formalnej. 3. MODEL ZORIENTOWANY NA PARTIE zorientowany na proces wyborczy, politykę partyjną, oparty na organizację formalnej. **ZRÓŻNICOWANIE STRUKTURALNE** +-----------------------------------+-----------------------------------+ | ZALETY | ZAGROŻENIA | +===================================+===================================+ | Wzrost ilościowy | Problem integracji nowych | | | członków | | Rozszerzenie bazy społecznej | | | | Ryzyko podziałów | | Specjalizacja (odłamy, agendy) | | | | Kwestia zachowania tożsamości | | Trwałość, efektywność | | | | Koordynacja działań | | Wyższy poziom merytoryczny i | | | zakres oddziaływania | Rywalizacja o zasoby | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **ZRÓŻNICOWANIE STRUKTURALNE A WZROST ORGANIZACYJNY** 1. Wzorzec dośrodkowy - łączenie organizacji i grup działających niezależnie (koalicja, trwałe fuzje, koalicje doraźne ad hoc) 2. Wzorzec odśrodkowy - ustawianie nowych gałęzi "branżowych" i oddziałów lokalnych) **PRZYKŁADY WZORCÓW:** 1. Wzorzec dośrodkowy - tworzenie federacji np. Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego - koordynator, Polska Federacja Ruchów Obrony Życia, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny 2. Wzorzec odśrodkowy - organizacje międzynarodowe i oddziały krajowe np. Greenpeace International, Greenpeace Polska Wzorce dośrodkowy i odśrodkowy - Europejskie Lobby Kobiet i Polskie Lobby Kobiet **INSTYTUCJONALIZACJA/BIUROKRATYZACJA RUCHÓW SPOŁECZNYCH** Proces instytucjonalizacji (strukturalizacja, twardnienie struktur organizacyjnych) koniecznością w sytuacji spadku mobilizacji aktywistów. Ruch, aby dalej trwać przekształca się w organizację formalną (instytucjonalizacja konsekwencją dynamiki ruchów społecznych) **STRUKTURA -- STRATEGIA -- SUKCES** **WSPÓŁZALEŻNOŚCI** 1. Struktura ruchu określa w znacznej mierze jego strategię i pośrednio wpływa na powodzenie działań. Zróżnicowana struktura = elastyczność strategiczna i większa efektywność działań. 2. Strategia ruchu może wpływać na przemiany jego struktury np. w sytuacji nieadekwatności struktury do realizacji celów. 3. Typ organizacji ruchu różnicuje szansę osiągnięcia przez niego sukces np. według Gamsona największe prawdopodobieństwo sukcesu ma organizacja scentralizowana i zbiurokratyzowana. **SPOSOBY DZIAŁANIA RUCHÓW SPOŁECZNYCH** 1. "wewnętrzny" / "ukryty" Wytwarza solidarność grupową oraz kulturowe ramy mobilizacji; działania nieformalne i kontakty interpersonalne 2. "zewnętrzny" / "widzialny" Stanowi pole konfrontacji ze światem zewnętrznym i politycznymi przeciwnikami ruchu; demonstracje, akcje protestacyjne **STRATEGIE DZIAŁANIA RUCHÓW SPOŁECZNYCH:** - Strategie polityczne -- celem zmiana rzeczywistości zewnętrznej, oddziaływanie na system polityczny (od negocjacji do konfrontacji) - Strategie kulturowe -- celem transformacja wewnętrzna, oddziaływanie na system wartości działań (od umiarkowanej, subkulturowej ewolucji do radykalnej, kontrkulturowej kontestacji) W niektórych ruchach społecznych występują na przemian fazy "większego upolitycznienia" i odwrotu w stronę kontrkulturowych **Oba typy strategii charakteryzują się też różnym poziomem ekstremizmu.** **FORMY DZIAŁANIA - SKALA EKSTREMALNOŚCI** 1. Przejście od polityki konwencjonalnej do niekonwencjonalnej (działania w ramach ogólnie przyjętych norm demokratycznych np. petycje, legalne demonstracje) 2. Przejście do akcji bezpośrednich (np. Bojkot, strajk) 3. Przejście do działań nielegalnych, ale bez przemocy (np. Nielegalne strajki, pokojowa okupacja budynków) 4. Działania oparte na przemocy (np. Ataki na konkretne osoby czy niszczenie własności) **FORMY DZIAŁAŃ WEDŁUG LOGIKI** **(modus operandi)** 1. LOGIKA LICZB (reprezentujemy większość) 2. LOGIKA SZKÓD (stanowimy zagrożenie) 3. LOGIKA ŚWIADECTWA (jesteśmy zaangażowani)