Education (Elective) First Year - Theory PDF

m.co ok To m ili B  aêýùeû Cy cû¤cò K (+2) gòlû (_â[c bûM) ùfLK cŠkú Wü ù_âcfZû cjû_...

m.co ok To m ili B  aêýùeû Cy cû¤cò K (+2) gòlû (_â[c bûM) ùfLK cŠkú Wü ù_âcfZû cjû_ûZâ Wü ]úùe¦â Kêcûe cjû_ûZâ @aie_âû¯ cêLý @¤û_òKû, _âû¤û_K, gòlû aòbûM, Mwû]e ùcùje ißdõgûiòZ aò.ùR.aò. ißdõgûiòZ cjûaò\ýûkd, bêaù^gße cjûaò\ýûkd, i´f_êe gâú jeòje cjû_ûZâ Wü ùMû_ûk PeY aògûß k @aie_âû¯ _âû¤û_K, gòlû aòbûM, @aie_âû¯ @¤l, \òaûKe _…^ûdK aòeê_û cjûaò\ýûkd, A¦ê_êe, ùK¦âû_Wÿû CyZe gòlû @^êÂû^, aâjà_êe Wü ^¦ Kòùgûe ùR^û Wü jeòje hWÿwú _âû¤û_K, gòlû aòbûM, ùeùb^þiû aògßaò\ýûkd, KUK aòbûMúd cêLý, gòlû aòbûM, Wü i¬d ùKZ^ ißûAñ Mwû]e ùcje aògßaò\ýûkd, i´f_êe _âû¤û_K, gòlû aòbûM, Êûcú aòùaKû^¦ gâú GKû\gú ùi^û_Zò ÊdõgûiòZ cjûaò\ýûkd, RMZiòõj_êe _âûq^ @¤l, _ ûdZ _âjfäû\ cjûaò\ýûkd, ^ò½«ò ùKûAfò Wü ùghù\a _ûYò Wü @ùgûK Kêcûe eûCZeûd @¤û_K, gòlû aòbûM, cjhòð cjûaò\ýûkd, bêaù^gße _âû¤û_K, gòlû aòbûM, ùK¦âû_Wÿû ÊdõgûiòZ Wü ^ûeûdY Zâ_ ò ûVú cjûaò\ýûkd, ùK¦âû _Wÿû _âû¤û_K, gòlû aòbûM, eûR]û^ú cjûaò\ýûkd, bêaù^gße gâúcZú iê_d âò û cfäK ò Wü SeYû \ûi cjû_ûZâ C_^òùŸðgòKû, _âû[còK gòlû ^òùŸðgûkd _âû¤û_òKû, gòlûaòbûM, eûR]û^ú cjûaò\ýûkd, bêaù^gße IWÿ òg û,bê aù^gß e icúlK Wü iùaðge ß iûcf @aie_âû¯ cêLý @¤û_K, gòlû aòbûM, ùeùb^þiû ißdõgûiòZ cjûaò\ýûkd, KUK Wü ù_âcfZû cjû_ûZâ @aie_âû¯ cêLý @¤û_òKû, gòlû aòbûM, aò.ùR.aò. ißdõgûiòZ cjûaò\ýûkd, bêaù^gße Wü. ùMû_ûk PeY aògßûk @aie_âû¯ @¤l, \òaûKe _…^ûdK CyZe gòlû @^êÂû^, aâjà_êe B ili m To _âKûgK : IWÿg ò û eûRý _ûVý_êÉK _âYd^ I _âKûg^ iõiÚû ok _êÉK ba^, bêaù^gße. co m Bureau’s Uchamadhyamik (+2) Sikhya, Part - II Published under the scheme of production of books and literature in Regional Language at the University level sponsored by the Commission for Scientific and Technical Terminology, Ministry of Human Resource Development (Department of Higher Education) Govt. of India, New Delhi. Written by : Dr. Premalata Mohapatra Retd. H.O.D, Deptt. of Education B.J.B. (Auto.) College, Bhubaneswar Dr. Harihar Mohapatra Reader (Rtd), Deptt. of Education Birupa College, Indupura Dr. Nanda Kishore Jena Reader, Deptt. of Education Ravenshaw University, Cuttack Dr. Sanjay Ketan Swain Reader, Deptt. of Education S.V.M. (Auto.) College, Jagatsinghpur Dr. Dhirendra Kumar Mohapatra Reader in Education, G.M. (Auto.) College, Sambalpur Dr. Narayan Tripathy Reader in Education, Rajdhani College, Bhubaneswar Dr. Seshadev Pani Lecturer in Education, Maharshi College, Bhubaneswar Reviewed by : Dr. Sarbeswar Samal Retd. Head, Department of Education Ravenshaw (Auto.) College, Cuttack Dr. Premalata Mohapatra Retd. H.O.D, Deptt. of Education B.J.B. (Auto.) College, Bhubaneswar Dr. Gopal Charan Biswal Retd. Principal, DPIASE, Berhampur Dr. Harihar Sarangi HO.D, Deptt of Education, G.M. University, Sambalpur Sri Ekadashi Senapati Ex-principal, P.P. College, Nischintakoili Dr. Jharana Dashmapatra Reader, Deptt. of Education, Raja dhani College, Bhubaneswar Dr. Ashok Kumar Routray Reader, Deptt. of Education, Kendrapara (Auto) College, Kendrapara Smt. Supriya Mallik Deputy Director, Elementory Education, Odisha, Bhubaneswar First Edition - 2007 B Second Edition - 2013 New Edition - 2016 ili Publication No. : 570 ISBN : 978 - 81 - 8005 - 373 - 3 m Published by : The Odisha State Bureau of Textbook Preparation and Production, Pustak Bhavan, Bhubaneswar-751022. To All rights reserved by the publisher. No part of this book may be reproduced in any form or by any means without the written permission from the Publisher. Type Setting, Designing : Odisha Printing Works ok Printing : Odisha Printing Works Price : Rs. 155.00 (One Hundred Fifty Five only). co m  Education (Elective) (First Year) Theory-70 marks and Practical-30 marks Theory Paper-I Foundations of Education-1 Unit-I Fundamentals of Education - (20 periods) Meaning of education Aims of education - Individual, Social, Democratic & Vocational Functions of education Agencies of education : Formal, Informal, Non-formal; Active and Passive. Role Family, School, Community and Mass media as agencies of education Unit-II Fundamentals of educational psychology - (20 Periods) Meaning, Nature and scope of Educational Psychology. Importance of educational Psychology for the teacher. Growth and Development – Meaning, General Principles & factors affecting Growth and Development Stages of growth and development – Physical, Intellectual, Social, & Emotional growth & development during Infancy, Childhood & Adolescence. Unit-III Education & Society - (20 periods) Relationship between education & society. Education for social change & social control Education for social mobility Education for citizenship & social control Education for social mobility Education for citizenship & socialization. Gender disparity & the role of education. Globalization & its impact on education. Unit-IV Methods of Teaching - (20 periods) (Anyone of the following method subjects English, Odia, Mathematics, History, Geography & General Science) Aims and Objectives Methods of teaching applicable elementary level. Teaching Learning Materials (TLM) : Purpose & use. General principles & maxims of teaching. B Objective based objective type test items: meaning & priniples of construction. ili Practical - (60 Periods) A. Preparation of five lesson plans in the selected method subject (30 periods) m B. Preparation of twenty objective type test items, 5 each pertaining to knowledge & skill objectives on a perticular topic of the selected method subject. (30 periods) To  ok. co m  cêLa§ Gjò _ûVý_êÉKUò Cycû¤còK gòlû Éee _â[c ahð _ûAñ gòlû _ûVý aòhdùe Cycû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûu \ßûeû 2016-17 gòlûahðVûeê ^ò¡ðûeòZ _ûVýKâc @^ê~ûdú _âÉêZ ùjûAQòö Cycû¤còK Éeùe "gòlû' aòhdKê GK Azû]ú^ _ûVý aòhdeìù_ Pd^ Keò[ôaû gòlû[ðúcû^u _ùl Gjò aòhde @¤d^ iµì‰ð bûùa ^ì@û ùjûA[ôaûeê _ûVý_êÉKUòe eP^ûKê ~[ûi¸a iek Gaõ iûafúk Keòaûe _âdûi Keû~ûAQòö @ûgû Keû~ûG Gjû QûZâQûZâúcû^u \ßûeû @ù_lûKéZ ijR I iêL_ûVý eìù_ @û\éZ ùjûA_ûeòaö "aêýùeû Cycû¤còK (+2) gòlû-_â[c bûM' _ûVý_êÉKUò ~êq \êA gòlûÉee _â[c ahð _ûAñ CŸòÁö gòlû[ðúcû^u _ùl "gòlû' aòhdUòe @¤d^ iµì‰ð ^ì@û ùjûA[ôaûeê Gjò _ûVý_êÉKùe Gjò aòhd iµKðòZ ùKùZK ùcøkòK aòhdaÉê ~[û : gòlûe @[ð, ißeì_, flý I Kû~ðý; gòlûcù^ûaòmû^e @[ð, ißeì_ I _eòie Gaõ gòlKu _ûAñ Gjûe @ûagýKZû; gòlû I icûR, gòlû\û^ _¡Zò @û\òKê i^ÜòùagòZ Keû~ûAQòö _â[c @¤ûdUòùe "gòlû' KûjûKê Kêjû~ûG Gaõ G iµKðùe aòbò^Ü _âûPý I _û½ûZý gòlûaòZþu _â\ iõmû I aýûLýûe _~ðýûùfûP^û, gòlûe flý I CùŸgý Gaõ gòlû _âKâòdûe ißeì_ i´§ùe @ûùfûPòZ ùjûAQòö \ßòZúd @¤ûdùe gòlû cù^ûaòmû^e @[ð, ißeì_, _eòie Gaõ gòlKcû^u _ûAñ Gjò mû^e @ûagýKZû i´§ùe @ûùfûP^û Keû~ûAQòö GjûQWÿû aé¡ò I aòKûge @[ð I ùiMêWÿòKe iû]ûeY ^òdc Gaõ ùg÷ga Z[û aûfýûaiÚûùe Gaõ ùK÷ùgûe @aiÚûùe gògêe gûeúeòK, ùaø¡òK, iûcûRòK I @ûùaMòK aòKûge ]ûeû C_ùe QûZâQûZâúcû^uê _eòPòZ KeûAaûe _âdûi Keû~ûAQòö ZéZúd @¤ûdùe gòlû I icûR i´§ùe iõùl_ùe @ûùfûP^û Keû~ûAQò ö ùijò B @¤ûdùe gòlû I icûR c¤ùe iõ_Kð, iûcûRòK _eòa ð^ I iûcûRòK ^òdªY _ûAñ gòlû, ili iûcûRòK MZògúkZû _ûAñ gòlû, ^ûMeòKZû I iûcûRòKúKeY _ûAñ gòlû, fòwMZ ùa÷hcý I m gòlûe bìcòKû, iùaðû_eò RMZúKeY I gòlû C_ùe Gjûe _âbûa AZýû\ò i´§ùe a‰ð^û To Keû~ûAQò ö ok. co m  PZê[ð @¤ûdùe aò\ýûkd Éeùe aòbò^Ü aòhd ~[û : AõeûRú, cûZébûhû (IWÿò@û), MYòZ, aòmû^, AZòjûi I bìùMûke gòlû\û^ _¡Zò i´§ùe C_iÚû_^ Keû~ûAQòö Gjò aòhdMêWÿòK c¤eê gòlû[ðú ù~ùKøYiò ùMûUòKe jó @¤d^ Keòùaö GZ\þ aýZúZ Gjò @¤ûdùe gòlY gòlû\û^ C_KeY (TLM), gòlû\û^e iû]ûeY ^úZò I Gjûe Zù ßûqò Gaõ CùŸgýbò òK I aÉê^ò cìfýûd^ i´§ùe iÚìk]ûeYû _â\û^ Keû~ûA@Qò ö Gjò _ûVý_êÉKùe aòhdaÉêe C_iÚû_^û ùg÷kúùe ùKùZK ißûZªý ejòQòö _âùZýK @¤ûde @ûe¸ùe gòlû[ðúcû^u @aMZò ^òcù« Zjóùe i^ÜòùagòZ aòhdaÉêe gòlY CùŸgýûakú \ò@û~ûAQòö aòhdaÉêe @¤d^_ùe ùicûù^ ùKùZ\ìe C_KéZ ùjûA_ûeòùf Zûjûe iß@a]ûeYû ^òcù« aòbò^Ü _âKûe _âgÜûakú iÚû^úZ ùjûAQòö Gjûe CùŸgý ùjCQò gòlû[ðú ^òùR _â\ _âgÜe C e ù\A Zûjûe iVòKZû ^òùR ^òeì_Y Keò_ûeòùa Gaõ ^òùR c¤ bâcûcôK C ee iõùgû]^ Keò_ûeòùaö @ûgû Keû~ûG, Gjò _ûVý_êÉKUò iõ_éq aòhde gòlû[ðú Gaõ @¤û_K I @¤û_òKûcû^ue ~[ûKâùc @¤d^ I @¤û_^ûe @ûagýKZû _ìeY Keò _ûeòaö Wü iùaðgße iûcf Wü ù_âcfZû cjû_ûZâ Wü ùMû_ûk PeY aògßûk icúlK B ili m To ok. co m  @aZeYòKû IWÿògûe Cycû¤còK gòlû_eòh\ "gòlû' _ûVýKâcKê Cycû¤còK _eúlû 2016-17 Gaõ _ea ðú ahðcû^u _ûAñ _ê^MðV^ KeòQ«òö IWÿògû eûRý _ûVý_êÉK _âYd^ I _âKûg^ iõiÚû, bêaù^gße ~[ûeúZò ^ìZ^ _ûVýKâc ij iû\égýelû _ìaðK Cycû¤còK (~êq \êA) gòlû _êÉK \êAUò bûMùe _âKûg KeòaûKê ~ûCQòö IWÿògûe iû]ûeY QûZâQûZâúu _ûAñ _êÉKUò @Zò iek Gaõ iêùaû]ý bûhûùe ùfLû ~ûAQòö _êÉKe _âùZýK _eòùz\ ùghùe iûeûõg I ajê iõLýK lê\â Gaõ \úNð C ecìkK _âgÜ i^ÜòùagòZ ùjûAQòö _eòh\ \ßûeû cù^û^úZ eûRýe ùKùZK @bòm gòlKu \ßûeû Gjû _âÉêZ ùjûAQòö _â ûe¸ùe cêñ _â ù YZû Wü ù_âcfZû cjû_ûZâ, Wü ^¦Kò ùgûe ùR^û, Wü ]ôù e¦â Kêc ûe cjû_ûZâ, Wü i¬d ùKZ^ ißûAñ, gâú jeòje cjû_ûZâ Wü. ^ûeûdY Zòâ_ûVú, Wü ùghù\a _ûYò, Wü ùMû_ûk PeY aògßûk, Wü jeòje hXÿwú, gâú GKû\gú ùi^û_Zò, Wü SeYû \ûi cjû_ûZâ, Wü @ùgûK Kêcûe eûCZeûd Gaõ gâúcZú iê_òâdû cfäòKu @a\û^ ]^ýaû\ ij ißúKûe Keê Qò ö Cycû¤còK gòlû _eòh \e gòlû _ûVýKâc KcòU òe i\iýcûù^ _êÉ KUòKê GKcûZâ ^ò ¡ð ûeò Z _êÉ Kbûùa iê _ûeò g Keò[ ôa ûeê iõiÚ û ùicû^u ^òKUùe Ké ZmZû I ]^ýaû\ fò_ òa¡ Keê Qòö _eò ùghùe _êÉKUòe icúlK bûùa Wü iùaðgße iûcf, Wü ù_âcfZû cjû_ûZâ I Wü ùMû_ûk PeY aògßûk c¤ ]^ýaû\ûjðö @ûgû Keû~ûG, Gjò _êÉK eûRýe gòlK Gaõ QûZâQûZâúcû^ue @bòkûh _ìeY Keòaö _êÉKUòe C^ÜZò \éÁòeê Gjûe ù~ùKøYiò \òM C_ùe c«aý Gaõ _eûcgð iõiÚû\ßûeû iû^¦ icû\éZ ùjaö (WKÖe MúZòKû _…^ûdK) B ^òùŸðgK ili IWÿògû eûRý _ûVý_êÉK _âYd^ I _âKûg^ iõiÚû m bêaù^gße To ok. co m  aòhd iìPÿú @¤ûd aòhd _éÂû _â[c @¤ûd gòlûe ùcøkòK Z ß 1-89 (K) gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 1-56 (L) gòlû iõiÚû 57-89 \ßòZúd @¤ûd gòlû cù^ûaòmû^ 90-132 (K) gòlû cù^ûaòmû^ : @[ð, ißeì_ I _eòie 90-98 (L) aé¡ò I aòKûg 99-132 ZéZúd @¤ûd gòlû I icûR 133-167 (K) gòlû I icûR c¤ùe iµKð 133-136 (L) iûcûRòK _eòa ð^ I iûcûRòK ^òdªY _ûAñ gòlû 136-140 (M) ^ûMeòKZû I iûcûRòKúKeY _ûAñ gòlû 138-140 (N) iûcûRòK MZògúkZû _ûAñ gòlû 140-141 (O) fòwMZ ùa÷hcý I gòlûe bìcòKû 142-154 (P) RMZúKeY I gòlû C_ùe Gjûe _âbûa 154-167 PZê[ð @¤ûd gòlû\û^ _¡Zò 168-360 (K) Teaching of English 168-189 (L) cûZébûhû (IWÿò@û) gòlû\û^ _¡Zò 190-215 (M) MYòZ gòlû\û^ _¡Zò 216-235 (N) aòmû^ gòlû\û^ _¡Zò 236-264 (O) AZòjûi gòlû\û^ _¡Zò 265-291 (P) bìùMûk gòlû\û^ _¡Zò 292-313 B (Q) gòlY gòlû\û^ C_KeY 314-340 ili (R) gòlû\û^e iû]ûeY ^òdc I Gjûe Zù ßûqò 341-347 (S) CùŸgý bò òK I aÉê^òÁ _eúlY 348-360 m To *** ok. co m  _â[c @¤ûd gòlûe ùcøkòK Z ß (K) gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 1.1 gòlûe @[ð Gaõ Kû~ðý : CùŸgý icìj : Cq @¤ûdUòe @¤d^ _ùe gòlû[ðúcû^u c¤ùe ^òcÜfòLôZ gòlY \lZûMêWÿòKe aòKûg NUòaûe @ûgû Keû~ûGö Gjûe @¤d^ `kùe ùicûù^ -  bûeZe _êeûZ^ Mâ^ÚMêWÿòKùe \ò@û~ûA[ôaû iìP^û @^ê~ûdú gòlûe iõmû a‰ð^û Keò_ûeòùa;  bûeZúd Pò«û^ûdK Z[û gòlûaòZþcû^u \ßûeû _â\ gòlûe iõmû I @[ð a‰ð^û Keò_ûeòùa;  ùKùZK ^òŸòðÁ _û½ûZý Pò«û^ûdKu \ßûeû _âÉûaòZ gòlûe @[ðKê a‰ð^û Keò_ûeòùa;  gòlûe Cbd elYgúk Gaõ _âMZògúk Kû~ðýKê @ûùfûP^û Keò_ûeòùa;  icûR _âZò gòlûe Kû~ðý]ûeûKê a‰ð^û Keò_ûeòùa;  aýqòMZ Rúa^ùe gòlûe MêeêZß C_f²ò Keò Zû'e C_Kûe i´§ùe @ûùfûP^û Keò_ûeòùa;  RûZúd aòKûg ùlZâùe gòlûe bìcòKû aòùgæhY Keò_ûeòùa;  icMâ _é[ôaúùe cû^a ibýZûe aòKûg I _âMZòùe gòlûe bìcòKû I Kû~ðý]ûeûKê a‰ð^û Keò_ûeòùa;  gòlûe @[ð Gaõ Êbûa iõ_Kðùe @ûagýK mû^ I ùaû] jûif Keò Zûjû aêSûA _ûeòùa;  _âûPý I _û½ûZý \éÁòùKûYeê gòlûe @[ð a‰ð^û Keò_ûeòùa;  gòlûKê Cbd \ßò-_ûlòK (bi-polar) Gaõ Zâò-_ûlòK (tri-polar) _âKâòdû eìù_ a‰ð^û Keò_ûeòùa;  gòlûe aòaò] Kû~ðý]ûeûKê CùfäL Keò_ûeòùa; B ili C_Kâc : m Bgßeu iéÁòùe icÉ Rúacû^u c¤ùe c^êhý jó iaðûù_lû cjZþ Gaõ iùaðû} éÁ ùaûfò aòùaPòZö Pò«^ _âKâòdû, mû^ _ò_ûiû, ù_âcbeû @ûùaM Gaõ @^ýû^ý cjZþ bûaicìj Zû'Kê @^ýû^ý To _âûYúcû^u c¤ùe GK ißZª iÚû^ _â\û^ KeòQòö iûcMâòK bûaùe cû^a bòZùe beò ejòQò @bòaé¡ò ok. co m  2 +2 gòlû (_â[c bûM) Gaõ _âùZýK ùlZâùe Pec C}hðZû fûb Keòaû ^òcù« @^^ý _âZòbûö aê¡ògqò \ßûeû @^ýû^ý icÉ _âûYúcû^u C_ùe ^òRe K ðéZß Rûjòe Keò, c^êhý aògße _âûYú RMZùe ùgâ iÚû^ @]ôKûe KeòQòö Zû' Rúa^e cêLý \êAùMûUò \òM ejòQò; ~[û :- ùR÷aòK I iûcûRòKö cû^a Rúa^e ùR÷aòK \òM _êÁòKe Lû\ý I _ê^eê_ôû\^ \ßûeû _eò_éÁ ùjfûùaùk, iûcûRòK \òM GK C_~êq gòlû aýaiÚû \ßûeû iõelòZ Z[û _ea ðú _òXÿòKê iõPeòZ ùjûA[ûGö ùR÷aòK MêYûakú icÉ _âKûe Cnò\ Gaõ _âûYú c¤ùe ù\Lû~ûA[ûG, cûZâ iûcûRòK MêYûakú cû^a Rúa^e GK ißZª I aòek i û @ùUö @]ôK«ê c^êhý jó GKcûZâ _âûYú ~ûjûe C_~êq gòlû MâjY Keòaûe aòùgh iûc[ðý ejòQòö @ûRòe Kâca¡òð¾ê icûRùe gòlû ùjCQò GK ùcøkòK @ûagýKZûö GK C_~êq gòlû cû^aKê Zû'e Rúa^e @[ð I flý i´§ùe aòùgh mû^ _â\û^ Keò[ûGö gògêUòG bìcò ùjaû _ùe @Zý« @ijûd @aiÚûùe [ûGö cûZâ, adie aé¡ò ijòZ, gògêUòG Cbd J_·eòK I @ù^ø_·eòK gòlû aýaiÚû iõiÝgðùe @ûiò[ûG Gaõ ZŸßûeû Zû'e iûcûRòK \ûdòZßùaû]e aòKûg NUòaû ij Rúa^e aòbò^Ü RUòk iciýûe icû]û^ iõ_KòðZ \lZûe aòKûg iû]ôZ ùjûA[ûGö cYòh gòlòZ ùjaû \ßûeû icûR ijòZ Zû'e iõ_KðKê jé\dwc Keò_ûeòaû ij, _ea ðú _òXÿòKê ZZþiõ_KòðZ mû^icìj _â\û^ Keò[ûGö gòlû Kjòùf, aýqòe @bòmZû, @«\ðéÁò I icù~ûR^MZ \lZûKê aêSûA[ûG ö Gjû cêLýZü aýqòe aýûajûeòK aû @ûPeYMZ _eòa ð^ùe ijûdK ùjûA[ûG ö gòlû jó cû^aKê Zû'e aê¡ò I ~êqò gqòe aòKûg, mû^ @ûjeY, C c @býûi Z[û cìfýùaû]e aòKûg ^òcò iûjû~ý Keò[ûG ö iõùl_ùe Kjòùf, gòlû cû^a c¤ùe Gbkò KòQò C}éÁ cû^aòK cìfýùaû]e aòKûg iû]^ KeûA[ûG, ~ûjû iûjû~ýùe ùi icÉ _âûYúcû^u c¤ùe iaðùgâ iÚû^ @]ôKûe Keò[ûG ö Kûjó ùKCñ @^û\ò Kûkeê cû^a Rúa^ùe gòlûe MêeêZß C_faþ]ô ùjûA@ûiò@Qòö ibýcû^a _ûAñ gòlû GK ùcøkòK @ûagýKZû eìù_ _eòMYòZ ùjûA[ûGö _äûùUûu cZùe ""c^êhý ^òRe @¤d^ ^òcù« gòlû aýZúZ @^ý ùKøYiò _aòZâZc Z[û CyZe flý iõ_Kðùe Pò«û Keò ^ _ûùeö'' @ûeòùÁûUfþu cZùe ""céZ _âûYú @ù_lû Rúa« _âûYú ù~_eò C}éÁ, VòKþ ùijòbkò iûle gòlòZ aýqò ^òele @gòlòZ aýqòVûeê C}éÁ @ùUö'' EKþ ùa\ cZùe ""gòlû icÉ @ûùfûKe C› @ùUö'' B C_^òh\þ @^ê~ûdú, ""gòlû cû¤cùe aýqò @ceZße ißû\ @ûjeY Keò[ûGö'' gâúc\þ bMaZþ MúZû ili @^ê~ûdú, ""]eû _éÂùe iaêVûeê _êYýKcð ùjCQò mû^@ûjeY aû gòlûfûbö'' m C_ùeûq _eòù_âlúùe, gòlû iùaðû_eò aýqò, ùMûÂú, icûR I aògße _âMZò Z[û C^ÜZò To ^òcù« CŸòÁ ùaûfò MâjY Keû~ûA_ûùeö ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 3 1.1.1 gòlûe @[ð : aêý_ô òMZ \éÁòùKûYeê 'Education' aû gòlû g±Uò Zò^òùMûUò fûUò^þ g± ~[û, GWêùKdûe (Educare), GWÿêùKUc (Educere) Gaõ (Educatum) eê @ûiò@Qòö @bò]û^MZ @[ð \éÁòùKûYeê 'Educare' Kjòùf, gòlòZ Keòaû, fûk^ _ûk^ Keòaû aû aé¡òùe ijûdZû KeòaûKê aêSûA[ûGö @^ý bûhûùe KjòaûKê Mùf, GK C_~êq gòlûaýaiÚû cû¤cùe ^òŸòðÁ flý _ìeY ^òcò gògêe fûk^_ûk^ aýaiÚûKê Gjû aêSûA[ûGö 'Educere'g±Uòe @[ð ùjCQò, _âKUòZ Keòaû, _âKûg Keòaû aû Cù^àh iû]^ Keòaûö GVûùe 'e' e @[ð ùjCQò aûjûe Keòaû Gaõ 'ducere' e @[ð ùjCQò _[ _â\gð^ Keòaû, aûU ù\LûAaû aû @Mâie KeûAaûö Gjò _eòù_âlúùe gòlû aýqò c¤ùe ejò[ôaû @«^òðjòZ i ûe _ì‰ð _eò_âKûgKê aêSûA[ûGö ZéZúd fûUò^þ g± 'Educatum' gòlû\û^ aû _âgòlY Kû~ðýKâcKê aêSûA[ûGö 'Educare' g±Uòe @[ð ùjCQò ~ZÜù^aû aû fûk^_ûk^ Keòaûö Gjû gòlûe GK aûjý NUYû aû Kû~ðýKâc @ùUö aògòÁ gòlûaòZþ Zûù^Rûu cZùe, gògêUòG K\û_ò ùMûUòG C›Kì_ ij Zêk^úd ^êùjñ, ù~Cñ Kì_eê Lêaþ @Ì _eògâcùe _âûKéZòK C_ûdùe Rk ^òMðZ ùjûA[ûGö ùZYê Cbd Educere Gaõ Educatum ù~Cñ[ôeê gòlû g±Uòe aêý_ô ò ùjûAQò ùaûfò aògßûi Keû~ûC ^û KûjóKò, Gjû iì·A\òG ù~, gòlû G_eò GK aûjý Kû~ðýKâc ~ûjû aýqò _eòùageê MâjY Keò[ûGö cûZâ Educere g±Uò iì·A\òG ù~, Gjû GK @«üaòKûg _âKâòdûö ùKøYiò GK aMò·e cûkò _eò gòlK gòlû[ðúe _âûKéZòK @«^òðjòZ _âZòbûe aòKûg ^òcù« C_~êq _eòùag, iÚû^ Gaõ C_ûdcû^ _â\û^ Keòaû @ûagýKö gòlû aýqò c¤ùe fêKþKûdòZ @aiÚûùe ejò[ôaû icÉ mû^, cìfýùaû] Gaõ \lZûe aòKûg ^òcù« C\ýc Keò[ûGö ùZYê C_~êq mû^ I @^êbìZò iûjû~ýùe gòlû aýqòe @«^òðjòZ i ûe _ì‰ð _eò_âKûg Keò[ûGö gòlûe iõmû : gòlû _eò GK _eòa ð^gúk I @céZ i û aògòÁ ]ûeYû iõ_Kðùe GK ^òŸòðÁ iõmû _â\û^ Keòaû KÁKe @ùUö Gjûe flý, Kû~ðý I C_ù~ûMòZû iõ_Kðùe aòbò^Ü \ûgð^òK, Pò«û^ûdK Z[û gòlûaòZþcûù^ bò^Ü bò^Ü cZù_ûhY Keò[û'«òö gòlû GK RUòk ]ûeYû @ùUö Gjò \éÁòùKûYeê aòbò^Ü icdùe _âûPý Z[û _û½ûZý gòlûaòZþMY gòlû iõ_Kðùe iûcûRòK @ûagýKZû Z[û gévkû _eòù_âlúùe B bò^Ü bò^Ü iõmûcû^ _â\û^ Keò[û'«òö ^òcÜùe gòlû iõ_KòðZ ùKùZùMûUò iõmû iõ_Kðùe @ûùfûP^û ili Keû~ûAQòö m (i) gòlû iõ_Kðùe bûeZúd gòlûaòZþcû^u cZ : To EKþùa\ cZùe, ""gòlû cYòhKê @ûcôaògßûiú aû @ûcô^òbðegúk Gaõ ^òüißû[ð_e ùjaûùe ijûdK ùjûA[ûGö'' bûeZe iað_êeûZ^ ]cðMâ^Ú EKþùa\ @^ê~ûdú gòlû G_eò GK cû¤c ~ûjû\ßûeû ok. co m  4 +2 gòlû (_â[c bûM) cû^a c¤ùe Cbd @ûcô^òbðegúk Gaõ ^òüißû[ð_e MêYe aòKûg ùjûA[ûGö _ê^½ ùa÷\òK cZKê aòùgæhY KeûMùf RYû~ûG ù~, C_^òh\þ cZùe gòlû G_eò GK cû¤c ~ûjû cYòhKê cêqò_[e cûMð _â\gð^ KeûAaû ij ^òaðûY _âû¯òùe ijûdK ùjûA[ûGö Mê¯~êMe cjû^þ eûÁâ^ûdK ùKøUòfýu cZùe gòlû cYòhKê ù\gù_âcú Z[û iê^ûMeòK eìù_ MV^ Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûGö jò¦ê]cð I \gð^e cjû^ _âa ðK gueû·~ðýu cZùe, ""@ûcô iûlûZKûe jó gòlûö'' Gjò cZû^ê~ûdú gòlû cû^aKê ^òaðûY_âû¯ò Z[û @ûùcôû_f²ò ^òcù« iûjû~ý Keò[ûGö gòLþ]cðe cjû^ _âa ðK Z[û Mêeê ^û^Ku cZùe, "gòlû jó @ûùcôû_f²ò I cû^ae ùiaû ^òcò CŸòÁö' _âLýûZ ùa\û«aòZþ ißûcú \dû^¦u cZùe, "gòlû PeòZâ MV^ I ^úZò^ò Rúa^~û_^e GK _âKéÁ cû¤c @ùUö' @û]ê^òK bûeZe aògòÁ _âùdûM Z[û aûÉaaû\ú cjûc^úhò ißûcú aòùaKû^¦u cZùe, "gòlû ùjCQò cû^ae ù\÷aúi ûe _eò_ì‰ð _eò_âKûgö' gòlû iõ_Kðùe GK bò^Ü \éÁòùKûY _âKûg KeòaûKê ~ûA ùi KjòQ«ò ù~, gòlû jó PeòZâMV^e GKcûZâ _âKéÁ cû¤cö Gjû cû^ae cû^iòK \lZû Z[û aê¡òe aòKûg Keòaû ij, Zû'Kê ißûaf´^gúk Keò[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê aòùaKû^¦u gòlû iõ_KòðZ iõmûUòKê GK iaðR^û\éZ aûÉa iõmû eìù_ aòùaP^û Keû~ûA[ûGö bûeZúd MêeêKêk gòlûe cjû^þ _âa ðK Mêeêù\a eaú¦â^û[ UûùMûeu cZùe Zûjû jó gòlû ~ûjû c^êhýKê Pec iZý C_faþ]ô Keòaû ^òcù« ù_âeYû _â\û^ Keò[ûGö bûeZe aògòÁ gòlûaòZþ, cjû^þ ù~ûMú Z[û RûZúdZûaû\ú Pò«û]ûeûe cjû^þ _âaqû gâú @eaò¦u cZùe, ""gòlû @ûcôaòKûgùe iûjû~ý Kùeö'' _ê^½ Zûu cZùe GK C_~êq gòlûaýaiÚû jó cû^ae @«^òðjòZ MêYûakúe aòKûg Keò[ûGö RûZòe _òZû cjûcôûMû§úu cZùe, ""gòlû Kjòùf, gògê I cYòh c]ýùe [ôaû geúe, c^ I B @û™ûe iaðù ûcêLú I iùaðû}éÁ _eò_âKûgKê aêSûG ö ili aògßaò\ýûkd gòlû @ûùdûM (1948) u cZùe, ""gòlû jó @ûcôòK Rúa^e @dcûe¸, m iZýû^êi§û^ ^òcò cû^aûcôûe _âgòlY Gaõ i\þMêYe @býûiKeYö'' To ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 5 ùKûVûeú gòlû @ûùdûM (1964-66)u cZùe, ""gòlû cû^ae @ûgû, @ûKû„û I @ûagýKZûKê _ìeY Keòaû ij, icÉ iûcûRòK, @[ðù^÷ZKò I iûõÄéZòK _eòa ð^ ^òcù« ùlZâ _âÉêZ Keòaû @ûagýKö'' (ii) gòlû iõ_Kðùe _û½ûZý cZ : @û]ê^òK Kâca¡òð¾ê gòlû Z[û gòlûe aòKûg _âKâòdû @ù^Kûõgùe _û½ûZý ibýZû C_ùe ^òbðe Keò[ûGö gòlû iõ_Kðùe ùKùZK _û½ûZý Pò«û^ûdKu cZ ^òcÜùe _â\û^ Keû~ûAQòö mû^RMZe _òZû _äûùUûu cZùe VòKþ icdùe @û^¦ I aòhû\ @^êba Keòaûe lcZûKê gòlû Kêjû~ûGö Gjû aýqòe geúe Gaõ @ûcôûùe Zû'e \lZû @^ê~ûdú icÉ _âKûe ùiø¦~ðý I _ì‰ðZû beò\Gò ö aògòÁ \ûgð^òK @ûeòùÁûUfþu cZùe, "GK iêiÚ geúe ij GK iêiÚ c^ iéÁò Keòaû jó gòlûö Gjû aýqòe aòbò^Ü aòbûM aòùghZü cù^ûgqò aòbûMe _âbìZ aòKûg iû]^ Keò[ûG, ~Ÿßûeû aýqò iõiûee _ec cìfýùaû] iZý, gòa I iê¦eKê jé\dwc Keòaû ij G[ôùe [ôaû _eciêLKê C_f²ò Keòaûùe ic[ð ùjûA[ûGö ù_Éûfiò (Pestalozzi)u cZùe cû^ae @«^òðjòZ MêYûakúMêWÿòKe ißûbûaòK, iêiõMZ Gaõ _âMZògúk aòKûg ]ûeûKê gòlû Kêjû~ûA[ûGö @^ý bûhûùe KjòaûKê Mùf gòlû cû¤cùe aýqòe ißûbûaòK, i«êkòZ I _âMZògúk aòKûg i¸a ùjûA[ûGö jeþaUð (Herbart)u cZùe gòlû\ßûeû gògê c¤ùe C c ù^÷ZòK PeòZâe aòKûg iû]^ ùjûA[ûGö PeòZâ MV^ gòlûe GK _âcêL flý @ùUö ù`âûùafþ (Froebel)u cZùe aúR aû cû^ae Rò^þùe fêKþKûdòZ MêYûakúe _eò_âKûgKê gòlû Kêjû~ûGö gòlû G_eò GK cû¤c ~ûjû cû^ae @«ü _âZòbûKê aûjý eì_ _â\û^ Keò[ûGö ùiÝ^þie (Spencer)u cZùe gòlû jó _ì‰ðûw Rúa^~û_^ ùg÷kúKê aêSûA[ûG Gaõ Gjû gògêKê iõ_ì‰ð iêL _â\û^ Keò[ûGö [cþi^þ (Thomson)u cZùe gòlû Gjûe _ûeò_ûgßòðK _âbûa \ßûeû aýqòe @býûi, aýajûe, B Pò«^ I \éÁòbwúùe @ûagýK iÚûdú _eòa ð^Kê aêSûA[ûGö ili @ûWûcþiþ (Adams)u cZùe gòlû GK iZZü RûMâZ, CùŸgýcìkK _âKâòdû ~ûjû\ßûeû RùY m aýqòe aýqòZße aòKûg ]ûeû @^ý RùY aýqòe aýqòZß \ßûeû _âbûaòZ ùjûA[ûGö Gjò _âKâòdû C_~êq To ù~ûMûù~ûM I mû^e @û\û^ _â\û^ _âKâòdû \ßûeû i¸a ùjûA[ûGö ok. co m  6 +2 gòlû (_â[c bûM) Uò._ò. ^^þ (T.P. Nunn)u cZùe gòlû gògêe aýqòZße iµì‰ð _eò_âKûgKê aêSûA[ûG, `kißeì_ ùi Zû'e _âKéZ \lZû Z[û _âZòbû akùe cû^a icûRe aòKûg ^òcù« Kû~ðý Keò[ûGö R^þ Wòdê (John Dewey)u cZùe gòlû Rúa^]ûeYe G_eò GK _âKâòdû, ~ûjû\ßûeû @^êbìZòe ^òeazò^Ü _ê^MðV^ ùjûA[ûGö gòlû gògêe Gbkò KòQò @«^òðjòZ _âZòbûe aòKûg NUûG, ~ûjû\ßûeû gògêUò _eòùag C_ùe ^òdªY elû Keòaû ij, ^òRe icÉ @ûagýKZû _ìeY KeòaûKê ic[ð ùjûA[ûGö Uò. ùec þ (T. Raymont)u cZùe, gòlû ùg÷gaeê _eò_Kß aýqòZß \òMùe gògêe GK aòKûg _âKâòdûö Gjû aýqòKê Zû'e gûeòeúK, iûcûRòK I @û¤ûcôòK _eòùag ij Kâcgü aòbò^Ü cû¤cùe Lû_Lê@ûA Pkòaû ^òcò ilc KeûA[ûGö ùR.Giþ.còfþ (J.S. Mill)u cZùe ~ûjû aýqòKê Zû'e ^òRZß _eò_âKûg Keòaûùe iûjû~ý Keòaû ij, @iZþ _[eê \ìùeA eLô[ûG, Zûjû jó gòlû @ùUö gòlû aýqòe i\þMêYe aòKûg Keòaû ij, ZûKê aò_[Mûcú ùjaûeê a ôZ Keò[ûGö gòlû _âKâòdû aû ùg÷lòK _âKâòdû : _ìaðeê @ûùfûP^û Keû~ûAQò ù~, gòlû G_eò GK cû¤c ~ûjû aýqòe ùKùZK ^òŸòðÁ MêYûakú aû @«^òðjòZ _âZòbûe aòKûg ^òcù« iûjû~ý Kùeö _âKâòdû Kjòùf cêLýZü ùKøYiò GK ^òŸòðÁ flý jûif ^òcù« CŸòÁ Kû~ðý]ûeûKê aêSûA[ûGö aýqòe aòbò^Ü MêYûakúe aòKûg cû¤cùe C_~êq aýûajûeòK _eòa ð^ iéÁò Keòaû gòlûe GK flý @ùUö Gjò flý jûif ^òcù« gòlû aòbò^Ü Kû~ðýKâce iûjû~ý ù^A[ûGö Gjò _eòù_âlúùe gòlûKê GK _âKâòdû ùaûfò Kêjû~ûA[ûGö gòlûe Gjò _âKâòdû iû]ûeYZü aòbò^Ü _âKûee ùjûA[ûGö (i) gòlû - GK \ßò_ûlòK _âKâòdû : gòlû GK Rúa^aýû_ú _âKâòdûö Gjû aýqò C_ùe ùKøYiò aûjý ·_ iéÁò ^Keò Zû'e @«^òðjòZ _âZòbûe ~[û[ð aòKûg iû]^ Keò[ûGö R^þ @ûWûcþiþ (John Adams) Gaõ @^ý ùKùZK gòlûaòZþu cZùe gòlû GK \ßò_ûlòK _âKâòdû @ùUö KûeY Gjò _âKâòdû ij gòlK Gaõ gòlû[ðú Gjò \êARY aýqò B aòùgh bûaùe iõ_éq @U«òö ili m gòlK gòlû _âKâòdû gòlû[ðú To ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 7 Gjò _âKâòdûùe gòlK Gaõ gòlû[ðú c¤ùe cêLýZü bûae @û\û^ _â\û^ ùjûA[ûGö RùY gòlû _â\û^ Kùf, @^ý RùY gòlûMâjY Keò[ûG, RùY Kjòùf, @^ý RùY gêYò[ûG Gaõ RùY ^òùŸðg _â\û^ Kùf, @^ý RùY GjûKê _ûk^ Keò[ûGö _âùZýK Kû~ðýKâc _eiÝe RWÿòZ Gaõ ^òbðegúkö _ûeiÝeòK ijù~ûM aýZòùeK flý aû CùŸgý jûif Keòaû ùicû^u _lùe @i¸a ùjûA[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê @ûWûcþiþ gòlûKê GK \ßò_ûlòK _âKâòdû ùaûfò KjòQ«ò, ~ûjû Cbd gòlK Gaõ gòlû[ðúu _ûeiÝeòK C\ýc Z[û ijù~ûM C_ùe iµì‰ð ^òbðe Keò[ûGö C_^òh\þe a‰ð^û^ê~ûdú, ""gòlûe \ßò_ûlòK _âKâòdûùe, gòlK ùMûUòG ùceê aû _âû« Gaõ gòlû[ðú Gjûe aò_eúZ ùceê @U«òö gòlKu _â\ mû^, _ûeiÝeòK cZ aò^òcd I @ûùfûP^û eì_K cû¤c \ßûeû gòlû[ðú ^òKUùe _j ô[ûG aû Cbdu c¤ùe iõù~ûM iÚû_^ Keò[ûGö'' eiþ (Ross) u cZùe, ""ùMûUòG Pê´K _eò gòlûe \êAùMûUò ùceê aû _âû« [ûGö'' Gjò \éÁòùKûYeê \ßò_ûlòK _âKâòdûùe Cbd gòlK I gòlû[ðúe bìcòKû @Zúa MêeêZß_ì‰ð @ùUö gòlKu iûjû~ý aò^û Gjò _âKâòdûUò C c eìù_ Kû~ðý Keò_ûeò ^[ûGö gòlû : GK Zâò-_ûlòK _âKâòdû : gòlY _eòùag _âZò @aùjkû _â\gð^_ìaðK ù~ùZùaùk gòlûe \ßò_ûlòK _âKâòdû C c eìù_ Gjûe Kû~ðý iµû\^ Keò_ûeòfû ^ûjó, ùijò _eòiÚòZòùe gòlûe Zâò-_ûlòK _âKâòdû ^òRe K ðéZß Rûjòe Keò[ôfûö gòlûaòZþcû^u cZùe c¤ _eòùage C_~êq ijù~ûM aýZòùeK, gòlû _âKâòdû Gjûe Kû~ðý iê·eê eìù_ iµû\^ Keò_ûeò ^[ûGö R^þ WòIßò (John Dewey) Gaõ @^ý ùKùZK gòlûaòZþu cZùe gòlû Gjûe @û]ê^òK iõmû^ê~ûdú GK Zâò-_ûlòK _âKâòdû @ùUö Gjò _l aû ùceêMêWÿòK ùjCQò, gòlK, gòlû[ðú Gaõ _eòùagö icÉ _âKûe gòlû icûR Z[û iûcûRòK _eòiÚòZòùe jó iõMVòZ ùjûA[ûGö _ê^½ R^þ WòIßò Kj«ò, aòbò^Ü RûZò aû icûRe aòbò^Ü ùMûÂúe Rúa^]ûeY _âYûkú ij iûcòf ùjûA aýqò ^òRKê gòlòZ KeûA[ûGö Zûu cZû^ê~ûdú icÉ _âKûe gòlû icûRùe Gaõ icûR cû¤cùe jó iõMVòZ ùjûA[ûGö gòlû _âKâòdûùe gòlK Gaõ gòlû[ðú aýZúZ, icûRe bìcòKû @Zúa MêeêZß_ì‰ð @ùUö iûcûRòK _eòùag gòlK I gòlû[ðúu _ûAñ @ù^K @^êbìZò I mû^ @ûjeY Keòaûe iêù~ûM iéÁò Keò[ûG ö `kZü gòlû[ðú B icûR C_ù~ûMú ùjaû ùjaû_ûAñ ic[ð jêG ö _ûVýKâce aûÉa eì_ûd^, gòlû _âKâòdûe Zò^òùMûUò ili cêLý C_û\û^ ~[û gòlK, gòlû[ðú Gaõ icûR c¤ùe _ûeiÝeòK iõ_Kð I Kû~ðýKâc C_ùe ^òbðe Keò[ûGö icûRe @ûagýKZûKê aò·e Keò gòlK, gòlû[ðúe aýqòZß Z[û @ûPeYMZ _eòa ð^ _ûAñ m C\ýc Keò[û'«òö Gjò gòlû _âKâòdûe aòbò^Ü C_û\û^ MêWÿòK c¤ùe iõ_Kð ^òcÜ_â\ ZâòbêRûKûe PòZâ To cû¤cùe _â\û^ Keû~ûAQòö ok. co m  8 +2 gòlû (_â[c bûM) icûR gòlû _âKâòdû gòlK gòlû[ðú iûcûRòK _eòùage aýû_K Xÿû û c¤ùe gòlû _âKâòdû Cbd gòlK Gaõ gòlû[ðúuê ùicû^ue Kû~ðý_ûAñ cìkbò ò _â\û^ Keò[ûGö @û]ê^òK gòlûaòmû^ ùg÷lòK _âKâòdûùe gòlû[ðúuê ~ù[Á MêeêZß _â\û^ Keò[ûGö cûZâ icûR Z[û Gjûe iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK \égý_Uùe _eòa ð^ Gaõ @ûagýKZû \éÁòùKûYeê a ðcû^ Rúa^ùK÷¦âòK gòlû C_ùe ~ù[Á MêeêZß _â\û^ Keû~ûCQòö gòlû[ðú Gaõ ùg÷lòK _eòùag aýZúZ, gòlû _âKâòdûe ZéZúd C_û\û^Uò ùjCQò gòlKö gòlK, gòlû[ðúe gòlY _eòùage ùKak GK @õgaòùgh ^êjñ«ò, @]ôK«ê ùi Gjûe iõMVK Z[û _eò·kK @U«òö gòlûe iõKú‰ð @[ð : iõKú‰ð @[ðùe gò lû Kjò ùf, aò bò^Ü gò l û^êÂû^ Z[û ùg÷l ò K _âZò û^ \ßûeû gòlY ùlZâù e CùŸgýcìkK bûùa ié Áò Keû~ûC[ôaû ^òŸò ðÁ aýûajûeò K _eòa ð ^Kê aêS ûA[ûGö iû]ûeYZü, gògê UòG aò\ýûkdùe _â ùag Keò aû _ùe Zû'e @û^êÂû^òK gòlû @ûe¸ ùjûA[ûGö GK ^ò ŸòðÁ Ée _~ðý« gòl ûfûb _ùe, Gjû icû¯ ùjûA[ûGö Gjò _eò ù_â lúùe gòl û, _âgò lY aû Zûfò cþ Mâ jY Keòaû _âKâòdû aû aò \ýûkd gòl ûKê aê SûA[ûG Gaõ aò\ýûkd gòlû\û^e GK ißZª cû¤c @ùUö iõKú‰ð @[ðù e gòl û gòlû[ð ú c¤ùe ^ò Ÿò ðÁ CùŸgýij ié Á _eòa ð ^ _â Kâ òd ûKê aê SûA[ûGö iû]ûeYZü, G _âKûe gòlû GK @û^êÂû^òK Gaõ ^òdªòZ _eòùagùe _â\û^ Keû~ûA[ûGö Gjû GK _âûKþ ù~ûR^û_âiìZ _âKâòdû Gaõ ùgâYú Méj gòlû c¤ùe @ûa¡ @ùUö R^þ Áê@ûUð còfþu cZùe, ""iõKú‰ð @[ðùe gòlû GK iõÄéZò, ~ûjûKê icûRe aýqicìj ùicû^ue _ea ðú aõg]euê B ]ûeY Keòaû, aRûd eLôaû Gaõ aòKûg Keòaû ^òcù« _â\û^ Keò[û'«òö'' ili iõKú‰ð @[ðùe gòlû cû^ae @«^òðjòZ MêYûakúe aòKûg ^òcù« MâjY Keû~ûC[ôaû iê^òŸòðÁ, m iê-iõù~ûRòZ ù~ûR^û icìjKê aêSûA[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê gòlû Gbkò KòQò ^òŸòðÁ Kû~ðýKâc jûZKê To ù^A[ûG, ~ûjû\ßûeû gòlû[ðú c¤ùe _âZýûgòZ aýûajûeòK _eòa ð^ iõMVòZ ùjûA[ûGö G \òMùe ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 9 _eòaûee Kû~ðý]ûeûKê Zßeû^ßòZ Keòaû Z[û flý jûif ^òcù«, gòlKu _âZýl Z ßûa]û^ùe aò\ýûkd ^ûcK @^êÂû^ _âZòÂû Keû~ûA[ûGö iõùl_ùe KjòaûKê Mùf G ]eYe gòlû aÉêZü ùKùZK ^òŸòðÁ _âiw aû aòhdaÉê iõ_KòðZ ùgâYúMéj @¤û_^û _âKâòdû c¤ùe @ûa¡ @ùUö gòlûe aýû_K @[ð : aýû_K @[ðùe gòlû GK Rúa^ aýû_ú _âKâòdûö cûZéMbðùe bîYe i ûe ùjaû \ò^Vûeê céZêý_~ðý« Gjû _eòaýû¯ö gòlûaòZþcû^u cZùe aýqòe R^àVûeê céZêý _~ðý« Zû'Kê _âbûaòZ Keê[ôaû @^êbìZò I @bòmZû icìjKê aêSûA[ûGö Gjò @[ðùe gòlû, gògê aò\ýûkd Z[û aò\ýûkd _eòie aûjûùe aòbò^Ü aòhde @¤d^ Z[û _ûVûMûe, ùLk _Wÿò@û I iûcûRòK _âZòÂû^ AZýû\ò aòbò^Ü @^êÂû^ ij iõ_éqò \ßûeû @ûjeY Keê[ôaû @bòmZû icìjKê aêSûA[ûGö Gjò @[ðùe gòlû _ûVýKâcùe _âÉûaòZ aòhdaÉêe @¤d^ aû _V^, fòL^ I MY^ (3R's) i´§úd \lZû @ûjeY c¤ùe iúcòZ ^êùjñö Gjû aýqòe cÉòÃ, jé\d, jÉ Gaõ ißûiÚý (4H's) e aòKûg _âKâòdûKê aêSûA[ûGö gòlûe aýû_K @[ðùe Cbd gòlK Gaõ gòlû[ðúu bìcòKû aòbò^Ü icdùe _eòa ð^ ùjûA[ûGö @[ðûZþ gògêUòG ù~ iaêùaùk gòlKuVûeê mû^ @ûjeY Kùe Zû' ^êùjñ, @ù^K icdùe gòlKue c¤ gògêVûeê ùagþ KòQò gòLôaûe [ûGö RùY gògêe _òZûcûZû ù~_eò gògêVûeê ùaùkùaùk KòQò gòLô[û'«ò; ùijò_eò gòlKuê c¤ gòlû[ðúVûeê ùaùkùaùk mû^ @ûjeY KeòaûKê ùjûA[ûGö Gjò @[ðùe ù~Cñ icÉ Kû~ðýKâc @ûce cû^iòK \òMþakde iõ_âiûeY, @«ð\éÁòe aòKûg, _âZòKâòdûe gê¡òKeY Gaõ Pò«^ Z[û bûa^ûgqòe aòKûgùe iûjû~ý Keò[ûG, Zû'Kê gòlû Kêjû~ûA[ûGö Gjò _eòù_âlúùe gòlû Rúa^e @bòmZû icìjKê aêSûA[ûGö aýû_K @[ðùe gòlû ùgâYúMéje gòlû\û^ Z[û Rúa^e GK ^òŸòðÁ ùiû_û^Vûeê ajêZ C¡ßðùeö aòbò^Ü icdùe Rúa^e _eòa òðZ _eòiÚòZò ij C_~êq icù~ûR^ ^òcù«, RùY aýqò B Rúa^aýû_ú gòlûMâjY Keò[ûGö Rúa^e _âùZýK NUYû gòlYúd @ùUö K[ôZ @Qò ù~, "gòlû jó iRúacû^u c¤ùe Rúa^e _âiûeYKê aêSûA[ûGö' G.G^þ.jßûAUþùjWþ (A.N. Whitehead) Gjò ili cZ i_lùe KjòaûKê ~ûA KjòQ«ò, ""Rúa^ I Gjûe aòbò^Ü _eò_âKûg jó gòlûe GKcûZâ aòhdaÉêö'' m WKÖe Giþ. eû]ûKâò¾^þu cZùe, ""gòlû Z[ý aò^òcd aû ùKøgke @bòaé¡ò ^òcù« _âgòlY c¤ùe To iúcòZ ^êùjñö Gjû _âùZýK gòlòZ cû^a c¤ùe C_~êq cìfýùaû]e aòKûg Keòaû @ûagýKö'' ok. co m 10 +2 gòlû (_â[c bûM) Gjò _eòù_âlúùe gòlû GK Rúa^aýû_ú _âKâòdûö Gjû cû^ae iê^òdªòZ aòKûg Z[û Zû'e aê¡ògqò, bûa^û gqò I aýûajûeòK \lZûe iêaýaiÚòZ aòKûg iû]^ Keòaû ij, aòbò^Ü _eòùagùe ^òŸòðÁ Rúa^~û_^ Keòaû ^òcù« Zû'Kê ilc KeûA[ûGö aýû_K @[ðùe, gòlû _âKâòdû VòKþ aò\ýûkd bkò CùŸgýcìkK, _ìaðiõù~ûRòZ Gaõ ^òŸòðÁ aòhd ùK÷¦òâK ^êùjñ ö Gjûe _âKéZò ùagþ ^c^úd Gaõ Gjû ^òŸòðÁ iÚû^, Kûk, _ûZâ c¤ùe iúcúZ ùjûA ^_ûùe ö Cbd @[ðe ic^ßd : gòlûe Cbd iõKú‰ð I aýû_K @[ð c¤ùe ic^ßd iÚû_^ Keòaûe @ûagýKZû iû]ûeYZü @^êba Keû~ûA[ûGö gòlû gògêe aýajûe Z[û @ûPeY Gaõ aýqòZße aòKûg ^òcò @ûagýK Z[ý I ùKøgkcû^ _â\û^ Keòaû CPòZö gòlûe Cbd @[ð gògêe gòlû ^òcò GK C_~êq Gaõ Zû_ô~ðý_ì‰ð bìcòKû MâjY Keò[ûGö ùZYê @ûùc Gjò iZýùe C_^úZ ùjûA_ûeòaû ù~, gòlû iû]ûeYZü GK iêiÚ, iê¦e I @û[òðK \éÁòeê ißõd iõ_ì‰ð Rúa^ ^òcù« @ûagýK mû^ @ûjeY, ùKøgk Z[û \éÁòbwúe aòKûg _âKâòdûùe iûjû~ý Keò[ûGö gòlû _âùZýK gògêe Rúa^Kê Gjûe Kû~ðý]ûeû cû¤cùe cêLýZü \êAùMûUò C_ûdùe _âbûaòZ Keò[ûG ö _â[cZü, _ûVýKâc @^êùcû\òZ ùg÷lòK @bòmZûe _â\û^ cû¤cùe Gaõ \ßòZúdZü, @ûagýK cìfýùaû] I \éÁòbwúe aòKûg cû¤cùeö eû]ûKâò¾^þu cZùe, ""gòlû _ì‰ðZû fûb Keòaû ^òcù« aýqòe ùaû]gqòe aòKûg ijòZ, Zû'e jé\dùe @ûagýK _eòa ð^ Gaõ @ûcôûKê gévkòZ Keòaû CPòZö'' gòlû Kjòùf K'Y aêSûG : gòlûe @[ð Gaõ iõmû iõ_KòðZ C_ùeûq @ûùfûP^ûeê Gjû _âZúdcû^ jêG ù~, gòlû _eòa ð^gúk B @ùUö icd Z[û ibýZûe @ûagýKZû @^ê~ûdú _âùZýK icdùe bò^Ü bò^Ü gòlû aýaiÚûcû^ @ûcô_âKûg ili KeòQòö Rúa^e aòbò^Ü ùlZâùe ù~_eò aòbò^Ü aýqòaòùgh ù\LôaûKê còk«ò, VòKþ ùijò_eò gòlûe aòbò^Ü iõmû ejòQòö RùY \ûgð^òKu cZùe Gjû mû^ _ò_ûiû, Rúa aòmû^úu cZùe icûR ij C_~êq m icù~ûR^ ^òcù« Gjû aýqò c¤ùe @ûagýK _eòa ð^ iéÁò Keò[ûG, RùY KkûKûeu cZùe Gjû To ùiø¦~ðýe C_f²ò _ûAñ @bòù_âZ ùjûA[ôaû iÚùk RùY aýaiûdúu cZùe Gjû Rúa^ùe @[ð C_ûRð^ ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 11 ^òcù« GK _âgÉ ùlZâ @ùUö Gjò _eòù_âlúùe gòlûe iõmûKê ù^A ùKøYiò GK ^òŸòðÁ iò¡û«ùe C_^úZ ùjaû GK KÁKe aýû_ûe @ùUö ùZùa gòlûe _eòie c¤ùe _âùag Keòaû ^òcù«, @«Zü Gjûe @[ð i´§ùe iÝÁ ]ûeYû [ôaû GKû« @ûagýKö Gjò \éÁòùKûYeê Gjûe @[ð iõ_Kðùe ùKùZùMûUò MêeêZß_ì‰ð Z[ý ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûAQò : (i) aýqòZße aòKûg ^òcù« gòlû : Uò._ò. ^^þ (T.P. Nunn) u cZùe, ""gòlû aýqòZße iõ_ì‰ð _eò_âKûg ^òcù« _âùZýKu _ûAñ C_~êq aýaiÚû iéÁò Keò[ûGö Gjû gògêe aýqòZße iaðûwú^ aòKûg _âKâòdûKê aêSûA[ûG, ~Ÿßûeû gògêUò ^òRe \lZû \ßûeû cû^a icûR _ûAñ KòQò ùcøkòK @a\û^ Keò_ûeòaö'' R^þ WòIßò (John Dewey) u cZùe, ""^òRe icÉ i¸ûa^ûe iõ_ì‰ð _eò_âKûg Z[û icûRe ^òdªY ^òcù« @ûagýK icÉ \lZûe aòKûg ùKak gòlû cû¤cùe i¸a ùjûA[ûGö'' _äûùUû (Plato) u cZùe, ""gòlû aýqòe iûc[ðý @^ê~ûdú Zû'e geúe I @ûcôûe iõ_ì‰ð _eò_âKûgKê aêSûA[ûGö'' Gjò _eòù_âlúùe ùg÷gaûaiÚûeê _eò_KßZû _~ðý« icÉ aòKûg _âKâòdûKê gòlû Kêjû~ûA[ûGö Gjû aýqò c¤ùe ^òjòZ icÉ @«^òðjòZ i ûe aòKûgKê aêSûA[ûG, ~ûjû ù_ÉûfKèò (Petalozzi) u cZùe ""ißûbûaòK, icZêkòZ Gaõ iêiõ~Zö'' (ii) gòlû jó @ûPeYMZ aû aýûajûeòK _eòa ð^ : gòlû G_eò GK _âKâòdû ~ûjû cû^ae _âaé òe _ê^MðV^ \ßûeû GjûKê GK cû^aúd eì_ _â\û^ Keò[ûGö eiÑò^þ (Ruskin) u cZùe ""Zêùc RùY aýqòKê ùi K'Y RûYò^ûjó aeõ ùi ^òùR K'Y ^êùjñ, Zûjû RYûAaû cû¤cùe gòlòZ Keò[û@ö'' R^þi^þu cZùe ""gòlû jó Gjûe aòhdaÉê, _¡Zò Gaõ _âKéZò cû¤cùe RùY aýqòKê bf aû Leû_ ùjaûùe iûjû~ý Keò[ûGö'' ~ûjû cû^aKê GK ^ìZ^ eì_ _â\û^ Keò[ûG Zûjû jó gòlûö gòlû jó _âgòlY : B (iii) ili gòlû gògêKê Zû'e _ea ðú Rúa^ùe icÉ \ûdòZß iì·eêeìù_ iµû\^ Keòaû ^òcù« ^òŸðòÁ, iêaýaiÚòZ _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö Gjò RUòk icûRùe aòbò^Ü _eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjaû ^òcù« Gjû m ùicû^ue Pò«^ I aò·e gqòe C_~êq aòKûg iû]^ Keò[ûGö Rúa^e icÉ i¸ûa^û I iciýûe To i¹êLú^ ùjaû ^òcù« Gjû aýqòe \éÁò Z[û Pò«û]ûeûKê C_~êq _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö Zûjûjó _âKéZ ok. co m 12 +2 gòlû (_â[c bûM) gòlû ~ûjû aýqòKê Cbd bf I c¦ c¤ùe _û[ðKý RûYòaû lcZû _â\û^ Keò[ûGö Gjû aýqòe ùaø¡òK, gûeúeòK I cû^iòK ùlZâùe _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö Gjû ùKùZK CyZe cû^aúd cìfýùaû] ~[û; ijù~ûM, \dû, lcû, ù_âc AZýû\ò iµKðùe aýqòKê _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö iv) gòlû GK Rúa^aýû_ú _âKâòdû : R^àVûeê céZêý _~ðý« _eòaýû¯ ùjûA[ôaû gòlû GK Rúa^aýû_ú _âKâòdû @ùUö aýqò Zû'e Rúa^ùe @ûjeY Keê[ôaû icÉ @bòmZû, mû^ I _âbûa icìj gòlûe @«bêðqö aýqòe Rúa^ jó iµì‰ð gòlûcd @ùUö v) gòlû jó ^òùŸðg^û : gòlû jó cû^ae \lZû, \éÁòbwú, @ûMâj, Azûgqò, @ûagýKZû, _âaé ò Gaõ MêYûakú icìjKê iùaðû}éÁ iûcûRòK ißúKéZ C_ûdùe _eò·kòZ Keò[ûGö gòlû G _âKûe ^òùŸðg^û _âZýl bûaùe _â\û^ Keò^[ûGö aòbò^Ü _eòiÚòZòe @ûagýKZû I _âZýûgû @^ê~ûdú aýqòKê ùi iaê _eòiÚòZòKê iûc^û Keòaû _ûAñ gòlû Zû' c¤ùe @ûagýK \lZûe aòKûg iû]^ Keò[ûGö @^ý bûhûùe KjòaûKê Mùf, gòlû aýqòKê aòbò^Ü _eòiÚòZòKê `k_â\ bûaùe i¹êLú^ ùjaû ^òcù« _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö Gjò _eòù_âlúùe gòlûKê GK icù~ûR^ _âKâòdû Kêjû~ûGö vi) gòlû jó @bòmZûe ^òeazò^Ü _ê^MðV^ _âKâòdû : _ìaðeê @ûùfûP^û Keû~ûAQò ù~, aýqò Rúa^e _âùZýK @bòmZû aòbò^Ü C_ûdùe _eòcûRðòZ ùjûA[ûGö Gjò \éÁòeê aýqò ^òR Rúa^ùe i¹êLú^ ùjC[ôaû aòbò^Ü iciýûe _âKéZò @^ê~ûdú Zû'e @bòmZûe _ê^MðV^ ùjûA[ûGö RùY aýqò Zû'e Rúa^Ÿgû c¤ùe aòbò^Ü iciýûe i¹êLú^ ùjûA[ûGö Gjòiaê iciýûe i¹êLú^ ùjaû_ûAñ ùiMêWÿòKe icùdû_ù~ûMú icû]û^ @ûagýK ùjûA[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê Rúa^e MZò ù~_eò aýû_K I ^òeazò^Ü, Rúa^ùe i¹êLú^ ùjC[ôaû @bòmZûe _ê^MðV^ c¤ VòKþ ùijò_eò aýû_K I ^òeazò^Üö Rúa^e icÉ @ûagýKZû MêWÿòKê `k_â\ bûaùe i¹êLú^ ùjaû _ûAñ gòlû aòbò^Ü @bòmZûe ^òeazò^Ü _ê^MðV^ Keò[ûGö Gjò Kâcùe Cbd aýqò I icûRe KâcaòKûg ùjûA[ûGö ^ìZ^ ]ûeYû, ^ìZ^ cìfýùaû], ^ìZ^ \éÁòbwú Gaõ ^ìZ^ @ûMâje aòKûg B ^ìZ^ @bòmZû cû¤cùe ùjûA[ûG Gaõ Rúa^e MZògúkZû ·fê ejò[ûGö ili vii) gòlû jó Rúa^ : m aûÉaùe gòlû cû^a Rúa^e GK cêLý _âKâòdû @ùUö GK iêiÚ I ic^ßòZ Rúa^~û_^ ^òcò To cû^aKê C_ù~ûMú Keò MXÿòùZûkòaûùe gòlû GK _âcêL bìcòKû MâjY Keò[ûG, ùKak gûeúeòK Éeùe ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 13 ^êùjñ, @û¤ûcôòK Éeùe c¤ Pòegû«ò _âû¯ò _âùZýKcû^ae flý @ùUö gòlû aýZòùeK GK C c Rúa^~û_^ iµì‰ð @i¸a @ùUö aògòÁ gòlûaòZþ CAfþ cUðu cZùe, ""gòlû jó cû^a Rúa^e gòlû^aúg @ùUö'' Gjû cû^aKê icùdû_ù~ûMú Keòaûùe iµì‰ð \ûdòZß MâjY Keò[ûGö Rúa^e icÉ \ûdòZßKê aj^ Keòaû Z[û i¹êLú^ ùjaû ^òcò Gjû aýqòKê _âÉêZ Keò[ûGö viii) gòlû jó _âbûa : gòlû Cbd aýqò Gaõ icûR c¤ùe GK C c _ûeiÝeòK i´§ iÚû_^ \ßûeû aýqòe @býûi, aýajûe, Pò«û]ûeû, \éÁòbwú AZýû\ò ùlZâùe iêiÚ _eòa ð^ iõMVòZ Keò[ûGö gòlû Gjò _ûeiÝeòK Kâòdû I _âZòKâòdûKê _âbûaòZ Gaõ Zßeû^ßòZ Keòaû cû¤cùe aýqò c¤ùe Gbkò KòQò \lZûe aòKûgiû]^ Keò[ûG ~ûjû Zû'Kê ^òRe icÉ i¸ûa^û icìjKê icûR ißúKéZ C_ûdùe _ìeY Keòaû ij aòbò^Ü _eòiÚòZòKê ^òdªY Keòaû iµKðòZ \lZûe aòKûg iû]^ Keò[ûGö 1.1.2 gòlûe Kû~ðý : @û]ê^òK icûR Lêaþ \îZMZòùe _eòa ðòZ ùjC@Qòö _eòa ð^gúk icûR ij Zûkù\A ·fòaûKê ùjùf gòlûùlZâùe aògßÉeúd _eòa ð^ @ûagýK @ùUö Gjò KûeYeê gòlûKê iûcûRòK _eòa ð^e GK cêLý cû¤c eìù_ ißúKûe Keû~ûA[ûGö aýqò, icûR Z[û RûZòe aòKûg @ûce gòlû aýaiÚû C_ùe iõ_ì‰ð ^òbðegúkö G icÉ aòKûg gòlûe Kû~ðý]ûeû @«bêðq @ùUö gòlûe @[ð iµKðùe _ìaðeê Keû~ûA[ôaû @ûùfûP^û cêLýZü gòlûe iõmû I Zû'e _eòieKê aêSûA[ûGö cûZâ gòlûe Kû~ðý Kjòùf gòlû K'Y Kùe aû Zûjû\ßûeû K'Y iû]ôZ ùjûA[ûG ZûjûKê aêSûA[ûGö gòlûe Kû~ðý _eòie Lêaþ aýû_K @ùUö R^þ WòIßòu cZùe, ""gòlûe GK cêLý Kû~ðý]ûeû ùjCQò @ijûd Kâca¡ðò¾ê aýqòKê GK iõ_ì‰ð \l cû^aùe _eòa ð^ Keòaûö'' Wû^òGfþ ùIßaþÁûe (Danial Webstar) u cZùe, ""@^êbae gévkûKeY, @ûùaMe ^òdªY, @bòù_âeYûe _âZòak^ Gaõ aýqòcû^ue ]ûcðòKùPZ^ûe aòKûg @û\ò, gòlûe GK _âcêL Kû~ðý @ùUö gòlûe Kû~ðýKê cêLýZü \êA bûMùe aòbq Keû~ûA_ûùe ö ùi \êAUò ùjCQò gòlûe elYgúk I _âMZògúk Kû~ðýö ùijò \êA _âKûe Kû~ðý]ûeû iµKðùe ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qò- B a) elYgúk Kû~ðý : ili gòlûe Kû~ðý]ûeû @ûõgòK bûaùe elYgúk @ùUö gòlûe elYgúk Kû~ðýe Kjòùf gòlû icûRe _âPkòZ cû^, iõÄéZò, cìfýùaû], _â[û Z[û _eµeû aRûd eLôaûKê aêSûA[ûGö GjûKê m iûcûRòK Z[û iûõÄéZòK HZòjý Kêjû~ûA[ûGö gòlû Gjò iûcûRòK I iûõÄéZòK, HZòjýKê ùMûUòG _òXÿòeê To _ea ðú _òXÿòKê jÉû«e Keòaû ij Gjûe C_~êq elYûùalY Keò[ûGö ok. co m 14 +2 gòlû (_â[c bûM) _âùZýK icûRe GK ^òRiß iûõÄéZòK HZòjý ejò[ûGö Gjò iûcûRòK I iûõÄéZòK HZòjý _âùZýK gògêKê Zû'e gûeúeòK, iûcûRòK, @û[ðòK, eûRù^÷ZòK Gaõ iûõÄéZòK _eòùagij C_~êq icù~ûR^ ^òcù« _âÉêZ Keò[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê gòlûe elYgúk Kû~ðý]ûeû @ZúZe HZòjýe C_~êq iõelY Keòaû ijòZ GjûKê _ea ðú aõg]ecû^uê jÉû«e aû _â\û^ Keò[ûGö iûõÄéZòK HZòjýe Cbd iõelY I iõeP^û Kû~ðý]ûeû @û\òcKûkeê gòlûe cêLý Kû~ðý]ûeû eìù_ ißúKéZ ùjûA @ûiò@Qòö ùR.Giþ.còfþ (J.S. Mill) u cZùe, ""gòlû Kjòùf iõÄéZòKê aêSûA[ûGö _âùZýK aõg]e CùŸgýcìkK bûaùe GjûKê ]ûeY Keò eLôaû ij Gjûe aòKûg ^òcù« _ea ðú aõg]eKê Gjû _â\û^ Keò[ûGö'' Gjò Kû~ðý]ûeû gòlûKê _âMZògúk Keò[ûGö b) _âMZògúk Kû~ðý : icûR iÚòe ^êùjñ, Gjû _eòa ð^gúkö @û]ê^òK icûR @]ôK cûZâûùe _eòa ð^gúkö Gjû G_eò GK gòlû aýaiÚû @ûagýK Kùe, ~ûjû ùKak elYgúk ^ùjûA icûRKê ^òeazò^Ü bûaùe _eòa ð^gúk eûÉûùe _eò·kòZ Keò_ûeê[ôaû @ûagýKö Gjò \éÁòeê gòlûe Kû~ðý]ûeû iéR^ûcôK @ùUö Gjò iéR^ûcôK Kû~ðý]ûeûKê gòlûe _âMZògúk Kû~ðý Kêjû~ûA[ûG; Gaõ Gjû icûRKê ^òeazò^Ü bûaùe _âMZòe cûMðùe _eò·kòZ Keò[ûGö _âMZògúk Kû~ðý]ûeûKê _eò·kòZ Keòaû cû¤cùe gòlû iûcûRòK _eòa ð^Kê MâjY Keòaû ^òcù« aýqò c¤ùe @ûagýK c^Éû ßòK bò òbìcò iéÁò Keò[ûGö Gjû iù ß icûRe @ù^K _êeûZ^ ]ûeYû Gaõ _â[û ^ìZ^ _eòa ð^e cìkbò ò eìù_ Kû~ðýKeò[ûGö _ê^½, _êeûZ^ mû^ Gaõ ùKøgke iõelY, iûcûRòK _eòa ð^ Z[û aòKûg ^òcò ^ìZ^ @ûgû i ûe Keò[ûGö _ìaðeê @ûùfûPòZ ùjûAQò ù~ gòlûe Kû~ðý]ûeû ùKak aýqò c¤ùe iúcòZ ^êùjñ, Gjû icûR, ù\g Z[û @û«RðûZòK aýaiÚûe C^ÜZò Z[û aòKûg ^òcù« CŸòÁö C_ùeûq \éÁòùKûYeê, gòlûe Kû~ðý]ûeûMêWÿòK ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qòö I. gòlûe aýqòMZ Kû~ðý : aýqòe ißû[ð \éÁòùKûYeê gòlû aòbò^Ü Kû~ðý iµû\^ Keò[ûGö ùijò Kû~ðýûakúKê ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qò : B i) gòlû jó aé¡ò : ili aýqòe Cbd aé¡ò Gaõ aòKûg gòlûe cêLý Kû~ðý @ùUö _âùZýK gògê ùKùZK ^òŸðòÁ MêY aû m _âZòbûKê ù^A R^à ùjûA[ûGö gògêUòe adi aé¡òij Zû'e Rúa^ gòlûe aòbò^Ü cû¤c \ßûeû _âbûaòZ To ùjûA[ûGö gòlûe aòbò^Ücû¤c gòlû[ðúcû^uê `k_â\ aýqòMZ, ùMûÂúMZ Z[û iûcûRòK Rúa^~û_^ ok. co m  gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 15 ^òcù«, CùŸgýcìkK bûùa _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö gòlû GK ^òeazò^Ü aòKûg _âKâòdû ~ûjû\ßûeû RùY aýqò Zû'e R^àMZ \lZû, _âZòbû, @ûMâj Gaõ @ûKûõlûe _âbìZ aòKûg iû]^ Keò[ûGö K[ôZ @Qò ù~, gòlû GK iêaýaiÚòZ _âgòlY aýaiÚû \ßûeû aýqòKê aýqòMZ Z[û iûcûRòK @ûagýKZû \éÁòùKûYeê Zû'e gûeúeòK, ùaø¡òK, iûcûRòK Gaõ @û¤ûcôòK \lZû icìje aòKûg KeûA[ûGö Gjû cêLýZü, @_eò_Kß aýqòcû^u C_ùe _eò_Kß aýqòcû^u CùŸgýcìkK iêaýaiÚòZ _âbûa \ßûeû i¸a ùjûA[ûGö gòlûe Gjò Kû~ðý]ûeû, Gjûe iõelY bìcòKû C_ùe ^òbðe Keò[ûGö ii) gòlû jó ^òùŸðg^û : _âùZýK gògê c¤ùe KòQò R^àòZ @«^ðòjòZ MêYûakú Gaõ \lZû ejò[ûG Gaõ GK C_~êq _eòùag Gjûe aòKûg ^òcù« C_~êq ù_âeYû Z[û iêaò]ûiêù~ûM _â\û^ Keò[ûGö cûZâ, C_~êq C_ù\g Gaõ ^òùŸðg^û aò^û Gjò flý CùŸgýcìkK Gaõ @[ðù\ýûZK ùjûA_ûeò^[ûGö @\eKûeú Gaõ @aýaiÚòZ Pò«û]ûeûKê \ìeKeò aýqòe icÉ Kû~ðý]ûeûKê iêaýaiÚòZ Keòaû ^òùŸðg^ûe cêLý flý @ùUö C_~êq ^òùŸðg^û gògêcû^uê cìfýaû^ CùŸgýe _eò_ì òðùe iûjû~ý Keòaû ijòZ @[ðjú^ Gaõ lZòKûeK Kû~ðýKâceê \ìùeAejòaû ^òcù« ù_âeYû _â\û^ Keò[ûGö Gjò ùlZâùe Cbd gòlK Gaõ _òZûcûZûuê GK MêeêZß_ì‰ð bìcòKû MâjY KeòaûKê ùjûA[ûGö ^òùŸðg^û\ßûeû gògêUòe iûcûRòK aé¡ò I aòKûg @ûgû Keû~ûC[ôaû \éÁòùKûYeê Cbd gòlK Gaõ gòlû[ðú c¤ùe GK `k_â\ iµKð _âZòÂûe @ûagýKZû @^êba Keû~ûA[ûGö Gjò_eò bûaùe gòlû aýqòe icÉ \lZû, \éÁòbwú, @ûMâj, Azûgqò @ûagýKZû, _âaé ò AZýû\òKê icûRißúKéZ cûMðùe _eò·kòZ Keò[ûGö G icÉ Kû~ðý gòlûe _eòa ð^Kûeú bìcòKû C_ùe ^òbðe Keò_ûeò[ûGö iii) gòlû Rúa^ ^òcù« GK _âÉêZò : gògêKê Zûjûe baòhýZ Rúa^ ^òcù« _âÉêZ Keòaû gòlûe @^ýGK MêeêZß_ì‰ð Kû~ðý @ùUö ù~ @ûRòe gògê ùi @ûi«û Kûfòe ^ûMeòKö Gjò \éÁòeê ùicûù^ ùicû^ue _eòaûe Gaõ icûRùe bò^Ü bò^Ü bìcòKû ZêfûA[û«ò Gaõ G[ô_ûAñ ùicû^uê GK C_~êq gòlû aýaiÚû \ßûeû _âgòlY _â\û^ Keû~òaû GKû« @ûagýKö ù_âøXÿûaiÚûe \ûdòZß Gaõ icÉ aýaiÚûKê iê·eêeìù_ ZêfûAaû ^òcù« ùicû^uê B _âÉêZ Keû~òaû @ûagýKö _âùZýK icdùe gòlû Kâca¡ðò¾ê Gaõ aòKgòZ gògêcû^uê ùicû^u baòhýZ ili Rúa^Kê i`kZûe ij iûc^û Keòaû ^òcù« _âgòlY cû¤cùe @ûagýK mû^ùKøgk Gaõ cìfýùaû] bò òK gòlû _â\û^ Keò[ûGö aýqòKê Zûjûe \ûdòZß Gaõ icÉ i¸ûa^û iµKðùe iì·Aù\A Zûjû m c¤ùe @ûagýK iùPZ^Zû iéÁKò eòaû GK C c _âÉêZò KeY aýaiÚû @ùUö _ìaeð ê @ûùfûP^û Keû~ûA@Qò To ù~, gòlû _âKâòdûe \êAùMûUò _â]û^ Kû~ðý ejò@Qò, ~[û - iõelY Kû~ðý Gaõ _âMZòcìkK Kû~ðýö ok. co m 16 +2 gòlû (_â[c bûM) icûRe @ûagýKZû @^ê~ûdú gòlûe _âMZòcìkK Kû~ðý aòbò^Ü ^ìZ^ Gaõ @bò^a aòhdaÉê, _¡Zò Gaõ aýaiÚû ij iµéqö RùY aýqò icûRe \ûdòZß iõ_^Ü adiÑ ^ûMeòK bûaùe icÉ _âZòKìk @aiÚûKê iûjie ijòZ i¹êLú^ ùjaû @ûagýK Gaõ gòlû aýaiÚû G[ô^òcù« aýqòKê _âÉêZ Keò[ûGö II. icûR _âZò gòlûe Kû~ðý : icûR _âZò gòlûe @ù^K Kû~ðý ejòQòö icÉ _âKûe iûcûRòK aòKûg C_~êq gòlû _âKâòdû\ßûeû i¸a ùjûA[ûGö gòlû _âKâòdû iûjû~ýùe @ûce icûR Gjò @aiÚûùe @ûiò _j òQòö icûR _âZò gòlûe Kû~ðý ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qòö i) Rúa^ ]ûeûe elYûùalY : iûcûRòK Rúa^]ûeûe elYûùalY gòlûe icûR _âZò @^ý GK MêeêZß_ì‰ð Kû~ðý @ùUö Rúa^ elYûùalYe \êAùMûUò cêLý \òM ejò[ûG, ~[û : ùbøZòK Rúa^ Gaõ iûcûRòK Rúa^ö ùbøZòK \éÁòùKûYeê aýqò Gaõ icûR c¤ùe ^òeazò^Ü bûùa @jej \ß¦ß ·fò@Qòö Gjò \ߦßKê ^òeazò^Ü Kêjû~òaûe KûeY ùjCQò; RùY aýqòe céZêý _ùe c¤ Zû'e aõg]e _âKéZò ij Zû'e @icû¯ fùXÿA I _ûeiÝeòK iõ_KðKê C{úaòZ Keò eLô[û'«òö iûcûRòK \éÁòùKûYeê ùMûUòG aõg]e Gjûe _ea ðú aõg]eKê iûcûRòK Z[û _ûeòaûeòK _â[û Gaõ _eµeû _â\û^ cû¤cùe Rúa^ ]ûeûKê ·fê eLô[ûGö gòlû cû¤cùe adiÑcûù^ gògêcû^uê adiÑ Rúa^~û_^ ^òcù« _âgòlY _â\û^ Keò[û'«òö ùZYê Rúa^e ^òeazò^Ü ]ûeû gòlûe iõelY Kû~ðý\ßûeû jûif ùjûA[ûGö cûZâ, icûRe _eòa ð^gúk Kû~ðýKâc Gaõ Rúa^]ûeûKê flý Keò ù~ùZùaùk Gjû gògêcû^uê _âgòlY _â\û^ Keò[ûG, ùijò icdùe c¤ Gjû _âMZògúk _âKéZò ij iõ_éq [ûGö (ii) iõÄéZòe iõelY : iõÄéZòe iõelY icûR _âZò gòlûe @^ý GK MêeêZß_ì‰ð Kû~ðý]ûeû @ùUö gòlû Gjûe cìfýaû^ iûõÄéZòK HZòjý Gaõ ibýZûKê iõelòZ Keò eLôaû ijòZ _ea ðú aõg]ecû^uê _â\û^ Keò[ûGö ùZYê aõgû^êKâùc ùijò iûõÄéZòK HZòjý I ibýZû ùMûUòG _òXÿòeê @^ý_òXÿòKê iõPeòZ ùjûA[ûGö GK C c Gaõ `k_â\ gòlû aýaiÚûe iûjû~ý aò^û Gjò iõelY Gaõ iõPeY Kû~ðý i¸a ùjûA^[ûGö B iõÄéZòe iõelY Gaõ aòKûg ^òcò gòlûe Gjò Cbd Kû~ðý]ûeû @Zúa MêeêZß_ì‰ðö ili (iii) ibýZûe aòKûg : m ibýZûe aòKûg _âKâòdûKê Zßeû^ßòZ Keòaû gòlûe icûR_âZò @^ýZc MêeêZß_ì‰ð Kû~ðý]ûeû @ùUö To GK C_~êq gòlû, @bòmZûe _ê^MðV^ I _ê^ü iõù~ûR^û cû¤cùe icûRe baòhýZ @ûagýKZûMêWÿòKê ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 17 _ìeY Keò_ûeò[ûGö ^ìZ^ @bòmZû cû¤cùe ^ìZ^ ]ûeYû, cìfýùaû], \éÁòbwú, @ûMâj, AZýû\ò aòKgòZ ùjûA[ûG Gaõ Rúa^e ajêaò]Zû _âKûg _ûAaû ijòZ ·fê ejò[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê gòlû Cbd iõelY I _âMZòcìkK Kû~ðý iõ_û\^ Keò[ûGö Gjû @ZúZe cìfýaû^ iõÄéZòe iõelY Keòaû ij GjûKê _ea ðú aõg]ecû^uê i eòZ Keò[ûG Gaõ ibýZûe aòKûg ^òcù« C_~êq _eòiÚòZò iéÁò Keò[ûGö (iv) iûcûRòK iõiÑûee C eY : gòlû icûRùe @ûagýK iõiÑûe @ûYòaû ij Gjûe aòKûg ^òcù« @ù^K iõiÑûecìkK Kû~ðý jûZKê ù^A[ûG ö Gjò C_fùl gòlû @§aògßûi, KêiõiÑûe Gaõ aòbò^Ü icûR @^ê_ù~ûMú Z[û _eµeû AZýû\òKê _eòa ð^ Keòaû ^òcù« @jej C\ýc Keò[ûGö Gjò Kû~ðý icû_^ ^òcù« gòlû ^òRKê a ðcû^e iûcûRòK aýaiÚû ij iûcòf Keòù^aû ij aýqò c¤ùe @ûagýK aê¡òc û, @«ü\éÁò Gaõ \lZûe aòKûg iû]^ Keò[ûG ~ûjû\ßûeû icûRe Kê-aýaiÚû MêWÿòKê \ìeúKeY Keòaû ^òcù« RùY aýqò ilc ùjûA[ûGö iêZeûõ Gjû aýqò Z[û icûRe cwk ^òcù« iûcûRòK aýaiÚûùe @ûagýK _eòa ð^ iõMVòZ Keò[ûGö Gjò icÉ Kû~ðý gòlûe Cbd iõelY I _âMZòcìkK Kû~ðý]ûeû C_ùe ^òbðe Keò[ûGö III. RûZò _âZò gòlûe Kû~ðý : RûZúd aòKûg ^òcù« gòlû GK MêeêZß_ì‰ð bìcòKû MâjY Keò[ûGö ù\g Z[û RûZòe icÉ aòKûg _âKâòdûKê aûÉa eì_ _â\û^ Keòaûùe Gjû GK _âcêL bìcòKû MâjY Keò[ûGö ùKøYiò GK ù\ge @[ðù^÷ZòK, iûcûRòK, eûRù^÷ZòK, iûõÄéZòK Gaõ @^ýû^ý aòKûg cêLýZü ùg÷lòK aòKûg C_ùe ^òbðe Keò[ûGö ù\ge aòbò^Ü eûRù^÷ZòK @û\gð ~[û MYZª, icûRZª, ]cð^òeù_laû\, iûcýaû\, RûZúd iõjZò AZýû\ò ùKak ùg÷lòK C\ýc \ßûeû iû]ôZ ùjûA[ûGö ùKøYiò GK ù\ge R^iû]ûeYu ùg÷lòK bò òbìcò ùijò ù\ge RûZúd aòKûge _âKéZ _eòPd aj^ Keò[ûGö RûZò_âZò gòlûe ùKùZùMûUò cêLý bìcòKû aû Kû~ðý ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qò : ^ûMeòKZß I iûcûRòK \ûdòZßùaû]e aòKûg : B (i) bûeZ _eò GK aògûk MYZûªòK eûÁâùe R^iû]ûeYcû^ue ^ûMeòKZß I iûcûRòK \ûdòZß ili iµKòðZ mû^ Z[û iùPZ^Zûe aòKûg @Zúa MêeêZß_ì‰ð @ùUö gòlû jó GKcûZâ cû¤c ~ûjû iûjû~ýùe m aýqò c¤ùe G iaê MêYûakú aòKûg fûb Keò[ûGö gòlû cû¤cùe icûRe iûcûRòK _â[û, @û\gð Gaõ To cìfýùaû] icìj ùMûUòG _òXÿòeê @^ý _òXÿòKê G_eò bûùa i eòZ ùjûA[ûG ù~, _âùZýK aýqò @ûi«û ok. co m 18 +2 gòlû (_â[c bûM) Kûfòe RùY Kâòdûgúk ^ûMeòK bûùa ^òRe bìcòKû ZêfûA[ûGö gòlûaòZþ WKÖe RûKòe jêùi^þu cZùe, ""GK MYZûªòK icûRùe iûcûRòK Rúa^Kê ù^÷ZòK Z[û aÉêaû\ú \éÁòùKûYeê _eò·kòZ Keòaû ^òcù« _âùZýK ^ûMeòK Zû'e \ûdòZßKê iê·eê eìù_ ^òaðûj Keòaû CPòZö'' (ii) ù^ZéZß ^òcù« _âgòlY : MYZªe i`kZû cêLýZü iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK, eûRù^÷ZòK, ]ûcòðK I gòlû ùlZâùe i`k ù^ZéZß C_ùe ^òbðe Keò[ûGö ù^ZéZße aòKûg _ûAñ gòlû C_~êq mû^, ùKøgk I cìfýùaû] _â\û^ Keòaûùe iûjû~ý Kùe ö RùY _âKéZ ù^Zû jó ù\gKê iVòKþ cûMðùe _eò·kòZ Keò[ûGö MYZªe i`kZû cêLýZü gòlòZ ^ûMeòKcû^u C_ùe ^òbðe Keò[ûG Gaõ ù\ge _âùZýK ^ûMeòK C_~êq gòlûfûb Keò_ûeòùf ù\ge _âKéZ aòKûg iû]^ ùjûA_ûeòaö Gjò KûeYeê gòlû GK C_~êq ùg÷lòK aýaiÚû cû¤cùe ù\ge R^iû]ûeYuê ù^ZéZß i´§ùe @ûagýK _âgòlY _â\û^ Keò[ûG ö (iii) RûZúd iõjZòe aòKûg : _òfûcû^u c¤ùe RûZúd iõjZò bûa^ûe aòKûg gòlûe @^ýZc _âcêL Kû~ðý @ùUö RûZúd iõjZò _âZòÂû aò^û ù\ge aòKûg iõ_ì‰ð @i¸a @ùUö aòLýûZ \ûgð^òK eû]ûKâò¾^þu cZùe, ""RûZúd iõjZò jûZêWÿò aû ^òjûY \ßûeû iéÁò Keû~ûA _ûeòa ^ûjóö Gjû cû^ae jé\d Gaõ c^ùe ]ôùe ]ôùe aòKgòZ ùjûA[ûGö G[ô ^òcù« gòlû ùjCQò GKcûZâ akò cû¤cö'' (iv) @ûùaMòK iõjZòe aòKûg : bûeZe RûZúd Rúa^e aòbò^Ü ùlZâ aýû_K aòbò^ÜZûùe _eò_ì‰ðö _eòùag, ]cð, RûZò, bûhû, ·fòPkY I @býûi _âùZýK ùlZâùe Gjò aòbò^ÜZû ù\Lû ~ûA[ûGö gòlûe GK cêLý Kû~ðý ùjCQò, Gjò aòùb\Zû c¤ùe GKZû iÚû_^ Keòaûö gòlû cû^aKê Zû'e @ûùaMùe fMûc ù\A GK iêiÚ iûcûRòK aûZûaeY iéÁò Keòaûùe iûjû~ý Keò[ûGö (v) RûZúd aòKûg ^òcù« ù~ûR^û : B RûZúd aòKûg ^òcò GK `k_â\ ù~ûR^û _âYd^ RûZúd Rúa^ùe gòlûe GK cêLý Kû~ðý ili @ùUö bûeZ _eò GK MYZûªòK eûÁâe iaðaò] aòKûg ^òcù« ù~ûR^û _âYd^ Keòaû _âùZýK m ^ûMeòKe K ðaý Gaõ \ûdòZßö Gjò flýKê Zßeû^ßòZ Keòaû ^òcù« ù\ge R^iû]ûeYu _ûAñ GK To iû]ûeY iað^òcÜ gòlû aýaiÚûe @ûagýKZû @^êbìZ ùjûA[ûGö ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 19 (vi) RûZúd gévkûe aòKûg : gévkû jó MYZªe cìk\ê@û @ùUö ù\ge elû ^òcù« gévkû @Zý« Reêeú @ùUö ù\ge _âùZýK ^ûMeòK GK gévkòZ Rúa^~û_^ Keòaû iaðûù\ø @ûagýKö gòlû jó RûZúd gévkûe aòKûg iû]^ Keò[ûGö cêLýZü Gjû aò\ýûkd I Méj _eòùageê jó iéÁò ùjûA[ûGö ùZYê aò\ýûkd Gjûe aòbò^Ü Kû~ðýKâc cû¤cùe gòlû[ðúcû^u c¤ùe gévkûe aúR a_^ Keòaû CPòZö cû¤còK gòlû @ûùdûM (1952-53) gévkû iµKðùe cZ _âKûg KeòaûKê ~ûA KjòQ«ò ù~, ""ù~ _~ðý« ù\ge icÉ ^ûMeòK ùicû^ue \ûdòZß Gaõ K ðaý gévkûe ij iµû\^ Keòaû ^òcò C_~êq bûaùe _âgòlY _âû¯ ùjûA^ûjû«ò, ùi _~ðý« MYZª i`k ùjûA_ûeòa ^ûjóö'' (vii) RûZúd \lZûe aòKûg : ù\ge R^iû]ûeYuê aé òMZ Gaõ @[ðù^÷ZòK \éÁòùKûYeê C_ûRð^lc Keòaû, GK MYZûªòK eûÁâe _â[c @ûagýKZû @ùUö RûZúd ißû[ð \éÁòeê ù\ge iúcòZ i´k c¤ùe Zû'e _âùZýK ^ûMeòKKê _ì‰ð aòKûg ^òcù« icÉ iêù~ûM _â\û^ Keòaû, GK iêaýaiÚòZ gòlû _âYûkúe cêLý Kû~ðý @ùUö Gjû aýqòcû^u c¤ùe aòbò^Ü RûZúd iciýû _âZò iùPZ^Zû iéÁò Keòaûùe iûjû~ý Keòaû ij, ùiMêWÿòKe icû]û^ ^òcò \lZûe aòKûg iû]^ Keò[ûGö IV. gòlû cû¤cùe @û«RðûZúdZûe aòKûg : cû^a RûZòe iaðaò] aòKûg icMâ _é[ôaúe aòbò^Ü ù\gcû^u _ûAñ GK @ûjßû^ @ùUö _é[ôaúe aòbò^Ü ù\g _eiÝeVûeê _é[K bûùa ejòaû CPòZ ^êùjñö ùicûù^ _eiÝe c¤ùe GK a§êZß_ì‰ð aûZûaeY Gaõ ij^gúk cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû @ûagýKö @]ê^û _é[ôaúe aòbò^Ü ù\g c¤ùe Mc^ûMc^ I ù~ûMûù~ûMe aýaiÚû ùagþ C^ÜZ ÉeKê @ûiò _ûeòQòö Gjò _eòù_âlúùe _âùZýK ù\g @^ý ù\g ij @iõjZò bûa^ûVûeê \ìùeA ejò _eiÝe c¤ùe GK ijù~ûM aûZûaeY iéÁò Keòaû GKû« @ûagýK @ùUö Gjò KûeYeê _é[ôaúe aòbò^Ü ù\gcû^ue a ðcû^ Gaõ baòhýZ aõg]ecû^u c¤ùe @û«RðûZòK aêSûcYûbûae iéÁò GK Reêeú @ûagýKZû @ùUö gòlû jó GKcûZâ cû¤c ~ûjû\ßûeû Gjò flý jûif ùjûA _ûeò[ûGö Gjò _eòù_âlúùe gòlûe ùKùZK Kû~ðý ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûA@Qòö B (i) ißû]ô^ Pò«û]ûeûe aòKûg : ili ißû]ô^ Pò«û]ûeûe aòKûg gòlûe aòbò^Ü Kû~ðý c¤ùe GK _âcêL Kû~ðý @ùUö Gjò ißû]ú^ m Pò«û]ûeû iûjû~ýùe RùY aýqò c¤ùe ißû]ô^ ^òhÝ ò ù^aûe \lZû aé¡ò _ûA[ûGö Gjò ißû]ô^ Pò«û]ûeû To ok. co m 20 +2 gòlû (_â[c bûM) _âùZýK ^ûMeòKuê cò[ýûeê iZý Gaõ @__â·eeê _âKéZ Z[ýùe C_^úZ ùjaûe \lZûe aòKûg NUûA[ûGö @^ý aýqòcû^uê aêSòaûe \lZû Zû' c¤ùe aýû_K CyZe \éÁòbwú iéÁò Keò[ûGö (ii) cû^aúd cìfýùaû] iÚû_^û : @û«RðûZúd aêSûcYûe aòKûg ^òcù« cû^aòK cìfýùaû]e aòKûg GK _âûKþ i ð @ùUö gòlû aýqòKê cû^aúd MêYûakú I @û\gðùe _âgòlY _â\û^ Keò[ûGö Gjò Kâcùe eûRý aû ù\ge iúcòZ ùbøùMûkòK iúcûe D¡ßðùe Gjû aýqò c¤ùe _ûeiÝeòK iõ_Kð aêSûcYû Gaõ bâûZéZß bûa iéÁò Keò[ûGö G icÉ Kû~ðý ùKak gòlû \ßûeû jó i¸a ùjûA[ûGö ùKøYiò ^òŸòðÁ RûZò @^ý RûZò C_ùe ^òRe K ðéZß Rûjòe Keòaû CPòZ ^êùjñ ö KûeY ùKjò KûjûVûeê ^êý^ ^êj«òö gòlû jó _âùZýK RûZò aû ]cðe flý GK I @bò^Ü ùaûfò iì·A ù\A[ûGö ù~Cñ icdùe G _âKûe Pò«û]ûeû _âùZýK aýqò c¤ùe Cù\âK ùjûA _ûeòa ùiùZùaùk @û\gðMZ \éÁòùKûYeê _é[aô ú _éÂeê icÉ _âKûe Kkj \ìe ùjûA_ûeòaö (iii) @û«RðûZòK i\þbûa I bâûZéZßbûae aòKûg : _ûeiÝeòK \ûdòZßùaû] bûa^û cû¤cùe @û«RðûZòK i\þbûa I bâûZéZßbûae aòKûg ùjûA[ûGö "icMâ iõiûe ùMûUòG _eòaûe i\ég' - Gjò ]ûeYû _òfûcû^u c¤ùe aûkêZ Kûkeê iéÁò Keû~òaû @ûagýKö icMâ _é[ôaú @aòbûRý Gaõ GK @ùUö _é[ôaúe icÉ ù\ge R^iû]ûeY _é[ôaúe jó ^ûMeòK @U«òö Gjûe aòKûg icÉue K ðaý Gaõ \ûdòZß @ùUö G ]eYe gòlû icÉu c¤ùe aògßÉeúd bûa^ûe aòKûgùe iûjû~ý Keò[ûGö icMâ cû^a RûZòe cwk _é[ôaúe _âùZýK ^ûMeòKue flý Gaõ @û\gð ùjaû CPòZö iûcûRòK, RûZúd Gaõ @û«RðûZúd \ûdòZßùaû], @û«RðûZúd i\þbûa I bâûZéZß bûae aòKûg ^òcù« gòlû iûjû~ý Keò[ûGö C_iõjûe : aòbò^Ü \éÁòùKûYeê c^êhý icûRùe Z[û aýqòMZ Rúa^ùe gòlûe iÚû^ ùagþ MêeêZß_ì‰ð @ùUö Gjû GK _eòa ð^gúk Gaõ Rúa^aýû_ú _âKâòdû @ùUö gòlû _âùZýK gògêe @«^òðjòZ _âZòbû I MêYûakú icìje C_~êq aòKûg iû]^ Keò[ûGö aýqòe aýqòZße aòbò^Ü \òM iêhc bûùa aòKgòZ ùjaû @ûagýKö Gjû iûcMâòK, iaðaò] Gaõ ic^ßòZ ùjaû ÆéjYúdö @^ý bûhûùe KjòaûKê Mùf cû^ae ùaø¡òK, B gûeúeòK, iûcûRòK, @û¤ûcôòK Gaõ ù^÷ZòK _âùZýK ùlZâùe C_~êq aòKûg iû]^ ùjaû CPòZö gòlû Gbkò GK _âKâòdû ~ûjû\ßûeû cû^ae aòbò^Ü @«^òðjòZ MêYûakúe ißûbûaòK Gaõ iêhc aòKûg iû]^ ili ùjûA[ûGö Gjû aýqòZße iõ_ì‰ð aòKûg iû]^ Keòaû ij aýqòe @ûPeYùe @ûagýK _eòa ð^ iõMVòZ m Keò ZûjûKê GK C c Rúa^ ^òcù« _âÉêZ Keò[ûGö To ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 21 iûeûõg : 1. gòlûe @[ð : GRêùKg^þ (gòlû) g±Uò fûUò^þ g± GWêùKdûe (Educare) g±eê @ûiò@Qò Gaõ Gjûe @[ð ùjCQò _âKûg Keòaû, _âKUòZ Keòaû aû @Mâie KeûAaûö gòlû g±Uò gòlûaòZþu \ßûeû aòbò^Ü bûaùe iõePòZ ùjûA@Qòö ^òcùÜ e bûeZúd gòlûaòZcþ û^u cZû^ê~ûdú gòlûe ùKùZK @[ð _â\û^ Keû~ûA@Qòö 2. bûeZúd gòlûaòZþ Gaõ _âûPú^ Mâ^ÚMêWÿòK cZùe gòlûe @[ð :  gòlû c^êhýKê @ûcô^òbðegúk Gaõ ^òüißû[ð ùjaûùe ijûdK ùjûA[ûGö (EKþ ùa\)  gòlû @ûcôûe ^òaðûY _âû¯ò _ûAñ C\ýc Keò[ûGö (C_^òh\þ)  gòlû cû^a I gògêe ù\j, c^ I @ûcôûe iaðûwú^ aòKûgKê aêSûA[ûGö (cjûcôûMû§ò)  gòlû cû^a c¤ùe fêKÑûdòZ @aiÚûùe ejò[ôaû @«^òðjòZ ù\÷aò i ûe _eò_âKûg _ûAñ iûjû~ý Keò[ûGö (ißûcú aòùaKû^¦) 3. _û½ûZý gòlûaòZþu cZùe gòlûe @[ð : _û½ûZý gòlûaòZþcû^u cZùe gòlûe aòbò^Ü @[ð ^òcÜùe _â\û^ Keû~ûAQòö  VòKþ icdùe @û^¦ I aòhû\ @^êba Keòaûe lcZûKê gòlû Kêjû~ûA[ûGö (_äûùUû)  GK iêiÚ iak geúe ij GK iêiÚ c^ iéÁò Keòaû jó gòlûö (@ûeòùÁûUf)  cû^ae @«^òðjòZ MêYûakúe ißûbûaòK, iêiõMZ I _âMZògúk aòKûg ]ûeûKê gòlû Kêjû~ûA[ûGö (ù_ÁûfiÑò)  gògêe fêKûÑ dòZ aû @ûaeY ~êq MêYûakú icìje _eò_âKûgKê gòlû Kêjû~ûA[ûGö (ù`âûùafþ)  gòlû jó _ì‰ðûw Rúa^~û_^ ùg÷kúKê aêSûA [ûGö (ùiÝ^þieþ)  gòlû gògêe aýqòZße _ì‰ðûw aòKûgKê aêSûA[ûGö (Uò._ò. ^^þ) 4. gòlû GK _âKâòdû : gòlûKê Cbd \ßò-_ûlòK Gaõ Zâò-_ûlòK _âKâòdû eìù_ MâjY Keû~ûA[ûGö iõKú‰ð @[ðùe B gòlû aò\ýûkd gòlûKê aêSûA[ûGö aò\ýûkdùe gògêUò _âùag Keòaû _ùe Gjû @ûe¸ jêG Gaõ ili aò\ýûkd _eòZýûM Keòaû icdùe Gjûe icû¯ò NUò[ûGö cûZâ aýû_K @[ðùe gòlû GK m Rúa^aýû_ú _âKâòdû Gaõ Gjû aò\ýûkd gòlû c¤ùe iúcòZ ^ [ûGö @ZGa Gjû GK _âKâòdû @ùUö To ok. co m 22 +2 gòlû (_â[c bûM) 5. gòlû Kjòùf K'Y aêSûG ? gòlû K'Y Gjò _âgÜUòe C e ^òcÜcùZ _âKûg Keû~ûA[ûG -  aýqòZße aòKûg  @ûPeYMZ _eòa ð^  _âgòlY _âKâòdû Gaõ  Rúa^aýû_ú _âKâòdû AZýû\òö 6. gòlûe Kû~ðý : gòlûe \êA _âKûe cêLý Kû~ðý ejòQòö ~[û : iõelYûcôK Gaõ _âMZòcìkKö Gjû @ZúZe iõÄéZò Gaõ HZòjýe iõelY I aòKûg Keòaû ij GjûKê _ea ðú aõg]euê iõePòZ Keò[ûGö gòlûe _âMZòcìkK Kû~ðý icûRKê C^ÜZò _[ùe @ûùMA ù^aûùe iûjû~ý Keò[ûGö 7. aýqò, icûR, ù\g Gaõ _é[ôaú _âZò gòlûe Kû~ðý :  gòlû Rúa^e aòbò^Ü ùlZâùe @ûagýK ^òùŸðg^û Gaõ C_ù\g^ _â\û^ cû¤cùe aýqòe aé¡ò I aòKûg _âKâòdûùe iûjû~ý Keò[ûG Gaõ ZûKê baòhýZ Rúa^ _ûAñ _âÉêZ Keò[ûGö  icûR _âZò gòlûe ùKùZùMûUò cêLý Kû~ðý ùjCQò; ùR÷aòK I iûcûRòK Rúa^e ^òeazò^Ü I ]ûeûaûjòK @MâMZò, iõÄéZòe iõelY, aòKûg Gaõ iõeP^û, @_iõÄéZòe \ìeúKeY Gaõ iûcûRòK iõiÑûe cû¤cùe ibýZûe aòKûgö  RûZúd aòKûg ^òcù« gòlû GK cêLý @ûdê] eìù_ Kû~ðý Keò[ûGö Gjò ùlZâùe Gjûe aòbò^Ü MêeêZß_ì‰ð Kû~ðý ùjCQò; ^ûMeòK cû^u c¤ùe iûcûRòK \ûdòZßùaû] Gaõ ^ûMeòK- K ðaýùaû] bûa^ûe aòKûg, ù^ZéZß ^òcù« _âgòlY, ù\gKê ùMûUòG iìZâùe aû§òaû ^òcù« RûZúd Gaõ @ûùaMòK iõjZòe aòKûg, RûZúd gévkû, mû^e @bòaé¡ò Gaõ ù\ge R^iû]ûeYuê aé òMZ Gaõ @[ðù^÷ZòK \éÁòùKûYeê \l Gaõ C_ûRð^ lc Keòaû ^òcù« GK iê aýaiÚòZ gòlû aýaiÚûe iõMV^ö B  icMâ aògße aòKûg \éÁòùKûYeê gòlû @ù^K \ûdòZß iõ_û\^ Keò[ûGö cû^aòK cìfýùaû] ili Gaõ ißû]ú^ Pò«û]ûeûe aòKûg ^òcò _âgòlY _â\û^ Keò, cû^aòKZûe aûZûaeY iéÁò Keòaû Gjûe GK _âcêL Kû~ðý @ùUö C_~êq Kû~ðýKâc cû¤cùe gòlû @û«RðûZòK aêSûcYû, m i\þbûa Gaõ bâûZébûae aòKûg iû]^ Keò[ûGö To ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 23 _âgÜûakú 1. ^òcÜfòLôZ \ò@û~ûA[ôaû i¸ûaý C eMêWÿòK c¤eê VòKþ C eUò aûQò ùfL ö (K) ""@ûZàiûlûZþKûe jó gòlû'' - G CqòUò KòG _â\û^ Keò[ôùf ? (i) \dû^¦ (ii) ^û^K (iii) gueûPû~ðý (iv) gâú @eaò¦ (L) ""GK iêiÚ geúeùe iêiÚc^ iéÁò Keòaû jó gòlû''- Gjò aqaý KòG _â\û^ Keò[ôùf ? (i) _äûùUû (ii) iùKâUòiþ (iii) ù_Éûfiò (iv) @ûeòùÁûUfþ 2. ^òcÜfòLôZ _âùZýK C__âgÜe C e ùMûUòG ùfLûGñ aûKýùe _â\û^ Ke ö (i) gòlûe \ßò-_ûlòK _âKâòdûùe \êA ùceêe ^ûc K'Y ? (ii) gòlûe Zòâ-_ûlòK _âKâòdûùe Zò^òùceêe ^ûc K'Y ? (iii) Êûcú aòùaKû^¦ gòlû g±UòKê Kò_eò aýûLýû KeòQ«ò ? (iv) Mû§òRúu cZùe gòlû Kjòùf K'Y aêSû~ûG ? 3. ^òcÜfòLôZ _âùZýK C__âgÜe C e \êA aû Zò^òùMûUò aûKýùe _â\û^ Ke ö B (i) gòlûe aýû_K @[ð Kjòùf K'Y aêSû~ûG ? ili (ii) ""gòlû'' g±Uòe aêý_ô òMZ @[ð a‰ð^û Ke ö m (iii) gòlû iõKú‰ð @[ðùe K'Y iìPûA[ûG ? To (iv) aýqòe aòKûg ^òcù« gòlûe Zò^òùMûUò cêLý Kû~ðý CùfäL Ke ö ok. co m 24 +2 gòlû (_â[c bûM) 4. ^òcÜfòLôZ _âùZýK C__âgÜe C e Q@Uò aûKýùe _â\û^ Ke ö (i) ""gòlû jó @ûPeYMZ _eòa ð^''- iõùl_ùe a‰ð^û Ke ö (ii) gòlûKê KûjóKò @bòmZûe ^òeazò^Ü _ê^MðV^ Kêjû~ûG ? (iii) gòlûKê KûjóKò Rúa^aýû_ú _âKâòdû ùaûfò Kêjû~ûG ? 3. ^òcÜfòLôZ _âgÜe C e \ò@ ö (i) gòlûe _âMZòcìkK Kû~ðý Kjòùf K'Y aêSû~ûG ? C\ûjeY ij a‰ð^û Ke ö (ii) icûRùe iõÄéZòe iõelY ^òcò gòlû ùKCñ bìcòKû MâjY Keò[ûG ? C\ûjeY ij @ûùfûP^û Ke ö (iii) RûZúd aòKûg ^òcù« gòlûe bìcòKû a‰ð^û Ke ö  B ili m To ok. co m  gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 25 1.2 gòlûe flý : CùŸgý icìj : Cq @¤ûdUòe @¤d^ _ùe gòlû[ðúe ^òcÜfòLôZ \lZûicìje aòKûg @ûgû Keû~ûGö  gòlûe @[ð i´§ùe C_~êq mû^ jûif Keòùa I ùi i´§ùe Zûue ùaû]gqòe aòKûg NUòa,  gòlûe aòbò^Ü MêeêZß_ì‰ð flýMêWÿòK iõ_Kðùe mû^ @ûjeY Keòùa,  gòlûe @[ð ^ò‰ðd Keòaûe @ûagýKZû a‰ð^û Keò_ûeòùa,  gòlûe aòbò^Ü @[ðKê aòùgæhY Keòaû ij a‰ð^û Keò_ûeòùa,  aòbò^Ü LýûZò^ûcû gòlûaòZþu \ßûeû a‰òðZ gòlûe flýMêWÿòK iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keò_ûeòùa,  gòlûe iûcûRòK flý, aýqòMZ flýVûeê Kò_eò bò^Ü Zûjû aêSò_ûeòùaö  gòlûe aýqòMZ Gaõ iûcûRòK flý c¤ùe ic^ßd iÚû_^ Keòaûe @ûagýKZû a‰ð^û Keòùa, ùg÷lòK CùŸgý  QûZâQûZâúcûù^ gòlûe MYZûªòK fl aòhdùe @aMZ ùjùa,  ùicûù^ a ðcû^ icûRùe MYZûªòK flýe MêeêZß aòhdùe a‰ð^û Keò_ûeòùa,  QûZâQûZâúcûù^ gòlûe aé òMZ flýe MêeêZß aòhdùe Kjò_ûeòùa,  ùicûù^ QûZâQûZâúcûù^ aé òMZ flýe i_l I aò_l ~êqò aûXÿò_ûeòùa,  RûZúd gòlû^úZò - 1986 Gaõ 1992 ciòjûùe Zjóùe @Yû~ûA[ôaû _eòa ð^ @^ê~ûdú gòlûe flý iõ_Kðùe a‰ð^û Keò_ûeòùa,  gògêùK÷¦âòK gòlûe @[ð a‰ð^û Keò_ûeòùa, B  gògêùK÷¦òâK gòlûe _âKéZò a‰ð^û Keò_ûeòùa, ili  gògêùK÷¦âòK Gaõ Kcð ùK÷¦âòK gòlû_¡Zò c¤ùe [ôaû iõ_Kð a‰ð^û Keò_ûeòùa, m  ùg÷lòK _âKâòdûKê gògêùK÷¦âòK Keòaû ^òcù« @ûagýK ùjC[ôaû _¡Zò Gaõ C_ûdMêWÿòK a‰ð^û Keò_ûeòùaö To ok. co m 26 +2 gòlû (_â[c bûM) 1.2.1 gòlûe flý - Gjûe @[ð : icûRùe a ôejòaû ^òcò gòlû c^êhý _ûAñ GKû« @ûagýKö ^òŸòðÁ flý jûif _ûAñ gòlû aòbò^Ü Kû~ðýKâc MâjY Keò[ûGö flý GK _ìað ^ò¡ðûeòZ Kû~ðýKâc @ùUö ^òŸòðÁ Pò«û Gaõ C_~êq ù~ûR^û cû¤cùe Gjû aýqòKê flý _[ùe @Mâie ùjaû ^òcù« ù_âeYû ù~ûMûA[ûGö _âùZýK ùg÷lòK Kû~ðýKâc ^òcò flý cìkbò ò iÚû_^ Keò[ûGö gòlûe flý ^ò¡ðûeY Keòaû aýZúZ _ûVýKâc Gaõ Gjûe _¡Zò i´§ùe ùKøYiò ù~ûR^û _âÉêZ KeòjêG ^ûjóö GK ^òŸòðÁ flýe @bûa gòlû aýaiÚûKê GK @§Mkò i\ég Keòù\A[ûGö flý aýZòùeK gòlûe _âùZýK Kû~ðý @[ðjú^ ùjûA_ùWÿ Gaõ Gjû ùKøYiò C_ù~ûMú `kû`k ù\A^[ûGö ^òŸòðÁ flý aò^û RùY gòlûaòZþuê \òMjú^ RûjûRe ^ûaòKijòZ Zêk^û Keû~ûA[ûG Gaõ gògêUò \òMjú^ RûjûR _eò ùKùZùaùk ùKCñ Kìkùe _j ôa aû fûMòa, Zûjûe ùKøYiò VòKYû ^[ûGö Gjò \éÁòùKûYeê gòlûe flý gòlûe iûcMâòK ù~ûR^û _âYd^ùe GK _âcêL bìcòKû MâjY Keò[ûGö iû]ûeYZü, gòlûe flý Zò^òùMûUò cêLý bìcòKû fòbûA[ûGö _â[cZü, Gjû ùg÷lòK _âKâòdûKê ^òùŸðg^û ù\aû ijòZ, Gjò _âKâòdû ij iõ_éq icÉ gòlK, gòlû[ðú Gaõ @^ýû^ý aýqòaòùghu c¤ùe GK ^òŸòðÁ Gaõ iÝÁ \éÁòbwú @ûYò ù\A[ûGö \ßòZúdZü, gòlûe flý ùg÷lòK Kû~ðýMêWÿòKe iµû\^ _ûAñ @bòù_âeYû _â\û^ Keò[ûGö gòlûe @û\gðMêWÿòK jó aòbò^Ü ùg÷lòK Kû~ðýe `k_â\ iµû\^ ^òcù« C_~êq ù_âeYûe C› bûùa Kû~ðý Keò[ûGö flý ù~ùZ @ûKhðYúd ùja, GjûKê jûif Keòaû ^òcù« C\ýc ùiZòKò MZògúk ùjaö Gjò \éÁòùKûYeê gòlûe flý ùKak ^òùŸðg^û \òG^ûjó aeõ aòbò^Ü ùg÷lòK Kû~ðýe KâcMêWÿòKê @ûagýK MêeêZß _â\û^ Keò[ûGö ZéZúdZü, gòlûe flý ùg÷lòK Kû~ðýe cìfýûd^ùe iûjû~ý Keò[ûGö gòlûe flýMêWÿòK ùg÷lòK \gð^e ùK¦âaò¦ê @ùUö Gjû iZý ù~ ùKøYiò \gð^ aò^û RùY gòlûaòZþ flý aòhdùe Pò«û Keò_ûùe ^ûjó Gaõ gòlûe flý aò^û ùKøYiò gòlû \gð^ aòhdùe c¤ Pò«û Keû~ûA_ûeòa ^ûjóö flý jó gòlû i´§ùe RYue \gð^ i´§ùe ]ûeYû _â\û^ Keòaû ij ùg÷lòK _âKâòdûe Kû~ðý]ûeûe \òM i´§ùe B ]ûeYû _â\û^ Keò[ûGö flý baòhýZ Kû~ðý_^Úû iµKðùe iìP^û _â\û^ Keòaû ijòZ ùKøYiò GK Kû~ðýe iµû\^ ^òcù« iÝÁ ^òùŸðg^û _â\û^ Keò[ûG Gaõ Gjû _âKûeû«ùe RùY aýqòe @ûPeYKê ili @bòù_âZ Keò[ûGö m gòlûe ùKøYiò GK ^òŸòðÁ flý, iaê icd _ûAñ MâjYúd ùjûA_ûeò ^[ûGö _é[ôaúe gòlû- To AZòjûie @¤d^ \ßûeû Gjû iÝÁ jêG ù~, gòlûe flý icd I iÚû^ @^ê~ûdú _eòa ð^ ùjûA[ûGö ok. co m gòlû : Gjûe @[ð, Kû~ðý Gaõ flý 27 C\ûjeY ißeì_, _êeûZ^ bûeZùe ùaø¡òK I @û¤ûcôòK aòKûg gòlûe flý [ôfûö cûZâ a ðcû^ gòlûe flý Kjòùf RûZúd \lZû, MYZûªòK Rúa^, ùa÷mû^òK \éÁòbwú Gaõ CyZe @ûMâje aòKûg]ûeû AZýû\òKê aêSûA[ûGö GK MYZûªòK eûÁâùe gòlû aýqòZße aòKûg _ûAñ C\ýc Kfûùaùk GKQZâaû\ú eûÁâùe ùKak eûÁâe ißû[ðe aòKûg _ûAñ Kû~ðý Keò[ûG Gaõ aýqòKê eûÁâ @ûMùe ùKøYiò MêeêZß _â\û^ Keò^[ûGö aògòÁ gòlûaòZþ R^þ WòIßòu cZùe flý icMâ ùg÷lòK _âKâòdû ij @wûwúbûùa RWÿòZö ùKùZK gòlûaòZþu cZùe flý aýqòKê Zû'e gòlû ùlZâùe @ûMKê @ûùMAaû ^òcò ù_âeYû _â\û^ Keò[ûGö Gjò cZû^ê~ûdú gòlûe flý ùgh _eòYZò ^êùjñ aeõ Gjû flý aû A_þiòZ iÚû^ùe _j òaû _ûAñ ùKak cûZâ GK C_ûd @ùUö Gjò \éÁòùKûYeê ißZü GK _âgÜ CVò[ûG ù~, gòlûe flý K'Y ùg÷lòK _âKâòdûe @«MðZ ^û ajòbêðZ? gòlûe flý Cbd ùg÷lòK _âKòâdûe @«MðZ Gaõ ajòbêðZ @ùUö Gjû gògêe @ûMâj I \lZûe C_~êq aò^òù~ûM cû¤cùe Zû'Kê MYZûªòK Rúa^]ûeûùe baòhýZ Rúa^~û_^ _ûAð _âÉêZ Keò[ûGö 1.2.2 gòlûe aýqòMZ Gaõ iûcûRòK flý : gòlûe aòbò^Ü flýe bò^Ü bò^Ü _âKéZò ejò[ûGö Gjû iaði¹Z ù~, gòlûe _âùZýK flý Cbd aýqò Gaõ icûRe aòKûg ^òcù« @jej C\ýc Rûeò eLô[ûGö Gjò Kâcùe, gòlûe flýMêWÿòK c¤ùe aýqòMZ Gaõ iûcûRòK flý MêeêZß_ì‰ð @ùUö gòlûZ ße AZòjûiKê _~ðýûùfûP^û Kùf RYû~ûG ù~, Gjò \êAùMûUò flý c¤ùe @ù^K \ß¦ß ejòòQòö ùKùZK gòlûaòZþ aýqòe iÚû^ icûR @ù_lû MêeêZß_ì‰ð cù^Keò, gòlûe aýqòMZ flýKê _âû]û^ý ù\AQ«òö @^ý_lùe @^ýùKùZK gòlûaòZþ aýqòKê icûR Zêk^ûùe ùMøY cù^Keò, icûRKê @]ôK _âû]û^ý _â\û^ Keò[û'«òö Gjò \éÁòùKûYeê a ðcû^ ù\Lû~ûC ù~ _âKéZùe Gjò \êAUò flý _eiÝee aòùeû]ô @U«ò ^û ùKak _eiÝee MêeêZß \éÁòeê bò^Ü @U«òö a) gòlûe aýqòMZ flý : icÉ _âKûe aò\ýûkd aýqòe cêq aòKûg iû]^ Keòaû ij _âùZýK aýqòKê Zû'e icûRùe a ôejòaû _âKâòdû c¤ùe Zû' c¤ùe ejò[ôaû icÉ _âZòbûe aòKûg ^òcù« ~[ûiû¤ iûjû~ý Z[û B iêù~ûM _â\û^ Keò[ûGö gòlûe aýqòMZ flýe _âaqûcû^u cZùe aýqò iað\û _âùZýK ùlZâùe ili i¹êL iÚû^ MâjY Keòaû CPòZö aògße aògòÁ gòlûaòZþ ~[û, eêùhû (Rousseau), ù_Áûfiò (Pestalozzi), m ù`âûùafþ (Froebel), Uò._ò.^^þ (T.P. Nunn) Gaõ @^ý ùKùZK gòlûe aýqòMZ flýKê ~ù[Á MêeêZß To _â\û^ Keò[û'«òö @ûc ù\ge aògòÁ gòlûaòZþMY ~[û Mû§òRú, ißûcú aòùaKû^¦, Mêeêù\a eaú¦â^û[ UûùMûe Gaõ gâú @eaò¦ AZýû\ò gòlûe aýqòMZ flýKê ùagþ _âû]û^ý ù\AQ«òö ok. co m 28 +2 gòlû (_â[c bûM) gòlûe aýqòMZ flýe _âaqûcû^u cZùe gògêe iaðaò] aòKûg gòlûe GK _âcêL flý @ùUö ùicû^u cZùe gòlûe aýqòMZ flý aýqòe icÉ @ûagýKZû _ìeY \òMùe, C_~êq ¤û^ ù\A[ûGö aýqòKê icÉ \òMeê \l, Kû~ðýlc Gaõ iêiÚ iak Keò MXÿòùZûkòaû Gjûe cêLý flý @ùUö cûZâ @ù^K icdùe aýqòMZ flý icûRe aòKûgùe aû]K ùjûA[ûG Gaõ ùKùZKûõgùe Gjûe lZòKeò[ûGö ^òcÜ @ûùfûP^û gòlûe aýqòMZ flýe iõKú‰ð I aýû_K @[ð iõ_Kðùe @ûùfûK_ûZ Keû~ûAQòö aýqòMZ flýe iõKú‰ð @[ð : aýqòMZ flýe iõKú‰ð @[ð \éÁòùKûYeê ùg÷lòK _âKâòdû gògêUòe @«^ðòjòZ _âZòbûe iaðaò] aòKûg ^òcù« C\ýc Keòaû CPòZö Gjò bûaùe aýqòMZ flý _âKéZòaû\ Z ß ij RWÿòZ @ùUö KûeY _âKéZòaû\ Z ß @^ê~ûdú gòlû gògêUòe ijRûZ _âaé ò Gaõ @«^ðòjòZ _âZòbûKê \éÁòùe eLô Zûjûe aòKûg ^òcù« C_~êq _\ùl_ MâjY Keò[ûGö Gjò KûeYeê gòlûe aýqòMZ flý Gjûe iõKú‰ð @[ð @^ê~ûdú gògêe _âûKéZòK MêYûakúe ißûbûaòK aòKûg _âKâòdûKê aêSûA[ûGö aýqòMZ flýe aògòÁ _âaqû Uò._ò.^^þu cZùe aýqòe ißdõiõ_ì‰ð aòKûg gòlûe _â]û^ flý @ùUö ùi Zûue aòLýûZ _êÉK (Education : Its Data and the First Principles) ùe KjòQ«ò, ""aýqòe cêq Gaõ @aû] bûùa Kû~ðý Keòaûe @]ôKûe iuêPòZ ùjûAMùf icûRe aòKûg aû cwk Pò«û Keòaû aé[û @ùUö Gjò KûeYeê gòlû\û^ aýaiÚû Gjò iZýe C_faþ]ô ^òcù« aýqòcû^ue gòlû aýaiÚûKê i`k bûùa i ûkòZ Keòaû @ûagýKö'' ùZYê iaðaò] Z[û iêhc aòKûg ^òcò gògêUòKê iõ_ì‰ð ißû]ô^Zû _â\û^ Keû~òaû @ûagýKö gòlûe aýqòMZ flýe aýû_K @[ð : gòlûe aýqòMZ flý Gjûe aýû_K @[ðùe @ûùcôû_faþ]ôKeYKê aêSûA[ûGö C_~êq bûùa _âgòlY RùY aýqò jó ùKak icûR, ùMûÂú Gaõ ù\g _âZò Zûue \ûdòZß Gaõ K ðaý iµKðùe jé\dwc Keò_ûe«òö Gjò KûeYeê aýqòe gûeúeòK, ù^÷ZòK, ùaø¡òK Gaõ @û¤ûcôòK i¸ûa^ûe _âKéZ aòKûg _ûAñ C_~êq iêaò]û iêù~ûMcû^ _â\û^ Keû~òaû CPòZö ùZYê aýû_K @[ðùe aýqòKê icûR C_ù~ûMú Z[û ic[ðKeò MXÿòùZûkòaû _ûAñ Zû'e @ûMâj, \éÁòbwú, R^àòZ _âZòbû _eòù_âlúùe aýqòZße B iaðûwú^ aòKûg ^òcù« gòlû C_~êq aýaiÚû Keòaû CPòZö Uò._ò.^^þu cZùe gòlû _âùZýK aýqòKê ili Zû'e ^òRiß _âZòbû Z[û MêYûakú @^ê~ûdú cû^a ibýZû ^òcù« ^òRiß @a\û^ _ûAñ ù_âeYû ù~ûMûA[ûGö Gjò KûeYeê gòlûe aýqòMZ flý Cbd aýqò Ga