Psychologia Ekonomiczna - Wykłady Notatki PDF

Psychologia Ekonomiczna 05.10.2024 -​ Egzamin bedzie sie opieral na slajdach, ale warto przeczytać literaturę z sylabusu. Wyklad 1 1, ‘Wprowadzenie do psychologii ekonomicznej’ Jakie zjawiska nas interesują? - Dlaczego ludzie oszczędzają pieniądze...

Psychologia Ekonomiczna 05.10.2024 -​ Egzamin bedzie sie opieral na slajdach, ale warto przeczytać literaturę z sylabusu. Wyklad 1 1, ‘Wprowadzenie do psychologii ekonomicznej’ Jakie zjawiska nas interesują? - Dlaczego ludzie oszczędzają pieniądze lub zaciągają kredyty? - Jak ludzie podejmują decyzje o podziale zasobów (np. sytuacja właściciela firmy, która osiąga zyski). - Jaki jest stosunek ludzi do płacenia podatków? - czy w kontekstach ekonomicznych ludzie działają etycznie? Economic psychology is the study of the psychological mechanism that underlie economic behavior, including how individuals make decisions about spending, savin, investing, and other financial activities. It focuses on understanding the cognitive, emotional and social factors that influence economic decision-making and how these decisions impact both individuals and society. – A. Lewis Dlaczego badać zachowania ekonomiczne, skoro roi to już ekonomia? Ekonomia- nauka społeczna Adam Smith (1723-1790) początek ekonomii współczesnej 1759 The theory of moral sentiment 1776 Co mozna znalezc w książkach Smitha? Zachowanie jako wypadkowa napięcia miedzy dążeniami (passions) i samokontrola ( impartial spectator) Zwrócenie uwagi na to, że ludzie przywiązują większą wagę do strat niż do zysków Interpretacja człowieka jako jednostki nadmiernie wierzącej w swoje kompetencje i zbyt optymistycznej Ludzie mogą działa altruistycznie, ale ich altruizm jest podatny na różne czynniki no oddalenie geograficzne 1 Ludzie ujawniają naturalną potrzebę dokonywania sprawiedliwych wyborów David Hume (1711-1776) Essays: moral, political and literary (1752) -Aktywność ekonomiczna jako część natury ludzkiej motywowana przez osobista korzyść, ale moderowana przez interakcje społeczne i zasady moralne - Emocje i czynniki społeczne mają wpływ na decyzje ekonomiczne Reason-based choice E. Shafir, I. Simonson, & A. Tversky, 1993 It is proposed that when faced with the need to choose, decision-makers often seek and construct reasons in order to resolve the conflict and justify their choice, to themselves and to others. Czy ekonomia potrzebuje psychologii? John Stuart Mill (XIX w) A man is not likely to be good economist if he is nothing else Alan Greenspan (XX-XXI w) I was wrong about economy. Those of us who have looked to self-interest of lending institutions to protect shareholders’ equity (myself especially) are in a state of shocked disbelief. Czy ekonomiści dostrzegają potrzebę psychologii? Tak Regulowanie decyzji: Loss aversion, regret, overconfidence, herding, limited attention span, rules of thumb, mental accounting (Richard Thaler). 2 Psychologia a ekonomia Deduction vs Induction Deduction: Induction: Aristotle Sherlock Theory-> hypothesis -> Theory - wybrać IKE czy ZUS? - Kupic dodatkowe ubezpieczenie, czy nie - Jaki system placenia podatku dochodowego wybrać? Na czym polega ryzyko finansowe? Kiedy ono rosnie, a kiedy maleje Jak działa oprocentowanie? Czym jest procent składany? Co ekonomia zakłada na temat wiedzy ludzi? Teoria cyklu zycia- Franco Modigliani Poziom aspiracji migruje u ludzi Teoria konsumenta - racjonalny i dobrze poinformowany -ksztaltuje optymalnie plany oszczednosciowe w cyklu zycia - wymagania- wiedza o rynkach finansowych, wiedza o sile nabywczej pieniadza, kompetencje w zakresie wykonywania zalozonych kalkulacji ekonomocznych. Jaka naprawdę jest nasza wiedza ekonomiczna? - deklaratywna (wiem co to jest) -proceduralna ( wiem, jak zrobić, wykonywać) -niejawna ( domyślam się, co to jest lub jak to zrobić) Bieglosc finansowa (financial literacy) Annamaria Lusardi 7 Definicja OECD: Financial literacy is knowledge and understanding of financial concepts and risks, and the skills, motivation and condifence to apply such knowlesge and understanding in order to make effective decisions across a range of financial contexts to improve the financial well-being of individuals and society and to enable participation in economic life. Pomiar bieglosci finansowej Kwestie Wyklad 4 i 5 - PSYCHOLOGIA EKONOMICZNA Psychologia pieniądza Co oznaczają dla nas pieniądze, poza ich funkcjami ekonomicznymi? Jak reagujemy na pieniądze? W jaki sposób kontakt z pieniędzmi zmienia nasze preferencje, postawy, zachowania? Czy kontakt z pieniędzmi kształtuje naszą moralność? Co to dla nas oznacza mieć dużo pieniędzy lub mieć mało pieniędzy? Czy pieniądze przysparzają nam szczęścia? Jak różnimy się między sobą, jeśli chodzi o sposób reagowania na pieniądze? EKONOMIA PIENIĄDZA W skrócie - Pieniądz jest środkiem wymiany Definiowanie pieniądza- Money, a commodity accepted by general consent as a medium of economic exchange. It is the medium in which prices and values are 8 expressed; as currency, it circulates anonymously from person to person and country to country, thus facilitating trade, and it is the principal measure of wealth (Encyclopedia Britannica). Czy pieniądz jest tylko środkiem wymiany? Pieniądz jest symbolem, nie realizuje tylko potrzeb materialnych. Na przykład banknot 1 USD - pieniądz kojarzy nam się z kontrola, na dolarze jest George Washington Na odwrocie jest symbolika pozaekonomiczna, nadając pieniądzu tożsamości. Quentin Massys, XVI w. (niderlandzki malarz)- pieniądze odciągają nas od tego, co jest istotne. Caravaggio, XVI-XVII w. 9 Symbol pieniądza w naukach społecznych Badania jakościowe Viviany Zelizer. pieniądze kobiece i pieniądze męskie (Wyspa Rossel) badania młodocianych przestępców badania prostytutek Pieniądze legalne i pieniądze nielegalne są przez nas traktowane inaczej. Wartościujemy pieniądze. Ocena wielkości pieniędzy - jak ludzie szacują wielkość pieniędzy? Ludzie zawyżają wielkość pieniędzy- efekt Tajfela- rzeczy które są dla nas ważne zazwyczaj zawyżamy, wydają nam się większe. Bruner & Goodman (1947) - małe dzieci przeceniają wielkość monet, choć nie popełniają błędu w ocenie wielkości krążków z papieru Zaleśkiewicz i in. (2013) - dorośli również przeceniają wielkość pieniędzy (średni błąd przeszacowania ok. 15%) Pieniądze i władza Pieniądze są interpretowane jako symbol władzy. Pieniądze i poczucie władzy (David Gal, 2012, Journal of Consumer Research) 10  Grupa 1 - torowanie poczucia utraty władzy Grupa 2 - kontrolna Zmienna zależna - potrzeba posiadania pieniędzy (ślinienie się na widok pieniędzy lub obiektów neutralnych) Założenie- w obu grupach będzie ślinienie się ale w grupie pierwszej będzie to silniejsze. Pieniądze symbolizują władzę. Ludzie mogą chcieć mieć pieniądze nie tylko w celach wymiany. Jak i dlaczego pieniądze nas zmieniły? - prymitywna ekonomia (barter) wymiana dóbr między sobą. Aby barter mógł funkcjonować ludzie muszą o sobie myśleć, np. duży poziom zaufania, ludzie musza się interesować potrzebami innych, nie tylko swoimi. - pojawienie się pieniądza jako środek wymiany, nie trzeba się interesować innymi tak jak w barterze, bo wszystko odbywa się anonimowo. Poczucie niezależności Przewidywania pieniądz wyznacza specyficzny stan umysłu (mindset) koncentracja na sobie; na własnych celach; na własnej skuteczności 11  osłabienie znaczenia relacji społecznych – słabsza potrzeba pomagania innym i przyjmowania pomocy; brak potrzeby przebywania z innymi (wymiana pieniężna jest anonimowa) Jak to badać eksperymentalnie? Dwa nurty badań: 1.​ wprowadzenie realnych pieniędzy do wymiany, np. płacenie za wykonania zadania (wprowadzanie bodźców związanych z pieniędzmi torem centralnym) 2.​ torowanie idei pieniędzy (wprowadzenie bodźców związanych z pieniędzmi torem peryferycznym) Nurt 1 – płacenie eksperyment - rozpoznawanie emocji (Ma-Kellams, Blascovich, 2013) w jednej grupie prawdzie pieniądze w drugiej grupie nie było zadnych pieniedzy. Rozpoznanie stanow emocjonalnych na filmie. METODA: obserwacja filmu, w którym dyskutują ze sobą dwie osoby zadanie: rozpoznawanie stanów emocjonalnych osób na filmie grupa eksperymentalna: za poprawne rozwiązanie nagroda finansowa o wartości 40$ grupa kontrolna: brak nagrody finansowej pomiar: porównanie samooceny emocji osoby z filmu i oceny osoby badanej (wyższa różnica = wyższy błąd) 12 Gorszy wynik tam, gdzie w grę wchodziły pieniądze. Obniża to współczucie i empatyczność. Pieniądze wpływają na ludzi tak, że bardziej koncentrują się na sobie, co jest naturalnym procesem psychologicznym. Pieniądze uruchamiają self-sufficiency. Nurt 2- torowanie KATHLEEN VOHNS- Jako pierwsza wykorzystała torowanie. Aktywacja idei pieniędzy aktywowanie idei pieniędzy poza kontekstem ekonomicznym (transakcyjnym) metody: prezentowanie bodźców związanych z pieniędzmi bez żadnego kontekstu (np. kontekstu kupowania) ekspozycja prawdziwych lub zabawkowych monet i banknotów puzzle z wizerunkami pieniędzy układanki słowne plakaty z pieniędzmi tapeta na ekranie komputera z banknotem Wyniki: - Udzielanie pomocy: gotowość pomocy spada, gdy w gre wchodzi pieniadz 13 Dotacje charytatywne- pieniądze obniżają chęć pomocy jeśli chodzi o dotacje charytatywne. Myślenie że każdy powinien radzić sobie sam. Inne wskaźniki społeczne- ile osob chciało pracować samodzielnie? Ludzie wola pracować z innymi ale gdy w gre wchodzą pieniądze wolimy robic to sami. 14 Dystans fizyczny Gdy w grę wchodzą pieniądze ludzie zachowują większy dystans fizyczny (cm). Czy chodzi o egoizm? Pieniądze nie robią z nas egoistów, pieniądze prowadzą do poczucia samowystarczalności, ale nie do egoizmu. Gdyby ludzie byli egoistami to gdy ktoś prosi o pomoc to by nie pomogli ale jeśli jest im oferowana pomoc to chętnie biorą. A jeśli chodzi o samowystarczalność to wtedy ludzie nie udzielają pomocy, ale także pomocy nie akceptują. Brak aspektów moralnych, tylko zmiana myślenia o sobie. 15 Koncentracja na sobie- badania badania naszego zespołu pieniądze a poczucie autonomii (Gąsiorowska, Vohs, Zaleśkiewicz) pieniądze a samoocena (Gąsiorowska, Vohs, Zaleśkiewicz) pieniądze a odczuwanie lęku egzystencjalnego (Zaleśkiewicz, Gąsiorowska, Kesebir, Łuszczyńska, Pyszczynski, 2013; Gąsiorowska, Zaleśkiewicz, & Kesebir, 2018) Gdy pojawia się pieniądz ludzie myślą o sobie lepiej, wyższa samoocena. 16 Pieniądze a manipulowanie samoocena procedura badania grupa eksperymentalna - torowanie pieniądza grupa kontrolna rozwiązywanie zadań z testu Ravena informacja zwrotna: pozytywna lub negatywna (manipulacja) zmienne zależne: samoocena i nastrój (pozytywny i negatywny) Gdy w gre wchodzą pieniądze nie ma dużej roznicy, ludzie niezbyt reagują, w grupie kontrolnej dzieje się to co powinno się dziac. 17 W grupie kontrolnej dzieje się to co powinno się dziać, ale gdy w grę wchodzą w pieniądze ludziom nie robi to różnica. Gdy mam pieniądze to nic innego mnie nie interesuje, bo będę self-efficent (poczucie niezależności). Efekt torowania najlepiej działa, kiedy pieniądze są obecne fizycznie, na przykład, kiedy prosimy ludzi, aby przeliczyli pieniądze na stole etc. Dzieci, a symboliczna natura pieniędzy Pieniadze a sklonnosc do pomagania i wyborow prospołecznych badanie 1 badanie w USA (schemat korelacyjny) dzieci w wieku 3 - 6 lat dzieci bawią się banknotami tak długo, jak chcą następnie dzieci są stawiane przed sytuacją, w której mogą pomóc eksperymentatorowi lub innym dzieciom z grupy metoda zmienne zależne (pomiar skłonności do pomagania): 1. wkładanie banknotów do pudełka 2. ustawienie krzesła po skończeniu zabawy 3. przygotowanie materiałów dla innych dzieci 4. wybór 3 nagród za udział w badaniu i ewentualne przekazanie ich (w dowolnej części) jako podarunek dla biedniejszych dzieci Spójny wzorzec ujemnych korelacji efekty korelacyjne długość zabawy z pieniędzmi a prawdopodobieństwo ułożenia banknotów w pudełku: r = -0,56 (0,001) długość zabawy z pieniędzmi a prawdopodobieństwo zasunięcia krzesła: r = -0,50 (0,001) długość zabawy z pieniędzmi a prawdopodobieństwo przygotowania materiałów dla innych dzieci: r = -0,41 (0,001) długość zabawy z pieniędzmi a ilość zabawek wziętych dla siebie: r = 0,32 (0,01) 18  długość zabawy z pieniędzmi a prawdopodobieństwo przekazania jakiejkolwiek zabawki innym dzieciom: r = -0,36 (0,001) długość zabawy z pieniędzmi a ilość przekazanych zabawek: r = -0,37 (0,001) Badanie 2: Dziecko które widziało pieniądze, przynosilo minimalna pomoc (jedna kredka). 19 Efekt słabszy, ale nadal silny. 20 Pieąniądze wytrwałość w samodzielnej pracy Dzieci które miały pieniądze miały wieksza wytrwalosc w samodzielnej pracy. wyniki w żadnym badaniu nie zależą od płci i nastroju dzieci wyniki porównywalne dla dwóch różnych krajów 21  symboliczne efekty pieniądza zaobserwowane także wśród dzieci, które nie mają kompetencji w zakresie ekonomicznych funkcji pieniądza Jak wyjaśnić te efekty? Wyklad 5 Psychologia relacji rynkowych. Rozwiązywanie problemów- np. dojazd z A do B- można rozwiazac samodzielnie albo z pomocą kogos innego, np. można zaplacic albo poprosić o pomoc. Dlaczego ludzie wybierają różne rodzaje działania? Samowystarczalność - kompetencje, doświadczenie, wiedza, oszczędność Pomoc od przyjaciół - brak kompetencji, dodatkowe korzyści społeczne, „odebranie” przysługi, oszczędność Kupienie usługi - brak kompetencji, niedostępność przyjaciół, duże zasoby finansowe, wygoda Alan P. Fiske Relacje oparte na hierarchii i autorytecie 22  Relacje oparte na równości Relacje oparte na wspólnocie i dzieleniu się Relacje oparte na wymianie rynkowej Różnice, relacja rynkowa wymiana MUSI być w obie strony, a wspólnota to odroczona pomoc, może się zdarzyć relacja niesymetryczna. Na przykład relacje rodzice-dzieci. Market pricing is so pervasive in Western society and so important in the Western cultural conceptions of human nature and society that many theorists have postulated that all human social behavior is based on more or less rational calculations of cost-benefit ratios in self-interested exchange. (Alan P. Fiske, 1992) ___________________________________________________________________ ____________ In commercial countries,... the descendants of the same family, having no such motive for keeping together, naturally separate and disperse, as interest or inclination may direct. They soon cease to be of importance to one another; and in a few generations, not only lose all care about one another, but all remembrance of their common origin (Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, 1759) 23  Self-regulating market is annihilating the human and natural substance of society (Karl Polyani, The Great Transformation, 1944) The market community is the most impersonal relationship of practical life... its participants do not look toward the persons of each other... there are no obligations of brotherliness or reverence, and none of those spontaneous human relations that are sustained by personal unions (Max Weber, Essays in Economic Sociology,1921) Relacje wspólnotowe - wspólnota zasobów, tradycji, wartości; poczucie jedności i konsensusu; intymność; troska, uprzejmość, bezinteresowna hojność, a nawet altruizm (rodzice - dzieci, rodzeństwo, bliscy przyjaciele) Relacje rynkowe - wymiana, dbałość o własny interes, indywidualizm, kalkulowanie nakładów i korzyści, myślenie proporcjonalne, niska empatyczność i emocjonalność (sprzedawca - kupujący, pracodawca -pracownik) Relacje wspólnotowe są trudniejsze dla ludzi. Wyższy poziom niepewności jest w relacji wspólnotowej. Eksperyment z przedszkolem Gneezy, Rustichini, 2000 rodzice spóźniają się z odbieraniem dzieci z przedszkola wprowadzenie kar finansowych skutek? Metoda badania: liczba przedszkoli: 10 czas trwania: 20 tygodni pierwsze 4 tygodnie: zapis liczby osób spóźniających się po dzieci w 5. tygodniu: wprowadzenie kary finansowej w 6 przedszkolach 17. tydzień: wycofanie kary i dalsza obserwacja zachowania rodziców Wyniki: Poziom spóźnień rośnie wraz z wprowadzeniem kar pieniężnych. 24 Podstawowe pytania Dlaczego wybieramy relacje wspólnotowe lub rynkowe? Jakie są psychologiczne konsekwencje tych wyborów? 25 Banade były trzzy obszary Relacje rynkowe a poczucie kontroli Relacje rynkowe a oceny i decyzje moralne Relacje rynkowe a zaufanie Poczucie Kontroli ( Sense of control) 1. There is little I can do to change many of the important things in my life. 2. I often feel helpless in dealing with the problems of life. 3. I can do just about anything I really set my mind to. 4. Other people determine most of what I can and cannot do. 5. What happens to me in the future mostly depends on me. Mindset rynkowy bedzie większe poczucie kontroli Wyjasnianie powodow roznych zjawisk Zakwalifikowanie się na studia medyczne Osiąganie niskich zarobków 26  Dostęp do dobrej opieki medycznej Zarażenie się wirusem HIV Opublikowanie książki Bycie osobą otyłą Mindset rynkowy wykazuja skłonność by przyczyny różnych zjawisk wyjaśniać w kategoriach wewnętrznych, a nie zewnętrznych Ta relacja działa też w drugą stronę! Interwencja w eksperymencie polegająca na obniżeniu poczucia kontroli w jednej z grup Testowanie preferencji osób badanych w kierunku różnych typów relacji ___________________________________________________________________ __________ Gdy obniżamy poczucie kontroli i pokazemy taki obrazek, wtedy ludzie interpretują sytuacje z obrazka bardziej jako sytuacje rynkowa, np. dostawa zakupow ze sklepu, niż sytuacje wspolnotowa, ze sąsiad przynosi mi zakupy bo jestem chory. 27 Utylitaryzm czy deontologia? Na obrazku pokazana jest sytuacja, w której pociąg może zjechać na jeden lub drugi peron i zabić ludzi. Na jednym jest jedna osoba, a na drugim piec. Utylitaryści uważają, ze zwrotnica powinna być zmieniona na tor gdzie stoi jedna osoba, a nie piec. Deontologia oznacza, ze nie bierzemy żadnej strony i nie chcemy mieć z tym nic wspólnego, jest to ponad nasze kompetencje. Zaufanie -Pozytywne oczekiwania wobec innych ludzi i gotowość do polegania na ich działaniach pimimo wysokiej niepewności i braku kontroli nad intencjami i działaniami drugiej strony (Rousseau et al., 1992). Badanie: 28 Wyniki: Aktywacja relacji rynkowych powoduje, że: Ludzie deklarują niższe zaufanie wobec innych (nawet wobec osób, które się uśmiechają, co sygnalizuje dobre intencje) Mediatorami tej zależności są: podwyższone preferencje dla myślenia proporcjonalnego i obniżona sytuacyjna empatyczność (obniżona wrażliwość na emocje) 1 Jak testować zaufanie w sytuacji rynkowej? Wykorzystanie gry ‘trust game’ Wyniki Ludzie spostrzegają grę zaufania jako odzwierciedlenie relacji biznesowej, a nie wspólnotowej Aktywacja relacji rynkowych powoduje, że: Ludzie przekazują wyższe kwoty w tej grze Ludzie silniej reagują na mnożnik (przekazują więcej, gdy mnożnik jest wyższy) 29  Mediatorem tej zależności jest nasilona preferencja dla myślenia proporcjonalnego Podsumowanie Relacje rynkowe to coś więcej niż tylko forma transakcji biznesowej Bycie w takiej relacji wywołuje pewien specyficzny stan umysłu (mindset), na który składają się określone motywacje, intencje, preferencje i który uruchamia specyficzne zachowania Ważnymi elementami efektów psychologicznych wywołanych przez relacje rynkowe są: nasilone myślenie proporcjonalne i obniżona wrażliwość na emocje Bycie w relacji rynkowej wywołuje specyficzne efekty psychologiczne, co oznacza, że ludzie mogą wybierać takie relacje, by te efekty osiągnąć (np. poczucie kontroli) Relacje wspólnotowe są pozytywnie skorelowane z poczuciem szczęścia. ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ 21.12.2024 Wykład 6- psychologia oszczędzania i zadłużania się​ Rodzaje zachowan: (zadluzanie, oszczędzanie, placenie podatkow) Zadluzanie i oszedzanie- z perspektywy psychologicznej sa bardzo do siebie podobne, choć sa swoimi przeciwieństwami. Oszczędzanie- jest najbardziej powszechna sprawa. Oszczędzanie = zachowanie rozsądne i racjonalne. Ekonomiści zachęcają ludzi do oszczędzania. 30 Jak oszczędzamy? - badania na zlecenie fundacji Konenberga - postawy Polaków wobec oszczędzania 31 Te dane są danymi deklaratywnymi. Z perspektywy ekonomicznej ludzie nie oszczedzaja bo nie maja na przykład zasobow na oszczędzanie bo wydaja wszystko na bieżące potrzeby Z perspektywy psychologicznej ten temat jest bardziej skomplikowany Ludzie w Polsce nie oszczedzaja długoterminowo poza składkami emerytalnymi, które sa obowiązkowe (składki ubezpieczenia społecznego). Wedlug ekonomistow im wcześniej zaczniemy oszczedzac na emeryture tym lepiej, w zasadzie do razu kiedy podejmiemy pierwsza prace zarobkowa. 32 Dobrostan finansowy (financial wellbeing) 33 Definiowanie oszczędzania Psycholodzy interesują się tez motywami oszczędzania, kiedyś ekonomiści tez się tym interesowali (ale bardziej wstecz niż aktualnie). Np. John Maynard Keynes dużo pisal o psychologii inwestowania, które sa nadal chętnie wykorzystywane przez ekonomistow. Interesowal się tez dlaczego ludzie oszczędzania. Motywy, którymi się interesowal to: 34 Ostroznosc, przezorność, wykorzystywanie wyższej stopy procentowe, zwiększanie dobrobytu, niezaleznosc, przedsiebiorczosc, pozostawienie spadku, skąpstwo. ___________________________________________________________________ ________ Model teorii cyklu życia (Franco Modigliani) 35 Z biegiem zycia rosnie możliwość oszczędzania zasobow. Rosnie to az do momentu emerytury, a gdy dochodzą do wieku emerytalnego, przestają oszczedzac aby korzystać ze zgromadzonych zasobow. Zbyt optymistyczne zalozenie. Poziom aspiracji nie jest stały- migruje. Kiedy rośnie aspiracja, rosną tez wydatki. Czasami aspiracje rosną szybciej niż dochody, co powoduje zadłużanie się. 36 Teorie oszedzania w ekonomii behawioralnej- Richard Thaler i Hersh Shefrin (modyfikacja teorii cyklu zycia). Samokontrola jest bardzo zlozona. Im wyzsza impulsywność dysfunkcjonalna to przeszkadza w utrzymaniu samokontroli. Kiedy nie mamy samokontroli to jest nam o wiele ciężej oszczędzać. 37 Odraczanie gratyfikacji Odraczanie gratyfikacji przez ekononomistow to definicja oszczędzania Aktualnie z perspektywy ekonomicznej 200zl za miesiąc jest bardzieh racjonalne, natomiast ludzie wola wybrać cos co jest mniejsze ale jest natychmiast. Ludzie maja problem z odraczaniem gratyfikacji. 38 Nie tylko dorośli maja problem z odraczeniem gratyfikacji ( także dzieci i zwierzęta) Przykład badania: Istniehe presja ewolucyjna aby nie odraczać gratyfikacji. 39 Dzieci z oryginalnych badan te dzieci które mogly odraczać gratyfikacje w dorosłym zyciu odnosiły większe sukcesy niż te które nie odraczaly gratyfikacji. Oszczedzanie jest ważne nie tylko z perspektywy ekonomicznej ale tez z perspektywy dobrostanu finansowego i wyzwaniami z którymi spotykami się w zyciu, komponenty psychologiczne. Zadluzanie się. Zadluzanie się polega na przyspieszaniu gratyfikacji. Zadluzanie się jest dużym problemem na skale globalna. Może to być z powodu większych możliwości szybkiego pożyczania pieniędzy- tak zwane chwilówki. 40 Społeczne i indywidualne determinanty zadluzania się (czynniki) 41 Na przestrzeni lat zmienia się postawa wobec długu, w średniowieczu nie można było się zadluzac, był postrzegany bardzo negatywnie, akutualnie nie ma z tym problemu. Przenoszenie przez rodzicow wzorcow, na przykład rodzice którzy zyja w długach mogą później skutowac w dzieciach które tez będą zadluzone. 1.​ "Needs and desires to purchase consumer product" (Potrzeby i pragnienia zakupu produktu konsumpcyjnego): o​ To główny punkt wyjściowy, który odnosi się do motywacji, aby kupować dobra konsumpcyjne. o​ Wpływają na to: ▪​ Marketing produktów i wpływy społeczne (np. reklama, presja znajomych, moda). 42  ▪​ Czynniki socjoekonomiczne (np. dochód, status społeczny). 2.​ "Attitude toward borrowing" (Stosunek do zaciągania długów): o​ Oznacza postawę wobec zadłużania się, czy jest ono postrzegane pozytywnie czy negatywnie. o​ Czynniki wpływające: ▪​ Stopy procentowe, marketing pożyczek, regulacje (np. prawo finansowe). ▪​ Normy kulturowe i wartości (np. czy zadłużenie jest społecznie akceptowane). 3.​ "Affective/cognitive pre-decisional information processing" (Afektywne i poznawcze przetwarzanie informacji przed podjęciem decyzji): o​ Ten etap obejmuje analizę informacji oraz emocjonalne i racjonalne przetwarzanie, zanim decyzja o pożyczce zostanie podjęta. o​ Wpływają na to: ▪​ Dostępność pożyczkodawców, informacje od nich oraz ich wiarygodność. ▪​ Zasoby finansowe (np. oszczędności) i wiedza finansowa (np. świadomość ryzyka związanego z kredytem). 4.​ "Decision to borrow to fund purchase of consumer product" (Decyzja o zaciągnięciu pożyczki na zakup produktu konsumpcyjnego): o​ To kluczowy moment, gdy konsument postanawia się zadłużyć. 5.​ "Consequences for well-being" (Konsekwencje dla dobrostanu): o​ Ostatni etap, który analizuje skutki decyzji o zadłużeniu, zarówno pozytywne (np. poprawa jakości życia dzięki zakupowi), jak i negatywne (np. stres wynikający z długów). Model ten ukazuje, jak różne czynniki – zarówno zewnętrzne (np. marketing, regulacje, normy społeczne), jak i wewnętrzne (np. postawy, emocje, wiedza) – wpływają na proces podejmowania decyzji o zadłużeniu oraz jakie mogą być tego konsekwencje dla dobrostanu jednostki. 43 System 1- przyspiesza gratyfikacje, wiec powinno się bardziej korzystać z systemu numer 2. 44 Znaczenie systemu refleksyjnego nr 2 45 Nadmierne zadluzenie Większość ludzi uważa, ze zadluzanie się jest czyms normalnym 46 47 Wykład 7- psychologia placenia podatkow ‘Na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki’- Benjamin Franklin 48 Wiedza ludzi o podatkach jest stosunkowo mała, niezbyt wiedza o tym jaki w ich kraju obowiązuje system podatkowy. Badanie 1: Badanie 2: Każdy z nas praktycznie placi podatek akcyzowy i VAT, akcyza jest dodawana do paliwa, papierosow, alkoholi, a VAT oczywiście jedzenie, ubrania itd. 49 Jakie sa skutki braku wiedzy? Wiedza jest skorelowana z zaufaniem. Im wieksza wiedza tym większe zaufanie. Poznawcze reprezentacje podatkow: - badanie spontanicznych skojarzen - klasyczne badania Schmoeldersa (lata 60te) - nowsze badania Ericha Kirchlera Badanie 1: 50 Spontaniczna reprezentacja poznawcza jest zazwyczaj negatywna jeśli chodzi o podatki. Niekiedy u pracodawców jest to bardziej nasilone, najprawdopodobniej dlatego, ze maja z podatkami większa styczność bo częściej je placa. Badanie 2: postawy wobez oszustw podatkowych (E. Kirchler) 3 grupy badane: typowy podatnik, uczciwy podatnik, nieuczciwy podatnik Im wyżej ponad 0 tym wyższa ocena jako inteligentna. Najbardziej inteligentnie postrzegana w drugim przypadku jest grupa nieuczciwych podatników. W zestawie trzecim, najlepiej sa oceniani uczciwi podatnicy, najgorzej typowi podatnicy. Percepcja sprawiedliwości podatkow 1.ocena sprawiedliwości podatków jako sposobu pobierania pieniędzy dla obywateli 2.ocena sprawiedliwości poszczególnych systemow (skal podatkowych) Czy ludzie uwazaja, ze sprawiedliwe jest to, ze trzeba placic podatek dochodowy? 51 Dla podpunktu pierwszego przykład badania: Ludzie nie maja problemu z zasada sprawiedliwości poziomej, jakkolwiek maja problem z zasada sprawiedliwości pionowej. Pionowa zasada sprawiedliwości może być uwarunkowana osobistymi preferencjami, poglądami politycznymi. 52 Przykład badania psychologicznego do tego aspektu. Gdy pytano wprost o regresywny, progresywny i liniowy po wyjaśnieniu ich Ludzie za najbardziej sprawiedliwy uważają system progresywny. Jednakże po zapytaniu ludzi tego samego pytania, ale troszkę inaczej aby sprawdzić błąd myślenia. Badanie na podstawie scenariusza 53 Wyniki badania: Czyli z tego wynika, ze system liniowy jest najbardziej dobry, następnie regresywny a na samym końcu progresywny. Heurystyka = ludzie mysla, ze jeśli ktoś więcej zarabia to powinien placic więcej podatkow. Zasada sprawiedliwości poziomej. Ucieczka od podatków - unikanie placenia podatkow (zgodnie z prawem), np. rejestrowanie firmy w kraju, gdzie sa nizsze podatki. - uchylanie się od placenia podatkow (niezgodne z prawem)- np. fikcyjne darowizny, fikcyjne faktury. Dlaczego ludzie sa gotowi aby uchylać się od placenia podatkow? W ujęciu ekonomicznym: 54 Podsumowanie roznych badan (Kirchler, Muehlbacher, Kastlunger and Wahl) Prawdopodobienstwo odkrycia jest bardziej znaczace niz kary. Ludzie bardziej zrezygnują z oszust podatkowych jeśli prawdopodobieństwo wykrycia oszustwa będzie większe. Jest to bardziej istotne niż manipulowanie kara. 55 Krzywa Laffera Krzywa Laffera może być powiązana z psychologią, ponieważ dotyczy ludzkich zachowań, motywacji i decyzji w kontekście opodatkowania i pracy Krzywa Laffera to pojęcie z zakresu ekonomii, które ilustruje zależność między stawką podatkową a wielkością dochodów podatkowych państwa. Jest to narzędzie analityczne opracowane przez amerykańskiego ekonomistę Arthura Laffera w latach 70. XX wieku. Opis krzywej: 1.​ Kształt krzywej: Krzywa ma kształt odwróconej litery "U". Pokazuje, że istnieje pewien optymalny poziom stawki podatkowej, który maksymalizuje wpływy budżetowe państwa. 2.​ Dwa skrajne punkty: Przy stawce podatkowej 0% wpływy podatkowe są zerowe, ponieważ nie ma podatków. Przy stawce podatkowej 100% wpływy podatkowe również są zerowe, ponieważ nikt nie ma motywacji do pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej, gdy całkowity dochód jest przejmowany przez państwo. 3.​ Optymalny punkt: 56 Między 0% a 100% istnieje punkt, w którym wpływy podatkowe są największe. To właśnie jest punkt maksymalny krzywej Laffera. Jeśli stawka podatkowa przekracza ten punkt, wpływy budżetowe zaczynają maleć, ponieważ wysoki poziom opodatkowania zniechęca do pracy, inwestowania lub prowadzenia działalności gospodarczej. Moralność podatkowa (tax morality) Im większe zaciemnienie tym większe byłoby GDP jeśli ludzie płaciliby podatki tak jak trzeba. 57 Im większa moralność podatkowa tym mniejszy udział szarej strefy. Co sklada się na moralność podatkowa? Model stromego zbocza – model polotologiczny miedzy obywatelami a państwem. 58 Model wielowymiarowy – model stromego zbocza Jeśli ktorys z czynnikow obniza się wtedy placenie podatkow dramatycznie spada. Trzeba budowac zaufanie i silna administracje. Empiryczne testy modelu Zmienne zależne -dobrowolne placenie podatkow -wymuszone placenie podatkow ( grozba sankcji prawnych) Model na podstawie danych empirycznych: 59 Dobrowolne placenie podatkow spada kiedy spada zaufanie wobec administracji Badania międzykulturowe 60 Istnieje jasna konkluzja, że nie uda się zbudować efektywnego systemu w którym ludzie uczciwie płaca podatki jeśli będzie się tylko operowało silą administracji. Trzeba tez brać pod uwagę zaufanie. 61 62