Polska Nowożytna PDF

Polska – nowożytność Instytucje Rzeczypospolitej Ustrój Monarchia mieszana Rzeczypospolita Obojga Narodów była krajem o ustroju monarchii mieszanej. Fundamentem tego ustroju było przekonanie szlachty o „złotej wolności”, co było wykorzystywane przez opozycję do blokowania zmian w państwie. Inną nazwą tego ustroju jest państwo kompromisu: waga, na jednej szali król, na drugiej wolność. Król pragnie ograniczenia wolności do wzmocnienia swojej władzy, a szlachta pragnie pozostawienia wolności. Ramieniem wagi jest senat, który na zasadzie kompromisu godzi szlachtę i króla. W Rzeczypospolitej były 3 siły polityczne: król, magnateria i elita szlachecka. Istniał system klienteli, który polegał na pomocy magnata dla biednego szlachcica w postaci ekonomicznej, dawaniu urzędów czy córek do zamążpójścia. Ubogi szlachcic w ramach odpłaty miał oddawać głosy na sejmikach i być na uroczystościach patrona w ramach wzmocnienia prestiżu. Porządki prawno-polityczne W czasie pokoju i panowania króla funkcjonował prządek w ramach monarchii mieszanej. W czasie bezkrólewia monarchia mieszana zmieniała się w porządek praw bezkrólewia oraz z czasem wykształciła się także konfederacja. Konfederacja to związek zawarty przy królu bądź przeciw niemu (rokosz) przez szlachtę czy miasta w celu osiągnięcia określonego celu politycznego. Pierwsze prawa bezkrólewia uformowały się w czasach po Zygmuncie Auguście. Nadrzędną zasadą było zawieszenie sądów, bo wyroki były wydawane w imieniu króla, a tego z racji śmierci nie było. Ważność zachowywały umowy i akty notarialne. W tym czasie szlachta zakładała konfederacje lokalne, które miały zachować porządek do następnego króla przez zakładanie nadzwyczajnych sądów (kapturów) oraz w razie zagrożenia tworzyć wojsko. Do czasu objęcia władzy przez nowego króla władzę miał prymas (interrex). Mógł on zwoływać sejmy (konwokacje), które zajmowały się przygotowaniem elekcji i bezpieczeństwem państwa. Prymas nie mógł stanowić prawa, a wszelkie uchwały musiał zatwierdzić nowy król na sejmie koronacyjnym. Konfederacje wojskowe były zakładane przez wojska, które nie dostawały żołdu. Wypowiadały one posłuszeństwo oraz łupiły ziemie królestwa w ramach zapłaty. Konfederacja szlachecka związana przeciw królowi to rokosz. Były również konfederacje w obronie króla czy jedyna konfederacja złożona z uczestników sejmu (sejmy skonfederowane). W czasie konfederacji zawieszano zasadę konsensusu i liberum veto. Decyzje przez radę złożoną z króla, senatorów i przedstawicieli szlachty były podejmowane większością głosów. Wybierano marszałka, który sprawował władzę wykonawczą. W czasie konfederacji często zawieszano sądy i wprowadzano nowe oraz zwoływano wojska. Konfederacja nigdy nie miała sztywnych norm, lecz jej forma wiązała się z wydarzeniem, którego dotyczyła. Monarcha Król miał pełnię władzy, był jedynym i samodzielnym władcą. Musiał jednak liczyć się z podziałem władzy z przedstawicielstwem stanowym. Zakres panowania króla obejmował prawodawstwo, sądownictwo i administrację. Prawodawstwo Król był jedynym organem stanowiącym prawo. Po 1505 roku, w którym uchwalono konstytucję nihil novi prawo odnośnie szlachty stanowił sejm. Królowi pozostał władza nad miastami, mniejszościami religijnymi i etnicznymi, kupcami i regulowaniem gospodarki. W tym ostatnim aspekcie monarcha mógł zwalniać z podatków czy ustanawiać taksy wojewodzińskie. Sądownictwo Król i wielki książę litewski byli najwyższymi sędziami do 1578 roku. Wówczas powstał Trybunał Koronny oraz analogiczny na Litwie, które odbierały władzę sądzenia jako najwyższej instancji królowi. Z czasem monarchowie stracili również prawo łaski (mogli tylko za zgodą sejmu). Mogli tylko wystawiać listy żelazne i sprawować sądy sejmowe, do których należały sprawy zdrady i obrazy króla oraz niewykonywanie obowiązków przez urzędników. Do końca I Rzeczypospolitej król został głównym sędzią sądów relacyjnych, czyli sądów nad lennami: Prusy Książęce i Kurlandia oraz nad przywilejami i sprawami religijnymi. W miastach najwyższym sądem był asesorki, który sprawował asesor, a na wsi referendarski, sprawowany przez referendarza. Polityka zagraniczna Król kierował polityką zagraniczną, on przyjmował poselstwa, lecz po wprowadzeniu Artykułów Henrykowskich to sejm miał wyłączne prawo do wypowiedzenia wojny, zwoływania pospolitego ruszenia, decydowania o pokoju i wysyłania wielkich poselstw. Wódz naczelny Król był najwyższym wodzem wojskowym, do niego należały decyzje strategiczne, kiedy był na polu walki on dowodził armią, wydawał listy zapowiednie (zwoływanie wojsk zaciężnych). Był również odpowiedzialny za budowę fortec, utrzymanie arsenałów i tworzenie floty wojennej. Kościoły Król mianował biskupów katolickich i prawosławnych oraz wpływał na obsadę stanowisk kościelnych. Kościoły miały monopol edukacyjny oraz charytatywny, prowadził szkoły i przytułki. Ambony kościelne były wówczas najlepszym środkiem propagandy króla, czytano listy i dokumenty. Kościół był instytucją popierającą króla i ustrój Rzeczypospolitej, a wyżsi duchowni, którzy byli pierwszymi senatorami, byli wybierani głównie dla dobra państwa, nie kościoła. Władza rozdawnicza Król mógł sprawować patronat, czyli miał prawo do mianowania urzędników, nadawania w dzierżawę ziemi domeny królewskiej oraz nadawania przywilejów. Głównie dzięki łasce króla ktoś mógł liczyć na awans społeczny. Król mógł kreować nową i wierną sobie elitę. Takie wakanse nie mogły być łatwo odebrane, ponieważ były dożywotnie, a możliwości ukarania niewiernego szlachcica były bardzo małe. Od 1607 wolne wakanse były pierwszą sprawą poruszaną na sejmach. Dwór królewski W odróżnieniu od średniowiecza dwór stał się centrum władzy politycznej, miejscem prowadzenia kariery politycznej i gospodarczej oraz centrum kulturalnym. W Polsce konkurentem do dworu królewskiego były dworki szlacheckie i magnackie. Na dworze co 2 lata na okres 6 tygodni zwoływano sejm, znajdowali się doradcy i ministrowie królewscy oraz senatorowie. To oni podejmowali najważniejsze decyzje w kraju. Na dworze przebywali prawie wyłącznie stronnicy króla, bo opozycja starała się zyskać poparcie lokalnych sejmików. Wytworzono radę senatorską, która miała kontrolować króla, lecz często była ona narzędziem króla do rządzenia. Robienie kariery na dworze królewskim polegało na polityce rozdawniczej króla, którego łaska mogła dać wysoką posadę w urzędzie lub ziemię w dzierżawę. Poza politykami i biznesmanami dwór stanowili tzw. dworzanie, czyli młodzi szlacheckiego pochodzenia przysłani na wychowanie. Kolejną grupą stanowiącą dwór byli urzędnicy. Dzielili się oni na senatorskich – marszałkowie wielcy i nadworni – oraz dostojników dworskich. Do zadań marszałków należały: dbanie o etykietę i przebieg ceremonii, zarządzanie dworem oraz zapewnienie bezpieczeństwa i spokoju. Wprowadzali oni artykuły marszałkowskie, które regulowały zachowania na dworze i których egzekwowania pilnowała straż marszałkowska. Poza tymi urzędami byli jeszcze podskarbi nadworny, jego zastępca pisarz wielki nadworny, podkomorzy, który pilnował dostępu do króla, sekretarz oraz referendarze, którzy przyjmowali prośby i skargi do króla. Oddzielną grupą byli także: kapelani, doktorzy, rzemieślnicy, artyści i gwardia królewska. Etykieta i ceremoniał Etykieta podkreślała wyższość i sakralność osoby królewskiej. W Rzeczypospolitej przejawem tego było siedzenie i przemieszczanie się władcy pod baldachimem, podczas przemarszu króla noszono przed nim laskę marszałkowską, toasty za króla wznoszono w pozycji klęczącej oraz pocałunek ręki króla podczas sejmu. Najważniejszą ceremonią związaną z królem była koronacja. Pogrzeb monarchy również miał swój ceremoniał. Innymi elementami ceremoniału była pielgrzymka nowego władcy na Skałkę, gdzie zabito patrona Polski – św. Stanisława. Król był uosobieniem Rzeczypospolitej, a symbolem władzy królewskiej była zamknięta korona, miecz, jabłko i berło oraz portret króla. W szerzeniu propagandy królewskiej pomagał kościół, architektura i sztuka, głównie rzeźba. Skarbiec królewski Dochody królewskie pochodziły z regaliów. Do czasów nowożytnych dotrwały regalia górnicze i mennicze oraz cła. Do XVI wieku skarbiec państwa i królewski były jednym, niepodzielnym skarbcem. W Artykułach Henrykowskich pozbawiono króla prawa do wydawania monopolu produkcyjnego i usługowego oraz do korzystania z kopaliny, która przechodziła na właściciela ziemi. Innym źródłem zarobku była domena królewska. Dobra Korony były dobrem państwa i dopiero za zgodą sejmu można było je zastawić. Od 1689 wydzielono obszary domeny, tzw. ekonomie, z których dochód całkowicie był przeznaczony dla króla. Datę podziału skarbca na państwowy i królewski to sejm 1562/1563, który oddawał królowi 3/5 dochodów z domeny, 1/5 dzierżawcy, 1/5 wojsku koronnemu. Król powinien mieć własne zaplecze finansowe by mógł utrzymywać dwór i pomagać Rzeczypospolitej. Elekcyjność tronu Elekcja była bardzo ważna dla władcy i szlachty. Wtedy władca mógł obiecać tyle byle się dostać do władzy, a szlachta chciała jak najwięcej ugrać dla siebie. Obietnice królewskie stawały się nieważne po koronacji, ponieważ szlachta nie miała jak zmusić władcy do ich egzekwowania. Posłuszeństwo władcy można było wymówić po trzech upomnieniach różnych organów urzędniczych i gdy nie miał już żadnych zwolenników. Jednocześnie oznacza to wybuch wojny domowej. Drugim aspektem elekcji była sukcesja. Do unii lubelskiej królem zostawał przedstawiciel Jagiellonów, którzy mieli władzę dziedziczną na Litwie. Wtedy dziedziczność tronu wymagała elekcji i zgody szlachty. Vivente rege nie przeszło u szlachciców, więc władcom została polityka ustępstw i kolejnych ograniczeń własnej władzy by zapewnić potomstwu tronu. Elekcja w Rzeczypospolitej stała się z czasem grą polityczną na skalę europejską. Sejm Sejm był ostatnim i najważniejszym składnikiem ustawodawczym w Rzeczypospolitej. Podstawą do stworzenia się sejmu takiego jaki znamy była konstytucja nihil novi z 1505 roku. Tworzyła ona państwo o ustroju mieszanym: monarchicznym – król, arystokratycznym – senat i demokratycznym – sejm. Razem te części miały stanowić suwerenność decyzji państwowych. Zakres władzy sejmu Sejm miał bronić starych spraw i przywilejów, które uważano za odwieczne, a które należało przywracać do życia. Podstawą tej obrony było zrywanie sejmów, na których władca zagrażał wolności, czyli właśnie prawom i przywilejom szlacheckim. Władza ustawodawcza była jednak głównie udoskonalaniem poprzednich praw, a nowe wprowadzano bardzo niechętnie, co sprowadziło państwo w stagnację i brak rozwoju. Głównym zadaniem sejmu było uchwalanie podatków. Była to główna oś konfliktu między królem a szlachtą. Władca potrzebował pieniędzy, lecz musiał zrzekać się własnej władzy by uchwalić nowe podatki. Kolejnym zadaniem było podejmowanie decyzji o rozpoczęciu wojny, wezwaniu pospolitego ruszenia, zakończenia wojny, traktatów pokojowych i wysyłania wielkich poselstw (zawarcie sojuszu). Ostatnim zadaniem sejmu była kontrola nad innymi instytucjami: królem, od 1641 uchwałami senatu, podskarbim koronnym i litewskim, generałami artylerii oraz posłami. Skład sejmu Sejm składał się z króla, senatu i posłów szlacheckich, które połączone sprawowały realną władzę w kraju. Rzeczypospolita to ciało człowieka złożone z różnych członków: król, senat i szlachta to personae publica, chłopi i mieszczanie, którzy mieli prawa i przywileje – personae mediae, a włóczędzy, poganie i Żydzi – personae privatae. Król miał władzę nad miastami i nad poddanymi w królewszczyźnie, szlachta nad swoimi poddanymi we włościach. Król w sejmie Król musiał uczestniczyć w sejmie, na początku dopuszczano jeszcze jego pełnomocnika. Ustawy uchwalone podczas bezkrólewia wchodziły w życie podczas zatwierdzenia ich przez nowego króla. Król, później za zgodą senatu, zwoływał sejmy nadzwyczajne. Król mógł osobiście wypowiadać się podczas sejmu, często był pomysłodawcą ustaw, lecz często grę polityczną prowadził nieformalnie, przez kuszenie wakansami i utrudnianie zerwania sejmu. Król miał prawo veta, bez jego zgody nie nowe prawo nie mogło zostać prowadzone w życie. Senatorowie Senatorowie to biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie mianowani przez króla dożywotnio. Należy rozdzielić pojęcia izby senatorskiej i senatorów. Izba senatorska była bardzo ograniczona, tylko do połowy XVI wieku działała samodzielnie. Dopiero po Konstytucji 3 maja senat i sejm zostały rozdzielone. Izbę senatorką traktowano więc jako organ doradczy króla. Senatorowie za to brali udział w połączonych obradach sejmu w czasie podejmowania ostatecznych decyzji, uczestniczyli w sesjach prowincjonalnych i komisjach sejmowych. Ponadto mogli wraz z sejmem prowadzić tzw. kolokwia, które odbywały się bez obecności króla oraz wpływać na przebieg obrad sejmu przez zasadę klienteli. Senat miał głównie pomagać i kontrolować królów w sprawowaniu władzy, pilnować w przestrzeganiu prawa. Senat był rozjemcą w konflikcie szlachty z królem, pełnił funkcję równowagi. Posłowie Sejmy dzieliły się na sejmiki, sejmiki generalne i sejmy walne. Na te ostatnie początkowo mógł przybyć każdy szlachcic, lecz z czasem obowiązywała zasada posła wybranego na sejmiku. Pamięć jednak o przybyciu każdego szlachcica zachowała się w idei sejmu konnego, który miał być zwoływany na zapobiegnięcie nieszczęść Rzeczypospolitej. W 1493 pierwszy raz uformowała się liczba posłów w liczbie 40 oraz oddzielono senatorów od posłów. W 1569 było już 120 posłów, a w połowie XVII wieku około 200. Na sejmach nie głosowano, więc nieważna była liczba posłów. Od 1590 roku król hamował rozrost sejmu, któremu płacił diety poselskie. Od tej chwili posłów opłacały sejmiki, które wysyłały ich z instrukcjami: plena potestas – dowolność głosu, opowiedzenie się za większością, limitata potestas – konkretne zalecenia, poseł był głosem tych co go wybrali. W XVI wieku wykształciły się jeszcze sejmiki relacyjne, na których poseł relacjonował swoje sprawozdanie oraz podejmowano decyzje, których posłowie nie mogli podjąć, ponieważ byli ograniczeni instrukcjami. Początkowo sejm był organem, który stanowił podatki, lecz z czasem, kiedy pojawiały się coraz to nowe sejmy egzekucyjne w czasie bezkrólewi, izba poselska stała się najważniejszym elementem sejmu, ona reprezentowała Rzeczpospolitą i była ograniczeniem dla króla, mogła zablokować każdą ustawę, a nawet rozwiązać sejm, lecz nie mogła stanowić sama prawa. Obrady sejmowe Po podjęciu decyzji o zwołaniu sejmu król wysyłał listy, tzw. deliberatoriami, które miały dać odpowiedź odnośnie przedmiotu obrad. Następnie wysyłał uniwersały, które zwoływały sejmiki przedsejmowe, które określały cel, czas i miejsce sejmu. Najczęściej były to Kraków i Piotrków Trybunalski, lecz później dołączyła Warszawa oraz co trzeci sejm odbywał się na Litwie w Grodnie. Posłowie na początku wybierali marszałka izby poselskiej i przeprowadzali rugi poselskie. Marszałek kierował obradami, rozdając głosy oraz reprezentował posłów w czasie spotkań z królem i senatem. Marszałek również mianował członków komisji (deputacji) sejmowych. Wyboru marszałka obowiązywała zasada alternaty: musiał być kolejno wybrany z Małopolski, Wielkopolski i Litwy. Wybory wygrywał ten, który zdobył większość głosów lub wybór podjęto jednomyślnie. Wybory prowadził poprzedni marszałek, tzw. starej laski, a jeśli go nie było to poseł z jego dzielnicy. Rugi poselskie to odsunięcie od godności poselskiej tych, którzy nie mogli jej piastować zgodnie z prawem, np. zakwestionowana legalność sejmiku, kara infamii i banicji czy nierozliczenie się z funkcji poborcy podatkowego. Oskarżycielem mógł być każdy, a decyzję podejmowano większością głosów. Obrady w izbach połączonych Po wyborze marszałka i rugach następowało połączenie się 3 stanów sejmowych. Marszałek witał króla, w imieniu króla odpowiadał kanclerz lub podkanclerzy. Potem następowało ucałowanie ręki króla przez posłów. Następnie odczytywano propozycje obrad i od czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego pacta conventa, czyli obietnice przedwyborcze króla. Czytano uchwały senatu, co było funkcją kontrolną sejmu oraz upomnienie o wakanse. Następnie następowały wota senatorskie, czyli wygłoszenie przez senatorów aktualnej sytuacji w kraju i ich propozycje rozwiązań problemu obrad sejmu. Po tym następowało wysłuchanie sprawozdań posłów wojskowych i międzynarodowych. Obrady w izbach rozdzielnych Następowało rozdzielenie króla i senatu od sejmu. Król wraz z senatorami brał udział w sądach sejmowych (od czasów Batorego również mogli być tam posłowie). Wtedy również dochodziło do kolokwiów, czyli obrad senatorów i posłów bez króla, ale od XVII wieku zaczęły zanikać. W czasach Jagiellonów dochodziło do wspólnych obrad trzech stanów, ale wtedy król i posłowie się przepychali z kolejnymi propozycjami uchwał. Obrady trzech stanów jednocześnie podejmowano w czasie zagrożenia państwa. Innym rodzajem obrad rozdzielnych były sesje prowincjonalne, na których spotykali się posłowie i senatorowie danej dzielnicy w celu uzgodnienia poglądów. Sesja działały głownie na Litwie i w Prusach Królewskich, które miały względną autonomię. Deputacje sejmowe to komisje, które zajmowały się redagowaniem konstytucji i przeglądaniem rachunków podskarbich oraz generałów artylerii. Niekiedy deputacje działały po zakończeniu sejmu by projektować ustawy na kolejny. Obrady w izbie poselskiej miały luźny charakter, przede wszystkich podejmowano decyzje na zasadzie konsensusu. Były dwa rodzaje prowadzenia obrad: pierwszy to wypowiedzi posłów województw, drugi to żywiołowa dyskusja, której nie mógł przerwać marszałek, ale mógł to zrobić inny poseł. Droga do konsensusu wymagała dwa sposoby obradowania sejmu: aktywny i pasywny. Sposób pasywny aktywował się w czasie protestu posła, który mógł na znak tego wyjść z izby lub nawet pozostać, lecz uznanie protestu powodowało zamrożenie obrad, żadna ustawa nie mogła zostać uchwalona. Próbowano wtedy przekonać protestującego posła by zmienił zdanie, lecz gdy nie można było się z nim skontaktować, sejm został zrywany, a wszystkie uchwalone ustawy zostały unieważnione. Sejm i tak starał się obradować do końca wyznaczonego czasu i dopiero brak zgody na przedłużenie kończyło sejm bez podjęcia żadnych decyzji. Pierwszym przypadkiem zerwania sejmu przez posła był rok 1652 i poseł Władysław Siciński. Jednak to nie tak, że kaprys pojedynczego posła był przyczyną zerwania. Najczęściej stała za nim grupa w postaci opozycji. Liberum veto Liberum veto to jedna z przyczyn upadku I Rzeczypospolitej. Zasada ta doprowadziła do stagnacji i rozpadu państwa. Szlachta była bardzo do niej przywiązana, ponieważ oznaczała ona zasadę złotej wolności. Powody dla których szlachta broniła tej zasady: Ograniczenie władzy króla, który był głównym inicjatorem nowych ustaw czy wojen, a szlachta wolała dbać o stare i dobre prawa Wprowadzenie demokracji i głosowania większością odbierało władzę rozdawniczą królowi Zasada ta trzymała odrębność i różnorodność krajów, np. Litwy i Prus Jakieś negatywne skutki liberum veto można było rozwiązań przez sejmy konne lub konfederacje w razie zagrożenia państwa Likwidacja liberum veto oznaczała zmianę ustroju na absolutyzm lub monarchię konstytucyjną Konkludowanie obrad Po obradach izby poselskiej stany ponownie się łączyły i posłowie przedstawiali swoje projekty ustaw, a senat z królem swoje. Jeśli nie było sprzeciwów ustawy stawały się prawem. W XVII wieku dochodziło do coraz burzliwszych obrad i często zrywano sejmy albo przeciągały się ponad wyznaczony czas. Jeśli wszystko poszło zgodnie z planem marszałek kończył sejm mową pożegnalną króla, posłowie całowali rękę króla i się rozjeżdżano. Następnie kancelaria królewska i deputacje spisywali nowe prawo w konstytucji. Inne rodzaje sejmów Sejm obozowy – odbył się tylko raz w 1520 roku, zwołanie sejmików, wybór posłów i obrady sejmu podczas pospolitego ruszenia Sejm konny – zjazd każdego ochotnego szlachcica w celu obrad w obronie Rzeczypospolitej, nigdy się nie odbył W czasach Augusta II zaczęto też praktykować limitowanie sejmów, czyli przerwanie i wrócenie do obrad po pewnym czasie jak np. w dzisiejszym parlamencie. Zakazano tej praktyki w 1726 roku. Sejm konwokacyjny (konwokacja) – obradowanie sejmu walnego w czasie bezkrólewia, kiedy interrexem zostawał prymas, brak władzy ustawodawczej Sejm elekcyjny – zjazd każdego ochotnego szlachcica w celu wyboru króla, miejsce króla zajmował prymas Walne rady – sejmy w czasie konfederacji, na których różnicą od zwykłych sejmów był brak zasady konsensusu Sejm skonfederowany – sejm, który obradował tylko w izbach połączonych, brak zasady konsensusu Sejmiki Sejmiki wykształciły się w XV wieku. Na sejmikach przedsejmowych wybierano posłów oraz przygotowywano dla nich instrukcje. W XVI wieku pojawiły się sejmiki relacyjne, które były sprawozdaniem posła z wywiązania się z jego obowiązków i podjęcie decyzji, których poseł nie mógł wykonać z powodu instrukcji. Na sejmikach podejmowano również decyzje o rozdziale podatków, a po utworzeniu trybunału skarbowego radomskiego – przedstawiciela do owego trybunału. Na sejmikach elekcyjnych szlachta wybierała 4 kandydatów do każdego z urzędów ziemskich, z których król wybierał jednego. Owe urzędy to: podkomorzy, sędzia ziemski, podsędek i pisarz ziemski. Sejmiki deputackie wybierały deputatów do trybunałów, a gospodarcze zajmowały się sprawami ziemskimi. Sejmik generalny to zjazd posłów z całej prowincji, na których podejmowano decyzje o wspólnej polityce. Zwoływanie sejmików Zwoływanie sejmików było jednym z elementów władzy królewskiej czy wielkoksiążęcej, ale z czasem sejmik elekcyjny mógł zwoływać najwyższy stopniem urzędnik wojewódzki lub ziemski. Sejmiki deputackie obradowały w jeden wyznaczony dzień w roku bez specjalnych uniwersałów, a sejmiki relacyjne po zakończeniu sejmu przez wydanie konstytucji sejmu lub uchwały senatu. Wytworzyło się także limitowanie sejmików, czyli przerywanie obrad i powracanie do nich po pewnym czasie, co oznacza uniezależnienie się sejmików od króla i sejmu. W 1717 zakazano limitowania i ustalono jeden obowiązkowy sejmik gospodarczy w ciągu roku. Obrady sejmików Obrady otwierał i prowadził najstarszy urzędnik ziemski aż do momentu wykształcenia się marszałka sejmikowego. Marszałek był wybierany większością głosów, choć często to czyniono także przez konsensus. Na Litwie marszałek był dożywotnim urzędnikiem ziemskim wybieranym przez króla. Na sejmikach przedsejmowych po wybraniu marszałka słuchano posła, który zaznajamiał szlachtę z celem obrad i stanowiskiem dworu. Na sejmiku relacyjnym natomiast poseł składał sprawozdanie ze swej działalności. Następnie wybierano posłów, deputatów, kandydatów na urzędy, głoszono wota i dochodziło do dyskusji, którą wieńczyła zasada konsensusu. Obrady najczęściej odbywały się w kole. Wyjątkiem są Prusy Królewskie, które miały dwuizbowy sejmik – senatorski i dwukołowy złożony z przedstawicieli miast oraz posłów lokalnych. Warto zaznaczyć, że w zdecydowanej większości sejmiki obradowały spokojnie, bez bójek i większego pijactwa. W sejmikach brała udział szlachta danego okręgu administracyjnego, szlachta zagrodowa i nie posiadająca majątku. Szlachta nieosiadła w danym okręgu mogła brać udział, ale nie wiadomo w jakiej formie i stopniu. Decydujący przebieg sejmików mieli najbogatsi szlachcice. Sejmiki zrywane, rozdwojone i kradzione Sejmik można było zerwać wychodząc z koła obrad i składając protest do akt grodzkich, lecz protestujący musiał mieć za sobą większość obradujących. Po zerwanym sejmiku dwór mógł wydać uniwersały na następny sejmik. W wyniku podziału frakcji sejmiku mógł on się rozdwoić, stworzyć dwa osobne sejmiki, które wybierały na sejm swój komplet posłów. Sejmik kradziony to zwołanie sejmiku tylko w gronie zaufanych ludzi, a reszta szlachty nawet nie była informowana o sejmiku. Zakres działalności Sejmiki działały na dwóch polach: państwowym i lokalnym. W tym pierwszym zakresie wybierali posłów, którzy podejmowali prawie wszystkie decyzje w państwie. W zakresie lokalnym było to coś na wzór samorządu, powstały skarby wojewódzkie, które były źródłem finansowania działań sejmików. Sprawy lokalne to zbieranie podatków, sądzenie za niepłacenie podatków lub ulgi dla tych, których dotknęła jakaś klęska. Sejmik mógł powoływać oddziały zbrojne, które pilnowały bezpieczeństwa kraju i w regionie, głównie przeciw rozbójnikom. Owe oddziały nazwano oddziałami powiatowymi. Sejmiki wspierały szkolnictwo, fundacje dla ubogich i kalekich, dbały o drogi i mosty, prowadziły archiwa grodzkie oraz składały pieniądze w razie zagarnięcia przez inny kraj by opłacić kontrybucje. Organy sejmikowe Nie było stałych organów sejmikowych, były wyłącznie czasowe. W drugiej połowie XVII wieku pojawili się deputaci, komisje do rozliczania poborców i sądy skarbowe. Istniała także dyplomacja sejmikowa czyli wysyłanie posłów do króla, do hetmana czy do innego sejmiku. Administracja W czasach nowożytnych w Polsce nie wytworzyły się nowe urzędy, lecz pod wpływem Artykułów henrykowskich pozostały te średniowieczne. Ponadto urzędy były sprawowane dożywotnio, a można było je odebrać sądownie lub z powodu braku wywiązywania się z obowiązków. Król nie miał większej władzy nad urzędami, mógł je tylko obsadzać zaufanymi ludźmi lub awansować przeciwników politycznych na wyższe stanowisko, ale z mniejszym zakresem władzy. Najważniejszym urzędem był zdublowany kanclerz i podkanclerzy, którzy mieli taki sam zakres władzy, a jeden z nich musiał być duchownym. Ich pozycja zależała od współpracy z królem. Rady senatu Najwyższym organem administracyjnym były rady senatu. Senat miał większą władzę niż sam król, mógł np. wydawać publiczne pieniądze czy wysyłać poselstwa w imieniu Rzeczypospolitej. Mimo to senat był tak właściwie narzędziem króla, a decyzje monarchy rzadko kiedy były blokowane przez ten organ. Za Zygmunta III wytworzyła się praktyka dwóch rodzajów rad senatu. Tajne lub pokojowe rady były małymi zgromadzeniami, które podejmowały najważniejsze decyzje. Rady walne to zebranie jak największej ilości senatorów by uzyskać poparcie dla podjętych decyzji. Formalnie decyzje podejmowano większością głosów, lecz nie przez głosowanie, a przez wyrażanie opinii według starszeństwa. Rady senatu zostały zastąpione Radą Nieustającą, lecz i ta stała się narzędziem króla. Konstytucja 3 maja wprowadzała Straż Praw, która miała sprawować władzę wykonawczą. Urzędy ministerialne i lokalne Na czele administracji stali ministrowie i ministrowie wojny. Dla Polski i Litwy były wspólne urzędy: urząd kanclerski (kanclerz wielki i podkanclerzy), marszałkowski (wielki i nadworny) oraz skarbu (podskarbi wielki). Ministrami wojny był hetman wielki i polny, który na polu bitwy podlegał wielkiemu. Urząd marszałkowski Największymi pod względem prestiżu urzędami były marszałek wielki i nadworny. Mieli takie same kompetencje, ale jeśli przebywali obaj na dworze to wyższy stopniem był wielki. Marszałkowie de facto byli zarządcami stolicy, ponieważ w czasach nowożytnych dwór usadowił się już w mieście stołecznym. Marszałek dbał o bezpieczeństwo króla i stolicy, dysponował milicją marszałkowską, przewodniczył sądom, których wyroki były bezapelacyjne. Ponadto marszałek dbał o sanitarny i architektoniczny ład stolicy. Urząd kanclerski Kanclerz i podkanclerzy to najważniejszy urzędnik państwowy, którego zadaniem było przygotowanie pism, które były oficjalną wolą króla. Od 1504 roku miał on wgląd i kontrolę nad wszystkimi dokumentami. Prowadził korespondencję dyplomatyczną, każdy dokument państwowy dotyczący kraju musiał być przez niego opieczętowany. Przemawiał często w imieniu króla. Dowodził także kancelaria królewską, w skład której wchodzili sekretarz wielki, regent i sekretarze wielcy. Kanclerz przewodniczył sądom asesorskim oraz apelacjom od sądów miejskich. W skład kancelarii wchodziła metryka, która była najważniejszym archiwum państwowym, ponieważ były w niej wszystkie dokumenty wydawane przez kancelarię. W Rzeczypospolitej były dwie metryki: koronna i litewska. Podkanclerzy miał taką samą władzę jak kanclerz, lecz mniejszy prestiż. Konstytucja 3 maja podzieliła ten urząd: jeden z nich miał załatwiać sprawy wewnętrzne, drugi – zewnętrzne. Król czasami korzystał jeszcze z sekretarzy, lecz kanclerz nigdy nie stracił na znaczeniu. Problemu ze skarbem Rzeczypospolitej Skarbiec Rzeczypospolitej prawie zawsze świecił pustkami, ponieważ od uchwalenia sejmu do wyegzekwowania podatku upływała masa czasu, a w Rzeczypospolitej w przeciwieństwie do zachodu nie było z czego brać kredytów. Na początku czasów nowożytnych problemem było finansowanie obrony potocznej. Ostatecznie miał to robić król z dochodów z królewszczyzny. Jednak domena królewska była coraz mniejsza przez pożyczki pod zastaw, wymianę ziemi z szlachtą czy nadania. Od konstytucji z 1504 roku dobra królewskie miały być oddawane pod zastaw na czas określony i za zgodą sejmu oraz senatu, lecz nie było to przestrzegane. Na sejmie egzekucyjnym w 1562/3 utworzono wojsko kwarciane, które miało być utrzymywane z ¼ dochodów z królewszczyzny, a kolejna kwarta, tym razem na artylerię, została wprowadzona w 1632. W latach 1649-1652 powstał kolejny stały podatek – hiberna. Była to opłata składana przez dzierżawców ziem królewskich na obowiązek utrzymania jazdy podczas zimy. Od 1676 we Lwowie powstała komisja hibernowa, która rozdzielała pieniądze na jednostki wojskowe. Hibernę roczną płacił również kościół. Natomiast stworzona przez Batorego piechota wybraniecka była opłacana przez kolejny stały podatek – łany wybranieckie, lecz od 1649 podatek ten płaciła domena królewska. Do skarbu Rzeczypospolitej wpływały także podatki, tzw. pogłówne, płacone przez Żydów i Tatarów oraz część dochodów z cła. Podstawowym źródłem finansowania wojen był naród, który na sejmach uchwalał podatki. Do 1717 roku ów podatek, tzw. pobór, był jednorazowy i na czas określony, a następny trzeba było uchwalać na następnym sejmie. Poboru nie musiał płacić kościół, lecz jako znak na dobrowolność i wielkoduszność płacił jako subsidium charitativum, od 1775 było to podatkiem stałym. W skład poboru wchodziło jeszcze łanowe (potem podymne płacone od domów, a od 1775 od komina), mieszczański szos od nie ruchomości i ruchomości (potem były to ryczałtowe od dochodu przez poszczególne miasta), pogłówne (do 1717 stosowane wyjątkowo, potem stale), czopowe (podatek mieszczański od handlu piwem i wódką). Podskarbi wielki Podskarbi zajmował się ściąganiem i dystrybucją podatków. Odpowiadał również za przechowywanie archiwów państwowych, insygniów królewskich itp. Podskarbi miał pod sobą mennicę i był jedynym ministrem, który musiał składać sprawozdania przed senatem, a później przed sejmem. Po utworzeniu komisji rawskiej, która miała dysponować kwartą władza podskarbiego została ograniczona, ale w XVII i ten podatek wszedł w zakres jego obowiązków. W komisji hibernowej zasiadał jako jeden z wielu członków. W 1590 roku nastąpił podział skarbca państwowego i królewskiego. Nad tym pierwszym rządził podskarbi wielki, drugim zaś podskarbi nadworny. Od przełomu XVI i XVII zaczęto używać asygnatów zamiast wydawania pieniędzy w gotówce. Asygnaty były przydzielane sejmikom, które na ich mocy pobierali pieniądze z podatków. Sejmiki również zajmowały się podatkami lokalnymi, które szły np. na diety poselskie. Utworzono wówczas skarby wojewódzkie. Od Sejmu Niemego w 1717 roku skarb państwowy został podzielony na dwa. Pierwszy i znacznie zamożniejszy podlegał władzy Trybunału Skarbowego w Radomiu, w skład którego wchodzili senatorowie i posłowie. Drugą częścią zarządzał podskarbi wielki, który wydawał te pieniądze za zgodą senatu, głównie na cele dyplomatyczne. W 1764 powstały komisje skarbowe Korony i Pogoni, w których byli podskarbiowie i senatorzy. Komisje przejęły władzę podskarbich, a nawet ją poszerzyły. Urząd hetmański Hetman był dowódcą armii zawodowych (zaciężnych). Urząd hetmana wielkiego koronnego powstał w 1503 roku, a pierwszym został Mikołaj Kamieniecki. Hetman polny pojawił się w 1539 i on miał za zadanie bronić kresów przed Tatarami. Początkowo hetman polny był czasowy, a pierwszym stałym był Stanisław Żółkiewski. Od 1581 urząd hetmański był dożywotni. Obaj hetmani mieli ten sam zakres władzy, lecz w jednym obozie górą był hetman wieli, a gdy w obozie był król to on był pierwszym dowódcą. Mimo, że hetman były ministrem, ministrem wojny, to nie został wpuszczony w skład senatu, który był już zamknięty. Dopiero w 1768 hetmani stali się senatorami. Hetman był naczelnym dowódcą wojsk, miał władzę ustawodawczą w wojsku i ustalał dyscyplinę przez artykuły hetmańskie, za których złamanie były surowe kary. Przewodził on sądom wojskowy, które osądzały za złamanie artykułów hetmańskich. Ponadto hetman mógł prowadzić politykę zagraniczną na południu, tj. z Krymem, Wołoszczyzną, Mołdawią i wezyrem tureckim. Wynikało to z tego, że po prostu był bliżej od króla i był bardziej zaznajomiony z sytuacją. Hetman miał też wpływ na ekonomię, gdyż on decydował o dystrybucji hiberny oraz ewentualnych zwolnieniach z tego podatku. Od 1717 hetmanom odebrano sporo władzy. Stracili oni prawo do polityki zagranicznej, decydowaniu o hibernie i wpływu na nominacje oficerskie. W 1764 utworzono Komisję Wojskową Koronną, która przejęła władzę nad wojskiem, ale hetmani byli przewodniczącymi obrad. Rada Nieustająca przejęła później Komisję Wojskową Koronną. Urzędy ziemskie Najważniejszymi urzędnikami ziemskimi byli wojewodowie, kasztelanowie i starosta żmudzki, którzy wchodzili w skład senatu. Wojewodowie byli najwyższymi urzędnikami w województwach i miele za zadanie prowadzić pospolite ruszenie na miejsce koncentracji. Podczas bezkrólewia zwoływali sejmiki, które tworzyły konfederacje. Mogli wydawać tzw. taksy wojewodzińskie, które określały maksymalną cenę towarów i usług. W ich gestii była również kontrola miar i wag stosowanych w województwie. Mieli także władzę sądowniczą i uczestniczyli w sądach wiecowych, które znikły po wprowadzeniu Trybunału Koronnego. Mimo to przez cały czas mieli władzę sądowniczą nad Żydami. Kasztelanowie mieli za zadanie zwoływanie pospolitego ruszenia i wyruszenie na koncentracje wojsk wojewódzkich. Najważniejszymi kasztelanami byli krakowski (który był pierwszym senatorem świeckim), wileński i trocki. Najważniejszym urzędem terytorialnym w Koronie (na Prusach i Litwie był wojewoda) był starosta. Był to urząd królewski, który dzierżawił królewszczyzny, z którego płacił czynsz, a później kwartę. Starostowie reprezentowali władzę królewską w stosunku do miast królewskich. Podstawą ich działalności był urząd grodzki, który obejmował sąd i archiwum. Często starostą zostawało się tytularnie i pobierało za to pieniądze, a faktyczną władzę sprawował podstarości i podwojewodzi. W skład urzędu starościńskiego wchodzili sędzia, rejent, notariusz, pisarz i niekiedy burgrabia. Urząd grodzki pełnił jurysdykcję sporną i bezsporną. Bezsporna polega na spisywaniu publicznie wszelkich zeznań, oświadczeń, umów itp. Takie akta zyskiwały moc prawną, kiedy zostały wpisane do ksiąg grodzkich. Do ksiąg grodzki wpisywano wszelkie dokumenty i prawa oraz rozporządzenia. Jurysdykcja polegała na działalności policyjnej, czyli utrzymywaniu porządku i przestrzeganiu artykułów starościńskich, które obejmowały: podpalenia, gwałty, najścia na dom i napady na drodze. Te przestępstwa były ścigane z urzędu. Urząd starościński miał też egzekwować wyroki sądowe, łapać włóczęgów, eliminować złą monetę, opiekować się więzieniem oraz publikować akta urzędowe. Najważniejszym urzędem ziemskim, który nie wchodził w skład senatu był podkomorzy. Miał on za zadanie sądzić i rozstrzygać spory graniczne. Prowadził także księgi i mapy podkomorskie, które wyznaczały granice ziemskie. Do pomocy miał komorniczych i pisarzy granicznych. Podkomorzy był wybierany z czterech kandydatów sejmiku przez króla. Sąd ziemski rozstrzygał w pierwszej instancji wszystkie sprawy cywilne i większość kryminalnych. Od jego decyzji można się było odwołać do sądów wiecowych, a gdy te przestały działać – do trybunałów. Sąd prowadził akta zwane księgami ziemskimi. Na czele sądu stał sędzi wraz z podsędkiem i pisarzem ziemskim. Podobnie jak podkomorzy byli wybierani przez króla z kandydatów wybranych przez sejmiki. W XVII wieku sądy ziemskie zanikły, a ich obowiązki przejęły sądy grodzkie. Wiele urzędów dworskich i ziemskich miało tylko charakter tytularny lub funkcjonowały tylko na pospolitym ruszeniu. Z urzędów wojskowych tylko dwa miały jakąś realna władzę. Chorąży nosił chorągiew powiatu lub ziemi, a wojski zajmował się ziemią podczas nieobecności kasztelana, który był na wojnie z pospolitym ruszeniem. Kościoły Rzeczypospolitej Kościoły pełniły bardzo ważne funkcje w państwie. Zajmowały się szkolnictwem wszystkich szczebli, pełniły funkcje charytatywne oraz organizowały opiekę szpitalną. W czasach nowożytnych kościoły stawały się coraz bardziej podległe państwu. Kościół katolicki Wyznanie katolickie było dominującym w Rzeczypospolitej, więc władca musiał dbać o zbawienie swoich poddanych. W ten sposób król pomagał kościołowi, a kościół królowi. Samo to objawiało się obrzędami religijnymi, np. koronacja czy Eucharystia na początku sejmu. Biskupi byli pierwszymi senatorami, którzy zaczynali wotowanie, a najważniejszym senatorem był prymas, który w trakcie bezkrólewia był interrexem. Ponadto prymas został prezesem KEN. Kościół katolicki tworzył odrębny stan i miał swój niezależny sąd, lecz w przeciwieństwie do zachodu nie był stanem politycznym. Wyjątkiem są tylko biskupstwo warmińskie i arcybiskupstwo gnieźnieńskie, których biskupi byli jednocześnie książętami. Również przeciwnie do zachodu w Rzeczypospolitej majątek duchownych nie był wielki, gdyż osiągał około 10% (kiedy na zachodzie było nawet 50%). W 1635 zakazano przejmowania ziem szlacheckich przez kościół, lecz nie było to przestrzegane. Same majątki były bardzo nierówne, bo najbogatsi byli w Koronie. Duchowni tak samo jak szlachta po przywileju koszyckim nie płacili podatków bez swojej zgody. Od 1775 nałożono na kościół stały podatek podobny do szlachty. Poza biskupami drugą ważną grupę duchownych tworzyli członkowie kapituł katedralnych i kolegiackich, czyli prałaci, dziekani, archidiakoni, kustosze, scholastycy, kantorzy oraz kanclerze i kanonicy. Mieli oni liczne uposażenia ziemskie, a same stanowiska dostawali od króla. Podstawową część kleru stanowili duchowni parafialni, nazywani plebanami. Byli oni mianowani przez właścicieli ziemskich. Sieć parafialna była bardzo zróżnicowana, im dalej na wschód tam parafie były większe. Poza tym znajdowały się obok nich także parafie prawosławne i unickie. Reforma kościoła Pierwsze reformy kościoła katolickiego związanego z reformacją odbyły się w kapitułach, lecz prawdziwym przełomem był sobór trydencki w latach 1545-1563. Wówczas dokładnie sprecyzowano dogmaty wiary, powołano seminaria duchowne przygotowujące do kapłaństwa, nakazano duchownym rezydencję w swoich parafiach i diecezjach. Kto nie uznawał tych reform był traktowany jako protestant. Postanowienia soboru wzywały do dalszej chrystianizacji, zwłaszcza wśród chłopów, którzy tylko formalnie byli katolikami. Do tego w każdej parafii miała być prowadzona księga parafialna oraz powstawała coraz lepsza administracja, gdyż wprowadzono dekanaty. W myśl chrystianizacji organizowane były misje, które miały raz na zawsze skończyć z pogaństwem. W tych misjach specjalizowali się głównie jezuici. W Polsce ich działalność opierała się głównie na szkolnictwie i działaniu przeciw rozprzestrzenianiu się luteranizmu, kalwinizmu i prawosławia. Najwybitniejszym polskim jezuitą był Piotr Skarga. Reformy w Rzeczypospolitej przyniosły znaczny wzrost liczby klasztorów męskich i żeńskich, które poza modlitwą prowadziły szpitale, a nawet wykupowały jeńców wojennych. Ponadto były centrami kultury, nauki oraz propagatorem czytelnictwa (miały swoje drukarnie). Oświecenie katolickie Oświecenie przyniosło zmianę w postrzeganiu kościoła i religii. Jednak w porównaniu z choćby Francją Polska przeszła to spokojnie i naturalnie. Duży wpływ miał nurt wzięty od imienia cesarza Józefa II – józefinizm. Z jego duchem zakazano przyjmowania do zakonów w 1768 r. mężczyzn przed 24 rokiem życia, a kobietom przed 16. Same zmiany oświeceniowe wprowadzali głównie duchowni. Oznaczało to m.in. zwalczanie wiary w czary, podnoszenie poziomu życia na wsi, organizowanie oświaty i podnoszenie poziomu higieny. Kościół prawosławny i grekokatolicki Kościół prawosławny był drugi pod względem wielkości w Rzeczypospolitej. Istniała jedna metropolia w Kijowie, która podlegała patriarsze konstantynopolitańskiemu. Jednak gdy tereny wschodnie zostawały włączane do Moskwy to przechodziły one pod zwierzchnictwo Cerkwi moskiewskiej. Biskupów prawosławnych i grekokatolickich wyznaczał król, probostwa wyznaczał właściciel ziemski. W XVI wieku bardzo prężnie rozwijały się zakony, które działały na wzór zachodnich. Największymi były Ławra Peczerska i Supraśl. W czasie reformacji bractwa były główną osią reform w prawosławiu. Bractwa zaczęły prowadzić szkoły, szpitale i drukarnie. W 1596 dochodzi do powstania unii brzeskiej, czyli do powstania kościoła w obrządku wschodnim, ale podległym papieżowi – powstaje kościół grekokatolicki. W 1620 dochodzi do założenia nielegalnej hierarchii prawosławnej, a w 1635 ją zalegalizowano. Obecność dwóch metropolii wschodnich spowodowało liczne konflikty między jej wyznawcami. Głównym punktem zapalnym było powstanie Chmielnickiego, które zapoczątkowało krwawą walkę z grekokatolikami. Ostatecznie w 1686 roku metropolia prawosławna w Kijowie została włączona do Moskwy, po rozbiorach na ziemiach rosyjskich rozwiązano kościół grekokatolicki. Na przestrzeni lat kościół unicki bardzo się zmienił pod wpływem katolicyzmu, stał się z soborowego hierarchicznym, wprowadzono seminaria, przejmowano obrzędy liturgiczne i wzorce kulturowe z zachodu. Kościoły protestanckie Protestantyzm utrzymywał się głównie w Prusach Królewskich, które otrzymały od Zygmunta Augusta przywilej kontroli życia religijnego. Dzięki temu nie doszło do większych konfliktów religijnych, a co bardziej ambitniejsi protestanci byli hamowani przez władze miast. W Prusach dominował luteranizm, a wśród szlachty kalwinizm. Wojsko Pospolite ruszenie Pospolite ruszenie było podstawą wojsk Rzeczpospolitej. Był do niej zobowiązany każdy szlachcic posiadający dobra ziemskie lub niekiedy uważano, że każdy mężczyzna ze stanu szlacheckiego. Zwolnieni tylko byli chorzy, starzy i uczący się. Oprócz szlachty na pospolite ruszenie ruszali także sołtysi i wójtowie z dóbr świeckich i duchownych. Pospolite ruszenie zwoływał król za zgodą sejmu lub sejmików przez wydanie potrójnych wici. Kary za niestawienie się były bardzo surowe łącznie z konfiskatą majątku. Kasztelan sprowadzał wojsko ze swoich terenów na miejsce zbiórki całego województwa, a tam dowództwo obejmował wojewoda. Wojsko było podzielone na chorągwie po około 100 jeźdźców, na których czele stali rotmistrzowie. Pospolite ruszenie nie mogło działać za granicą kraju (wyjątek za Olbrachta i wyprawą do Mołdawii). Jakość tego wojska była wątpliwa już w XV wieku, lecz do rozbiorów traktowano je jako ostatnią linię obrony. By podnieść jakość wojska niekiedy organizowano popisy pospolitego ruszenia, czyli testowanie i sprawdzanie jakości pospolitego ruszenia z danego regionu. Wojsko zawodowe Wojsko zawodowe Rzeczypospolitej poszło w odwrotnym kierunku niż na zachodzie, gdzie zaczęła dominować piechota z bronią palną. Wynikało to głównie z ciągłego zagrożenia na kresach, gdzie ważna była mobilność. Pospolite ruszenie nie dawało tam rezultatów, więc utworzono wojsko zawodowe, czyli tzw. obronę potoczną. Armia ta stała się szkołą wojskową dla szlachty. Obrona potoczna też przyczyniła się utworzenia doktryny wojskowej Rzeczypospolitej – walnej bitwy z wrogiem i wykończeniem go, a nie obleganie i zajmowanie ziem. W takim wypadku postanowiono na rozwój kawalerii. Na początku składała się z ciężkozbrojnych kopijników i strzelców (kusze i łuki). Od Stefana Batorego zaczęła się tworzyć jazda średnia – husaria, która zaprzeczała całkowicie doktrynie zachodniej, czyli szarży i walce bronią białą. Piechota opierała się na strzelcach uzbrojonych w kusze, a od XVI wieku w broń palną. W skład piechoty wchodzili także pawężnicy, którzy ochraniali strzelców tarczami (pawęże) oraz kopijnicy. Z czasem pawężnicy zamienieni zostali przez pikinierów. Za Jana Sobieskiego utworzyli się oddziały strzelców uzbrojonych w berdysze (topory, które mogą służyć jako broń biała lub jako podpórka do broni palnej). Sama broń palna nie odbiegała jakością zachodowi. W XVII wieku pikinierzy, którzy osłaniali strzelców zostali zastąpieni przez piechotę zbrojną w karabiny z bagnetami. W wojsku używano świetnie taborów, które osłaniały obóz i w trakcie bitwy mógł osłaniać skrzydła lub jazdę oraz mógł bronić w trakcie odwrotu. Piechota zaporoska Do powstania Chmielnickiego główną siłą piechoty były wojska zaporoskie. Kozackie oddziały były wtedy jednymi z najlepszych w Europie, uzbrojone były w dwie rusznice, spisy i szable, które mogły stawić czoła nawet konnicy. Ponadto Kozacy umieli budować forty ziemne i długo się w nich utrzymywać oraz mogli się stać nawet piechotą morską, która w sile 70 chłopa pływała na bardzo płytko zagłębiony czajkach, przez co mogli zaskakiwać wroga nocą na wodzie. Do tego byli świetnie przygotowani do szybkiego lądowania i zdobywania miast. Jazda Elitą jazdy była husaria, która pojawiła się w XVI wieku. Pod koniec tego wieku wyodrębniono jazdę lekką i średnią. Z tych pierwszych powstaną lekkie oddziały jazdy kozackiej. Husaria nie miała zbroi, władała kopiami, a dopiero po zlikwidowaniu kopijników zaczęto zakładać pancerz. Podstawową jednostką był poczet, na czele którego stał towarzysz husarski lub pancerny, któremu podlegało dwóch młodszych. W trakcie bitwy razem tworzyli szereg. W skład pocztu wchodzili także ciurowie, którzy prowadzili prace gospodarcze i pomocnicze. Poczet miał swój wóz ze sprzętem, a kiedy wóz wchodził w skład taboru to ciurowie również uczestniczyli w walce. Poczty łączyły się chorągwie (50-200 husarzy) i byli dowodzeni przez rotmistrzów. Każdy husarz musiał zadbać o swój sprzęt, ponieważ państwo jedynie zapewniało kopie. Kopie były jednorazowe służące do przełamania. Były one z drewna osikowego malowane na czerwono o długości 5 metrów. Po złamaniu kopii husarz zaczynał walkę koncerzem. Ponadto husarz miał dwa pistolety, szablę oraz pałasz. W XVII wieku zaczęto używać zamiast kopii długą broń palną. Zbroja była lekka i składała się z hełmu, napierśnika i osłon na ręce. W czasie walki używano także skór dzikich zwierząt oraz skrzydeł przymocowanych do siodła lub pleców jeźdźca. Zapewniało to przewagę psychologiczną. Konie kawalerskie były bardzo wytrzymałe, ponieważ mogły na dobę robić aż 70 km. Podstawowym elementem walki była szarża w szyku rozproszonym by przed zetknięciem się z wrogiem gnać cwałem w zwartym szyku. Rozproszenie dawało mniejsze prawdopodobieństwo trafienia, a końcowy impet miał przełamać linie wroga. W razie nieudanej szarży można ją było powtórzyć, czasem aż do skutku. Wojska cudzoziemskiego autoramentu Za czasów Władysława IV wprowadzono piechotę na wzór zachodni złożonej z pikinierów i strzelców. Wynikało to z wprowadzenia na pole bitwy szybkich umocnień polowych oraz coraz potężniejszej artylerii. Do tych oddziałów mógł się zgłosić każdy ochotnik. Do piechoty doszli także dragoni i rajtarzy, z czego w Polsce upowszechnili się ci pierwsi. Była to zazwyczaj piechota na koniach wyposażona w długą broń palną. Oddziały te przetrwały do reform stanisławowskich. W 1776 utworzono jednolite oddziały jazdy narodowej, która wyposażona była w lance, szable, pistolety i karabinki kawaleryjskie z bagnetem. Piechota zaś została wyposażona w karabiny z zamkiem skałkowym oraz bagnetem. Artyleria i flota Dopiero za Władysława IV wprowadzono stanowisko generała artylerii koronnej, który miał stałe dochody i zadaniem którego było uzupełnianie i odnowa sprzętu. Podobnie jak podskarbi musiał on zdawać sprawozdania przed sejmem. Flota była jeszcze bardziej w tyle, tak właściwie w całej historii przedrozbiorowej nigdy nie mieliśmy znaczącej floty. Natomiast obstawą i szeroko pojętym handlem zbożem najmowana była flota holenderska oraz czasami brytyjska. Społeczeństwo Mapa społeczna Rzeczypospolitej Cechą charakterystyczna tego okresu jest życie w małych, ale bardzo zżytych społecznościach oraz prawne oddzielenie terenów wiejskich i miast. Dokonało się to w XVII wieku wraz z reformą włóczną, kiedy również na wschodzie miasta zostały objęte prawem magdeburskim. Miasto Miasto było mikrokosmosem i to bardzo zróżnicowanym. Poza mieszkańcami byli tam także duchowni i szlachcice, którzy byli wyłączeni z prawa miejskiego. Do tego powstawały cechy i wyszynki oraz dzielnice etniczne, głównie getta żydowskie. Do tego nie każdy mógł został pełnoprawnym obywatelem – prawosławni mieli ograniczone prawa w Koronie. W mieście podstawową jednostką społeczną zrzeszającą rodziny były cechy, które odpowiadały za kontrolę społeczną, opiekę socjalną. W czasach nowożytnych cech był wspólnotą o charakterze religijnym, militarnym i społecznym, np. mieli własną basztę zamku. Kahał – getto Żydzi, Ormianie i Tatarzy mieli własną odrębność prawną. Sądy i opiekę nad mniejszością żydowską sprawował wojewoda. Mieli oni swobodne prawo do handlu, ale nie mogli mieć ziemi. Posiadali władny samorząd na wzór samorządu miejskiego na prawie magdeburskim – kahał. Żydzi pracowali głównie jako karczmarze, handlarze i lichwiarze czy arendarze (dzierżawcy). Większość ludności żydowskiej mieszkało w miastach, ale nie mieli oni takich praw jak katolicy, choć to zależało od regionu. Zakładali oni również swoje ulice i dzielnice w miastach – getta. Wiele narodów Polacy kultywowali swoje piastowskie, andegaweńskie i jagiellońskie tradycje. Doszło do polonizacji elit, nawet na szlachtę litewską nazywano Polakami. Szlachta prędzej utożsamiała się i łączyła z innymi narodami, np. Niemcy, niż z polskimi niższymi warstwami. Oczywiście mit sarmacki tylko potęgował to zjawisko. Litwini podobnie jak Polacy kultywowali tradycje Giedymina, Jagiełły i Witolda. W ich mniemaniu byli potomkami starożytnych Rzymian. Natomiast Rusini wspominali dzieje Ruryka, Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego oraz opowiadali się za prawosławiem jako symbolem Rusi. Podobnie inne narodowości wspominały swoją przeszłość i odrębność – Prusacy i Inflantczycy wracali do krzyżaków, a Mazowszanie do swojego księstwa sięgającego rozbicia dzielnicowego. By podtrzymywać swoją odrębność nadal używano ojczystych języków poza łaciną, którą stosowano w sądach i urzędach. Językiem urzędowym w Rzeczypospolitej były polski i ruski. W Prusach dominował niemiecki. Każdy Kościół integrował pewną grupę narodową i etniczną, np. Polaków łączył Kościół katolicki oraz kult Matki Bożej Królowej Polski. Cyganie byli poza prawem, więc Władysław IV mianował króla cygańskiego, który miał władzę sądowniczą oraz prawo do zbierania podatków. Sytuacja taka była do rozbiorów. Podobnie Wołosi mieli własne sądownictwo i administrację oraz kulturę. Stany Szlachta Granice stanowe O przynależności do danego stanu w zdecydowanej większości zależało urodzenie. Poza tym szlachcicem mógł zostać tylko nominowany przez króla (od 1578 r.), na polu bitwy lub przy zmianie religii z judaizmu na chrześcijaństwo. Czasami za zgodą sejmu włączano do szlachty bogatych cudzoziemców. Stan szlachecki nigdy nie był zamknięty. Wynikało to z różnicy rozwoju stanowego w Polsce i na Litwie. Duże zmiany wprowadził dopiero Sejm Wielki, który eliminował z sejmików gołotę, czyli szlachciców bez majątku oraz nadawał prawa szlacheckie zasłużonym lub mającym odpowiedni majątek mieszczanom i inteligencji. Przywileje szlacheckie Przywileje dzieliły się na dwie kategorie: dotyczące ogółu szlachty i tych, którzy mieli ziemię nadaną na prawie rycerskim, czyli mający immunitet prawny i ekonomiczny. Głównym przywilejem szlacheckim było odrębne prawo ziemskie, które było bardzo łagodne. Najważniejszym przywilejem był zakaz konfiskaty majątku czy pozbawienia wolności szlachcica bez wyroku sądu, przez co ten miał bardzo dużą swobodę. Następnie był zakaz używania tortur, co miało wpływ np. na polowanie na czarownice, którego nie odnotowano u polskich szlachcianek. Następne prawa to: zakaz egzekwowania wyroków kościelnych przez władze świeckie, kara śmierci czy chłosty nie mogła być hańbiąca, prawo do nabywania ziemi, sprawowania urzędów, udziału w życiu politycznym oraz tytulatura honorowa. Szlachta natomiast nie mógł parać się zawodami niższych warstw, np. handlem czy rzemiosłem. Od Zygmunta Starego szlachcic na swojej ziemi był najwyższym sędzią nad poddanymi, miał pełne prawo do ustalania zasad użytkowania ziemi przez poddanych. Ogólnie rzecz biorąc szlachcic reprezentował władzę państwową, płacił podatki i utrzymywał swój folwark. W prawie gospodarczym szlachta była zwolniona od 1496 roku od ceł w transakcjach ze swojego dworku oraz od 1573 zyskała prawo do kopalin na własnej ziemi. Zróżnicowanie szlachty Sarmatyzm Ideologią, która stworzyła podwaliny pod polską tożsamość i kulturę był mit sarmacki, według którego polska szlachta miała się wywodzić od starożytnego ludu Sarmatów, który żył nad Morzem Czarnym. Mimo wszystko ideologia ta miała dużo plusów – rozwijała się kultura, np. etos ziemiański, powrót do Cycerona, Wergiliusza czy Horacego. Wytworzył się też rodzaj polskiego dworku – sielanki i arkadii, w której można uciec od świata by odzyskać spokój. Świetnie przedstawił to Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Sarmatyzm wytworzył także etos obywatela, który jest zaangażowany w życie polityczne kraju na wzór republikańskiego Rzymu. Podstawowymi ideami politycznymi szlachciców były: wolność, równość, przywiązanie do prawa (nawet pomimo bezskuteczności owego prawa), pacyfizm oraz obrony wiary chrześcijańskiej, głównie katolickiej. Z tego ostatniego pojawił się mit mesjanizmu szlacheckiego, w którym Polska była nowym Narodem Wybranym. To przekonanie doprowadziło do megalomanii i ksenofobii. Mieszczaństwo Stan mieszczański Mieszczanie to obywatele objęci prawem magdeburskim (miejskim). W odróżnieniu od ziemskiego prawo miejskie było bardzo surowe, dużo przestępstw karano śmiercią i torturami. Pierwszą instancją sądową był sąd ławniczy, drugą rada miejska, a najwyższą sąd asesorski. Mieszczanie dzielili się na mających obywatelstwo i niemających, ale podlegających prawu miejskiemu. Aby zostać obywatelem trzeba było przedstawić list poświadczający legalne urodzenie, świadectwo moralności i zaświadczenie, że nie jest się poddanym chłopem. Nowy obywatel musiał kupić w mieście nieruchomość oraz ożenić się lub sprowadzić żonę ze wsi. Obywatelem mógł zostać tylko katolik. Obywatelstwo było tylko w obrębie jednego miasta, lecz mieszkańcy miast zachowali prawo swobody ruchu i wolność osobistą. W konstytucjach z 1496 i 1505 miasta musiały płacić podatki, mieszczanie nie mogli kupować ziemi, a tę którą mieli musieli sprzedać. Były jednak miasta, które miały prawa szlacheckie: Kraków, Wilno, Mohylew, Poznań, Lublin, Lwów, Kamieniec Podolski. Miasta szlacheckie mogły wysyłać posłów na sejmy oraz miały prawo do gospodarowania oraz nabywania ziemi. Po reformach Sejmu Wielkiego miasta odzyskały prawa do nabywania i gospodarowania ziem oraz sprawować urzędy. Ponadto otwarła się łatwa droga do awansu społecznego na szlachcica. Podziały i konflikty społeczne Najbogatszą i najbardziej wpływową warstwą społeczną był patrycjat. On to zmonopolizował urzędy i stanowiska miejskie, czerpał z nich bogactwa oraz korzyści, np. zwolnienie od podatku. Często były to rodziny, które blokowały dostęp do wyższych stanowisk dla ludzi spoza familii. Drugą warstwą było pospólstwo, które było odpowiedzialne za rzemiosło oraz handel. Zwykle było odsuwane od władzy, lecz zdarzały się bunty, które łagodził król. Pospólstwo otrzymywało wtedy pewne prawa jak np. kontrola rachunków miejskich. Ostatnia grupą był plebs, który nie miał żadnych praw publicznych, ale podlegał prawu miejskiemu. Do plebsu zaliczali się rzemieślnicy, robotnicy, służba i cały margines społeczny. Po pewnym czasie utworzył się inkolat, który nadawał ograniczone prawa miejskie plebsowi, który przestawał być zależny od pracodawców. Ustrój miast Każde miasto miało swój własny ustrój. W czasach nowożytnych większość miast wykupywała urząd wójta i oddawała go w ręce starosty. Miasta prywatne łączyły funkcje wójta i właściciela. Naczelną władzą była rada miejska, główny organ ustawodawczy i administracyjny, czasem także sądowy. Na czele rady stał jeden bądź kilku burmistrzów. Rady miejskie miały roczną kadencję, a odchodzący rajcy mogli zostać w radzie starszych jako organ doradczy. Drugą najważniejszą instytucją była ława, która była sądem rozstrzygającym sprawy kryminalne oraz wspólnie z radą podejmowała uchwały (wilkierze). Ławie przewodniczył wójt. W miastach nowożytnych funkcjonowało także walne zebranie obywateli, które w teorii miało mieć najwyższą władzę w mieście, lecz ograniczano jego rolę. Dzieliło się ono na porządki lub nacje zależnie od miasta. Do ważnych elementów miast należały cechy i bractwa kupieckie, które musiały swoje statuty mieć zatwierdzone przez radę, a przywileje przez króla. Nad cechami czuwali starsi, którzy rządzili i sprawowali sądy cechowe, np. za naruszenie statutów. Do tego cechy sprawowały kontrole nad członkami, dbały o bezpieczeństwo, świadczyły programy socjalne oraz uczestniczyły w obronie miast. Chłopi Chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną. Nie mieli jednego prawa, a obowiązywało regionalne, często podobne do miast – prawo wiejskie. Rozwiązywało ono sprawy cywilne i porządkowało porządek na wsi. Modyfikowano je za pomocą wilkierzy lub ordynacji. Sądy wiejskie różniły się pod względem przynależności, czy to do królewszczyzny, czy szlachcica, czy duchownego. Sprawy karne rozwiązywano przy użyciu prawa miejskiego. Dopiero reformy Sejmu Wielkiego wprowadziło opiekę państwa nad chłopem, nad okręgiem wsi stał dozorca, który był przedstawicielem oraz orędownikiem chłopstwa w sporach z panami. Elitę wsi tworzyli karczmarze, sołtysi i młynarze oraz piechota wybraniecka. Warstwę niżej byli kmiecie, którzy mieli gospodarkę około 1 łana oraz hodowlę zwierząt. Następnie byli zagrodnicy, którzy mieli około hektara ziemi, lecz często byli to ludzie znający się na rzemiośle, a ziemia była tylko do zdobywania żywności. Najniżej wśród chłopów byli chałupnicy, którzy mieli tylko chałupę i komornicy, którzy mieli tylko komorę, często u pana czy bogatego gospodarza. Poddaństwo W nowożytności zanikał zwyczaj wykupywania się z poddaństwa po uregulowaniu należności. Od 1496 roku tylko jeden chłop mógł za zgodą pana opuścić ziemię, chłop był przywiązany do ziemi. Mimo to poddaństwo nie było hańbiące. Często ludzie bez majątku lub zadłużeni dobrowolnie oddawali się w poddaństwo na mocy umowy w sądzie grodzkim. W XVII wieku znowu pojawia się opcja wykupu z poddaństwa. Ustrój W czasach nowożytnych zaczęły zanikać dziedziczne urzędy sołeckie, które były wykupywane przez szlachtę. Podstawowym samorządem była gromada, która obejmowała wszystkich chłopów. Na walnym zgromadzeniu zwoływanym przez pana podejmowano najważniejsze decyzje, uchwalano wilkierze i podatki oraz wybierano członków urzędów. Na czele wsi stał wójt z pomocą w postaci ławników i pisarza, który zapisywał wszelkie transakcje i sprawy niesporne. Urzędy wiejskie pilnowały wywiązywania się ze świadczeń na rzecz pana. Ludzie luźni W Rzeczypospolitej wyłoniły się 3 stany, lecz pojawiły się także odrębne grupy – kościół, armia zawodowa oraz służba. Nie były to odrębne stany jak np. we Francji, ale miały osobne prawa i przywileje. Ludzie luźni to ludzie, których nie da się przypisać do żadnego stanu. Był to margines społeczny (żebracy, przestępcy i prostytutki), ale również ludzie sezonowo i najemnie zarabiający na życie. Byli to wędrowni rzemieślnicy, flisacy i obsługujący handel dalekosiężny lub handel obnośny. Byli to także artyści, znachorzy, weterynarze i zdemobilizowani żołnierze. Edukacja Edukacja zaczynała się od 7 roku życia. Chłopskie dzieci szły na służbę do gospodarstw kmiecych. Służba trwała do czasu założenia własnej rodziny. Dzieci mieszczańskie podobnie jak w średniowieczu uczyły się jako terminatorzy, czeladnicy, aż do uzyskania tytułu mistrza. Rodzice często chcieli zapewnić dzieciom lepszy byt i posyłali synów do szkół, które zapewniały przygotowanie do stanu kapłaństwa. W takim wypadku młodzi kapłani dostępowali awansu społecznego i mieli łatwą oraz dochodową pracę. Innym sposobem na zrobienie większej kariery, wykraczającej poza swój stan, była kariera wojskowa. Dla kobiet natomiast pozostawała służba u dam szlacheckich, magnackich i królewskich bądź kształcenie się w zakonach żeńskich, które były jedyną możliwością zdobycia wykształcenia dla kobiet. W XVI wieku powstawały pierwsze systemy szkolne, które cieszyły się wielką popularnością wśród chłopstwa i mieszczaństwa. Szlachta raczej wolała edukację domową. Pierwszy etap edukacji odbywał się zazwyczaj w szkołach parafialnych, gdzie uczono łaciny, czytania i pisania, arytmetyki, śpiewu i służby liturgicznej. Absolwenci tych szkół na ogół byli przygotowani do służby jako ministranci. W dobie renesansu włączono do nauki czytanie pism antycznych i przedstawienia teatralne. Niestety duży rozwój szkolnictwa parafialnego został zahamowany i w dużej części zniszczony w czasach wielkich wojen XVII wieku. W epoce odrodzenia powstały gimnazja humanistyczne. Zgodnie z duchem antycznym uczyły pisania, czytania, łaciny, teatru, retoryki i form przymawiania. Do tego wprowadzano elementy historii, prawa, filozofii i religii. Absolwenci byli przygotowani do rozpoczęcia studiów na uniwersytecie. Alternatywą dla gimnazjów były kolegia jezuickie, teatyńskie, pijarskie i kolonie akademickie. Różniły się one tym, że większą rolę przypisywano religii, a rzeczy sprzeczne z moralnością ocenzurowano. Absolwent miał być doskonałym oratorem, który broni przekonań katolickich. W dobie oświecenia odrzucono łacinę na rzecz języka polskiego, pojawiły się fizyka, matematyka, języki obce, ekonomia, geografia, historia najnowsza itp., które uczyły jak rozumieć świat i zachodzące w nim procesy. Postawiono na wychowanie w duchu obywatelskim i patriotycznym. Przykładem oświeceniowej szkoły może być Szkoła Rycerska w Warszawie lub Collegium Nobilium, które uczyły także chłopców jazdy konnej i szermierki, ponieważ „w zdrowym ciele zdrowy duch”. Prawdziwym przełomem było założenie KEN w 1773, która miała przeprowadzić reformę szkolnictwa, które podupadło po kasacie zakonu jezuitów. W 1775 powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które tworzyło nowe podręczniki szkolne. Reforma objęła głównie uniwersytety i szkoły średnie (na szkoły parafialne i zakony zabrakło czasu). Stworzono całkowicie innowacyjny system administracji szkolnej z podziałem na szkoły wydziałowe i podwydziałowe, nauczyciel stał się urzędnikiem państwowym, który miał mieć odpowiedni poziom wiedzy, a po 20 latach pracy otrzymywać ówczesny rodzaj emerytury. W Europie nie było podobnej reformy szkolnictwa świeckiego. Niestety rozbiory zahamowały duch zmian, lecz nawet w czasach niewoli korzystano z wzorców KEN, głównie w zaborze pruskim i rosyjskim. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów były dwa uniwersytety: Akademia Krakowska i Uniwersytet Wileński. Akademia miała swój okres świetności na przełomie XV i XVI wieku, lecz by utrzymać katolicki charakter uczelni w dobie reformacji wprowadzono cenzurę co spowodowało kryzys uczelni. W Krakowie były 4 katedry: nauk wyzwolonych, po której można było jako bakałarz podjąć studia na kolejnych, medyczna, teologiczna i prawa. W 1579 na mocy przywileju papieskiego na prośbę Stefana Batorego kolegium jezuickie w Wilnie przekształcono w uniwersytet o dwóch katedrach: nauk wyzwolonych i teologii. Uczelnia miała głównie propagować religię katolicką na Litwie. Poza tymi uniwersytetami były jeszcze uczelnie w Królewcu, lecz szybko on podupadł, podobny los spotkał Akademię Zamoyską. Ukończenie polskich uczelni nie kończyło edukacji absolwentów. Szlachcice i magnateria wysyłały swoich potomków na wycieczkę po Europie by poznać zagraniczną kulturę, język, politykę oraz uzyskać umiejętności potrzebnych do życia politycznego. Również po tej wycieczce młodzi kierowani byli jeszcze na służbę dworską lub do wojska i dopiero wtedy kończyli swoją edukację. Gospodarka W XVI i XVII wieku pojawia się na ziemiach polskich typ gospodarki towarowo-pieniężna. W tym czasie gwałtownie wzrósł przyrost naturalny i rosło zapotrzebowanie na zboże. W to zboże oraz inne potrzebne materiały zaopatrzała zachód głównie Polska, która robiła całkiem dobry interes na tym. Niestety polscy szlachcice uwierzyli w mit o Polsce jako spichlerzu Europy i zamiast pobierać czynsz od swoich poddanych zaczęli pobierać pańszczyznę by więcej towaru szło na eksport. Spowodowało to załamanie gospodarki pieniężnej. Do tego doszło szybkie wyjaławianie ziemi oraz ochłodzenie klimatu (mała epoka lodowcowa) znacznie przyczyniły się do spadku wydajności rolnictwa. W XVII wieku oprócz katastrofalnych zniszczeń wojennych doszedł kryzys gospodarczy na całym kontynencie. Nie było zbytu na produkty, natomiast kruszcu przybywało z Ameryk. W międzyczasie wprowadzono zamiast trójpolówki płodozmian i szereg zmian w uprawie i hodowli. Zbożem zaczęła handlować Anglia, a Polska straciła klientów. Wojny i kryzys gospodarczy pogrążył Polskę prawie na cały wiek. Dopiero w połowie XVIII wieku bogacić się na swoich towarach będzie Wielkopolska, a centrum gospodarczym, kulturalnym oraz politycznym stanie się prężnie rozwijająca Warszawa. Rolnictwo Podstawową jednostką rolniczą była włość składająca się z ziemi ornej, pastwisk, stawów i nieużytków. Własność zwierzchnią nad włością sprawował pan feudalny, a prawo użytkowe chłop. Jako właściciel ziemi chłop musiał składać rentę dla pana feudalnego, czynsze, także w naturze oraz w pańszczyźnie. Na zachodzie stopniowo odchodziło się od systemu włości, lecz na wschodzie nastąpił rozwój tego systemu, który wyewoluował do gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Folwarki przejmowały ziemię chłopską i zamiast renty panowie feudalni żądali pańszczyzny. W czasie wielkich wojen XVII wieku gospodarka doznała poważnego uszczerbku i za Sasów próbowano przywrócić ją do stanu z przed wojny. W czasach Poniatowskiego zaczęto zmieniać pańszczyznę na czynsze. W całej Rzeczypospolitej była rozwinięta hodowla ryb, a zwłaszcza na Rusi. Każdy większy dworek miał przynajmniej jeden staw, w którym hodowano na wpół dziko ryby, które odpowiednio przygotowane były znane nawet za granicą. Samo rybołówstwo nie było już tak rozwinięte i popularne. Rozwinęła się także eksploatacja i zasady prawne dotyczące lasów. Wprowadzono straż leśną, która pilnowała lasów przed kradzieżą drewna i kłusownictwem. Drewno było zaraz po zbożu produktem najbardziej eksportowanym na zachód. Przemysł W Rzeczypospolitej gospodarka była mieszanką gospodarki naturalnej z rynkową. Podstawową dziedziną gospodarki było rolnictwo (80% dochodu). Z tej racji gospodarstwa rolne były w dużej mierze samowystarczalne, nie musiały udawać się na rynki. Wyrabiano narzędzia, budowano domy, szyto ubrania itp. rzeczy do życia. Ponadto na wsi często rolnicy byli rzemieślnikami np. kowale, garncarze, włókniarze. W miastach natomiast główną siłą przemysłu niezmiennie od średniowiecza były cechy. Poza cechami byli ci, którzy do cechów nie należeli, czyli partacze oraz zawody ze specjalnymi przywilejami królewskimi. Powstawały także manufaktury, lecz te przedindustrialne były nieopłacalne oraz nie miały siły roboczej, która zajmowała się rolnictwem. W manufakturach produkowano głównie towary luksusowe na eksport. Gałęzie przemysłu: Produkcja tekstylna – sukiennictwo, wyrób ubrań codziennego użytku, płóciennictwo, jedwabnictwo Budownictwo – rozwój zawodu architekta, powstawanie rezydencji, zamków, kościołów Górnictwo – wydobycie soli było domeną królewską, największe kopalnie soli to Bochnia i Wieliczka, wydobycie metali w czasach nowożytnych przeżywało kryzys, żelazo wydobywano w okręgu kielecko-częstochowskim, ołów i srebro wydobywano od średniowiecza w Olkuszu Metalurgia – produkcja narzędzi, broni, użycie w produkcji węgla kamiennego zamiast drzewnego, powstawanie kuźnic zamiast dymarek, towary z żelaza były słabej jakości i większość narzędzi czy broni sprowadzano z zagranicy Rzemiosło – szewstwo, krawiectwo, kowalstwo, garncarstwo, rzeźnictwo, młynarstwo, piekarstwo, stolarstwo, produkcja alkoholu Hutnictwo szkła Papiernictwo i drukarstwo Handel Handel od zawsze uwarunkowany jest środkami transportu. Z tego powodu w nowożytności daleki eksport był nieopłacalny, ponieważ koszty transportu były zbyt duże. Handel dzielił się na dwie formy: lokalny i hurtowy. W handlu lokalnym dominowały targi w miastach i miasteczkach. By w danym mieście odbywał się targ był potrzebny przywilej królewski. W dobie kryzysu gospodarczego i wielkich wojen rynki przeniosły się na wieś, gdzie wioski również dostawały przywileje na organizowanie targów. Konkurencją dla targów był handel obnośny organizowany przez Szkotów i Żydów. W handlu hurtowym (dalekosiężnym) przestawało mieć znaczenie prawo składu, a wzrastało prawo o gościach, które oznaczało, że polski szlachcic musiał sprzedać towar polskiemu kupcowi, a dopiero on mógł obcokrajowcowi. Pojawiały się także jarmarki oraz powstawały firmy kupieckie. Na czele takiej firmy stał patron i miał on swoich przedstawicieli – faktorów – w innych miastach, którzy za opłatą prowadzili jego politykę kupiecką. Rozwijała się księgowość oraz powstawały pierwsze gazety, gdyż zdawano sobie sprawę z wagi informacji. Zaczęto organizować spółki handlowe, głównie w obrębie jednej rodziny czy rodu, w późniejszych czasach cywilnoprawne. W 1783 powstała Kompania Handlowa Polska, która była pierwszą spółką handlowo-akcyjną prowadzącą handel na Morzu czarnym i Śródziemnym. Transport lądowy Od upadku Rzymu drogi były w opłakanym stanie. Miały one przede wszystkim rolę militarną, nie gospodarczą. W czasach nowożytnych rozbudowywano sieć dróg, lecz sama ich jakość nie rosła. Dopiero od XVIII wieku sejmiki zaczęły przeznaczać pieniądze na poprawę jakości dróg. Do tego momentu przejezdne były one tylko zimą i latem, innymi porami roku były zawałami błota i potrzeba było więcej zwierząt pociągowych by móc wóz wypchnąć z ugrzęźniętego błota. W Rzeczypospolitej jednak była znaczna poprawa jeśli chodzi o bezpieczeństwo na drogach. Król Zygmunt August założył w 1558 roku Pocztę Królestwa Polskiego, na czele której stał poczmistrz, a dochody czerpała z przesyłek prywatnych, a później z specjalnego podatku. Transport wodny Transport wodny był o wiele ważniejszy niż lądowy. Przede wszystkim był tańszy, łatwiejszy i mógł więcej transportować. W Rzeczypospolitej podstawą była Wisła i jej dopływy: San, Bug, Wieprz i Pilica. Na Litwie był to Niemen, a na Ukrainie Dniepr. W czasach Stanisławowskich połączono te trzy dorzecza kanałami Ogińskiego i Królewskim. Wszystkie spławne rzeki były pod nadzorem państwa, które pilnowało by rzeki nie były zabudowywane i były oczyszczane oraz pogłębiane. Wisłą transportowano głównie drewno, zboże, potaż, węgiel drzewny, płótno. Operacja handlowe i pieniądz W przeciwieństwie do państw będącymi centrami handlowymi Rzeczypospolita nie wykształciła systemu bankowego oraz pieniądza papierowego. Były natomiast domy bankowe i banki pobożnych. Banki pobożnych to instytucja katolicka, która dawała kredytów na niewielki procent kupcom i rzemieślnikom. Dochody tych banków były przeznaczane na cele charytatywne. Domy bankowe prowadziły działalność zbliżoną do bankowej na zasadzie udzielania weksli. Były prowadzone przez osoby prywatne lub przez spółki. Na większy procent udzielano pożyczek w bankach żydowskich. Popularnymi transakcjami poza pożyczkami były kontrakty, czyli zjazdy szlacheckie, podczas których prowadzono transakcje kupna-sprzedaży, dzierżawy, pożyczek itp. U progu nowożytności powstał chaos monetarny w Rzeczypospolitej, więc w 1528 roku Zygmunt I wprowadził reformę, w której wprowadził pieniądz obrachunkowy o nazwie złoty. Jeden polski złoty to 30 groszy, a dukat to 2 złote. W czasie wojen system monetarny upadał, ponieważ wypłacano żołd monetami o mniejszej wartości kruszcu. W 1663 wydano monety złotego, zwane tynfami, lecz ich wartość była mniejsza niż 30 groszy, około 18-20. Na Sejmie Niemym w 1717 wprowadzono nowe kursy monet: dukat to 18 zł, talar 8 zł, tynf 1 i 8/30 złotego. W 1766 by opanować chaos monetarny wprowadzono talary na podstawie grzywien kolońskich. Problemy w handlu i polityce handlowej Jednym z większych problemów handlu był upadek tranzytu między zachodem a wschodem, głównie Moskwą. Za Iwana IV nastąpił rozwój żeglugi przez Archangielsk i Narew co spowodowało znaczny spadek tranzytu futer przez Rzeczpospolitą. Gwoździem do trumny było zajęcie portów bałtyckich przez Piotra Wielkiego. Mimo wszystko kontakty ze wschodem, z Turcją i Persją, miał Lwów i nadal utrzymywał się szlak Lwów-Kraków-Wrocław. Rzeczypospolita byłą zbyt dużym krajem by prowadzić świadomą politykę celną. Ponadto szlachta była zwolniona z ceł. Sam system celny był bardzo zróżnicowany i niejednolity aż do 1764 roku. Zmorą były zwłaszcza cła wewnętrzne, które nakazywali płacić właściciele ziemscy za przejazd ich fragmentem drogi, mostu czy nawet lodu na rzece. Dodatkowym utrudnieniem dla kupców był zróżnicowany system miar i wag. Kultura Odrodzenie Odrodzenie zawitało w Polsce w XV wieku i przetrwało cały wiek XVI. Było ono nawiązywaniem do kultury antycznej. W centrum zainteresowania znalazł się człowiek i poznanie świata. Refleksja nad człowiekiem, jego naturą i nauką spowodowała powstanie ruchu reformacyjnego. Humanizm renesansowy pojawił się w Polsce w postaci włoskiego uczonego zwanego Kallimachem. W literaturze powrócono do pięknego stylu pisania i mówienia, a nowością stała się wymiana myśli w listach. Największymi literatami i poetami byli Mikołaj Rej – propagator języka polskiego, Jan Kochanowski, który stał się artystą polskim na wzór tych antycznych, Andrzej Frycz Modrzejewski, Szymon Szymonowic – twórca polskiej sielanki. Z kolei do największych naukowców należy zaliczyć Mikołaja Kopernika i jego dzieło z 1543 roku „O obrotach sfer niebieskich”. Najbardziej rozwijającymi się naukami były matematyka, medycyna, geografia, astronomia oraz pojawiające się podstawy chemii w czasie rozwoju alchemii. Rozwijały się także nauki najemne: astrologia, alchemia i biała magia, czyli akceptowana przez Kościół nauka o przyrodzie i jej zastosowania do leczenia. Jednym z najpopularniejszych alchemików był Maciej Sędziwój, któremu udało się wyodrębnić tlen. W czasach renesansu przy pomocy włoskich architektów Franciszka Florentczyka i Bartolomeo Berreciego rozbudowano Wawel do takiej postaci, jaki dzisiaj jest znany. W miastach zaczynają powstawać kamienice zwieńczone attykami, portykami, płaskorzeźbami, budowano pałace i rezydencje takie jak ratusz w Poznaniu, krakowskie sukiennice czy ratusz i Złota Brama w Gdańsku. Na życzenie hetmana Jana Zamoyskiego zostaje od zera zaprojektowany i zbudowany w stylu renesansowym cały Zamość. Reformacja Przyczyny Na początku odrodzenia następuje odnowa religijności, która polega głównie na docenieniu modlitwy i sakramentów. Określa się to mianem ruchu mistycznego. Nowy ruch religijny zderzył się z kryzysem kościoła katolickiego. Kryzys ten przejawiał się przede wszystkim w papiestwie, które zachowywało się jak władza świecka, tocząc wojny w Italii oraz w całej hierarchii kościelnej, która została podporządkowana elicie politycznej. Obsadzanie biskupów i swoich zwolenników na wysokich stanowiskach kościelnych było normą. Prowadziło to do zeświecczenia, chciwości, upadku moralności i zaniedbywania obowiązków kapłańskich. Do tego doszedł ruch dewocyjny, czyli przypisywanie wielkiej roli obrzędom, świętom, relikwiom oraz odpustom, które często były sprzedawane. To są główne przyczyny religijne reformacji. Przyczyny społeczno-ekonomiczne polegały na chęci wzrostu na drabinie feudalnej oraz pozbyciu się składek na rzecz Kościoła. Luteranizm Za datę wybuchu reformacji przyjmuje 31 października 1517 roku, kiedy Marcin Luter przybił do katedry 95 tez. Luter ogłosił: odejście od celibatu, sakramentów poza chrztem i komunią, jedyną drogą do zbawienia jest wiara i Pismo Święte, władza kościelna została podporządkowana świeckiej. Luteranizm cieszył się dużą popularnością w Prusach Królewskich i Książęcych. W 1525 w Prusach Książęcych luteranizm stał się religią panującą. W 1520 i 1523 Zygmunt I wydał edykty ograniczające protestantów, lecz nauki Lutra szybko się rozwijały na ziemiach polskich. W latach 1557-1558 Zygmunt August wydał przywileje dla Prus Królewskich, które pozwalały władzom miejskim samodzielnie kontrolować stosunki wyznaniowe. Tym samym swobody wyznaniowe dostała szlachta pruska w 1559 i inflancka w 1561. Protestantami byli najczęściej ludzie pochodzenia niemieckiego oraz znający język niemiecki. Luteranizm objął w znacznym stopniu Prusy i Wielkopolskę oraz nienależący do Rzeczypospolitej Śląsk. Kalwinizm W 1536 roku swoje tezy odnowy chrześcijaństwa przedstawił francuski Jan Kalwin urzędujący w Genewie. Według niego o zbawieniu człowieka decyduje sam Bóg, to On tworząc człowieka wie już czy jest on zbawiony, czy też potępiony. Reszta tez była zaczerpnięta z nauk Lutra. Kalwin narzucał bardzo surowe zasady moralne i doceniał rolę pracy w życiu człowieka. Do tego władza miała być sprawowana przez samych wiernych na synodach. Kalwinizm przyjął się najbardziej na Litwie i w elicie polskiej szlachty z Małopolski i Ukrainy, Radziwiłłowie, Lubomirscy, Chodkiewiczowie, Leszczyńscy czy Oleśniccy. Na ogół protestantyzm przyjął się w Rzeczypospolitej mocno powierzchownie, najprawdopodobniej jako moda intelektualna, a nie jako szukanie prawdziwego Boga. Spowodowane to było niskim zainteresowaniem teologią. Owa powierzchowność objawiała się brakiem zapału misyjnego wśród chłopów oraz, co było wyjątkowe na tle innych państw, tolerancją oraz brakiem poważniejszych podziałów politycznych spowodowanych religią. Bracia polscy i bracia czescy Bracia polscy to odłam kalwinizmu, który zapoczątkował Piotr z Goniądza. Zanegował on doktrynę Trójcy Świętej, głosząc Boga w jednej osobie, a Jezusa jako przykład postępowania na drodze ku zbawieniu oraz odrzucając grzech pierworodny i boskość Chrystusa. Rozłam wśród polskich kalwinistów nastąpił w 1562, a przypieczętowany został na synodzie w Piotrkowie w 1565 roku. Braci polskich nazywano także arianami nawiązując do starożytnej walki o doktrynę natury Jezusa. Bracia polscy byli skrajnymi protestantami, a nawet odłamy protestanckie odrzucały ich jako chrześcijan, porównując do muzułmanów oraz Żydów. Ponadto arianie głosili rewolucyjne jak na tamte czasy hasła społeczne: równość wszystkich ludzi, pacyfizm, wspólna uprawa ziemi, odrzucenie idei państwa. Idee nie miały szans realizacji i szybko upadły. W 1567 roku założono stolicę braci polskich i innych skrajnych odłamów reformacji – Raków, w którym powstała akademia i drukarnia. W 1638 roku drukarnia i akademia zgodnie z wyrokiem sejmu zostają zamknięte, a w 1658 bracia polscy zostają poddani banicji. Bracia czescy to Czesi, którzy uciekali przed prześladowaniami husytyzmu w ich ojczyźnie. Osiedlali się głównie w Wielkopolsce i z czasem przyjmowali luteranizm i kalwinizm. Jednym z największych pedagogów nowożytności – Jan Komensky – również był bratem czeskim osiadłym w Wielkopolsce. Obcokrajowcy o innych wyznaniach niż katolickie byli traktowani z szacunkiem i tolerancją w Rzeczypospolitej. Nawet w czasie skrajnej kontrreformacji pozwolono im na wzór Żydów zachować odrębność. W przeciwieństwie do zachodu w Polsce uchwalono prawo (konfederację warszawską), które wchodziło w skład pactów conventów, co miało zapobiec wojnie na tle religijnym. Rzeczpospolita miała również doświadczenie jeśli chodzi o różne wyznania religijne. Wszak od wieków byliśmy na pograniczu Kościoła katolickiego i prawosławnego. Do tego doszły podstawowe prawa szlachty: brak uwięzienia i konfiskaty majątku bez wyroku sądowego, od 1563 władze państwowe nie mogły egzekwować wyroków kościelnych. W samym kraju bardzo rzadko dochodziło do wystąpień i zamieszek na tle religijnym (czasami robili to protestanci na Pomorzu). Szlachta uważała też, że ważniejsze jest obywatelstwo od różnic religijnych. Barok Według historyków sztuki barok podobnie jak średniowiecze to upadek kultury i odejście od antycznego piękna. W filozofii i nauce pojawia się racjonalizm. Centrami kultury stają się centra katolickie (Italia i Hiszpania), protestanckie (Holandia), które przyćmiewa kultura francuska oddziałująca na całą Europę. W literaturze dominuje metafizyczność, którą popularyzuje Mikołaj Sęp Sarzyński oraz życie zmysłowe Hieronima Morsztyna. Popularyzuje się pamiętnikarstwo i przekłady, np. pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Wśród poetów polskich sławę zyskują Maciej Kazimierz Sarbiewski (Horacy chrześcijański), Jan Andrzej Morsztyn i Wacław Potocki. Pojawiło się w baroku wyjątkowe zjawisko jakim było silva rerum, czyli księgi, które wędrowały po dworach i szlachta wpisywała przeróżne rzeczy, od dokumentów do poezji. Największymi naukowcami byli astronom Jan Heweliusz, matematyk Jan Brożek oraz genealog Kasper Niesielski. Z lekkim opóźnieniem do Polski przybyła także plaga procesów o czary. Pierwszy odbył się w 1536 r. W 1543 uchwała sejmu zadecydowała, że czary podlegają sądom kościelnym, chyba że była tam szkoda materialna. W rzeczywistości procesy odbywały się w sądach świeckich. Dopiero w 1776 r. sejm zakazał takich procesów. Barok w Polsce to przede wszystkim rozwój architektury. Powstawały kościoły i klasztory na chwałę Boga, rezydencje i dwory by pokazać swoje bogactwo i pozycję. Do największych zabytków tego okresu zalicza się zamek Krzyżtopór, pałac w Wilanowie, Pałac Saski, Zamek Królewski w Warszawie. Następuje również rozwój rzeźby, malarstwa, teatru i muzyki, np. kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie, wyjątkowe na tle europejskim portrety trumienne. Malarstwo i rzeźba stają się jednymi z nauk wyzwolonych, wykładanych na uniwersytetach. Kontrreformacja W XVII wieku w Rzeczypospolitej stopniowo zaczęto ograniczać prawa protestantów i prawosławnych. Ponadto liczba innowierców zaczęła maleć. W 1668 wprowadzono karę banicji za odejście od katolicyzmu. W 1733 protestanci utracili prawa polityczne. Sądy były prokatolickie i wydawały wyroki ku chwale Kościoła. Warto podkreślić, że nigdy nie naruszono praw do warunkowania sytuacji religijnej miastom pruskim. Wielkim przedstawicielem polskiej kontrreformacji był jezuita Piotr Skarga, który w pewnym okresie był doradcą królewskim. Dążył do zjednoczenia katolików i prawosławnych (unia brzeska), zapewnienia tolerancji religijnej oraz zwalczał herezje. Sztuka stała się domeną Kościoła, który ukazywał lepszy świat, świat po śmierci i zbawieniu. Zaczęto osadzać „polskość” w religii przestawiając sceny religijne, w których postacie mają polski ubiór lub klimat geograficzny. Ponadto stawiano na zrozumienie wiary wśród chłopów poprzez obrazy oraz przedstawienia teatralne. Niestety wprowadzono także indeks ksiąg zakazanych by nie dopuścić do opuszczenie Kościoła. W Polsce pierwszy taki indeks pojawił się w 1603, a uzupełniony w 1617. Pojawiło się także palenie dzieł protestanckich np. w Wilnie. Samo nauczanie katechetyczne zostało mocno spłycone by jak objąć jak największą rzeszę wiernych. Oświecenie Oświecenie stanowi przejście z cywilizacji rolniczej do cywilizacji przemysłowej. Okrywanie i poznawanie praw rządzących światem było jednym z podstawowych zajęć filozofów i naukowców. W wielu krajach, również w Polsce, próbowano na nowo skodyfikować prawo. W Polsce idee oświecenia pojawiły się w Prusach Królewskich i wśród magnaterii. Zaczęły powstawać pierwsze towarzystwa naukowe i masonerie. Nawet Kościół katolicki przyjął nowe idee naukowe, np. usuwając dzieła Kopernika z indeksu ksiąg zakazanych. Za datę początku polskiego oświecenia przyjmuje się 1740 roku, kiedy założono Collegium Nobilium. W 1747 roku powstała Biblioteka Załuskich, która w 1780 stała się Biblioteką Narodową. W 1729 zaczęto wydawać pierwsze gazety, w 1756 czasopisma naukowe. Czytelnictwo mogło w pełni rozwinąć skrzydła, ponieważ upadła cenzura kościelna. Rozwijała się na ziemiach polskich matematyka, fizyka, chemia, geografia, geologia, kartografia oraz historia. Ojcem polskiej nauki historycznej uznaje się Adama Naruszewicza. W 1765 roku powstał Teatr Narodowy w Warszawie. Do klasycystycznych poetów zalicza się Adama Naruszewicza i Ignacego Krasickiego. Poeci rokoka to Józef Szymanowski i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Popularnymi poetami sentymentalizmu był Franciszek Karpiński oraz Julian Ursyn Niemcewicz. Z kolei w architekturze napływały wzorce francuskie, angielskie i włoskie. Wyremontowano w stylu klasycystycznym Zamek Królewski oraz wybudowano Łazienki Królewskie. Budowano także wielkie ogrody w stylu angielskim z altanami, świątyniami dumania, chatami chłopskimi. W malarstwie pojawiły się widoki miast, głównie Warszawy oraz sceny historyczno-obyczajowe. Historia polityczna Jan I Olbracht Na łożu śmierci 7 czerwca Kazimierz desygnował Jana Olbrachta na króla Polski, a Aleksandra na wielkiego księcia litewskiego. Litwini bez przeszkód przyjęli takie rozwiązanie, co powodowało kolejne zerwanie unii z Polską. W Polsce pojawiło się kilku przeciwników Jana, głównie obóz arcybiskupa gnieźnieńskiego Zbigniewa Olesińskiego, który chciał koronować czesko-węgierskiego króla Władysława lub księcia płockiego Janusza II, lecz na elekcji w Piotrkowie 27 sierpnia 1492 Jan został uznany za króla (później również najwyższym księciem litewskim). Wyboru dokonał senat, a sejm jak tylko akceptował przez aklamację. Młody król był już pod silnym wpływem ducha humanizmu co spowodowało liczne przemiany społeczno-ustrojowe. Pierwszą sprawą było oczywiście potwierdzenie dawnych spraw i przywilejów szlacheckich. Odbyło się to na sejmie walnym 18 stycznia 1493 w Piotrkowie, gdzie po raz pierwszy istniały działał dwuizbowy sejm. Poza potwierdzeniem praw szlachta zgodziła się na dwukrotnie wyższe podatki. Zaczynał się rozwój parlamentaryzmu, na początku propozycje uchwał przedstawiano na sejmikach ziemskich, a potem ich wyniki na sejmach walnych. Dzięki względnej swobodzie w Koronie Jan wydał siostrę Barbarę za saskiego Jerzego, odkupił księstwo zatorskie oraz po śmierci Janusza II włączył do Korony ziemię wizeńską i płocką. Konrad III zatrzymał jedynie resztę Mazowsza w lennie. W 1492 zawarto sojusz przeciw Turkom i Tatarom z Władysławem węgierskim. Młodszy brat Jana, Fryderyk, został biskupem krakowskim, potem gnieźnieńskim, czyli prymasem, aż doszedł do nominacji kardynalskiej. Podczas zjazdu Jagiellonów (Władysława, Jana, Fryderyka, Zygmunt i męża Zofii, margrabiego brandenburskiego) w Lewoczy w 1494 podjęto tylko decyzje o wzajemnej pomocy w razie buntu poddanych. Nie rozwiązano kwestii przynależności lennika mołdawskiego, który w teorii należał do Polski, lecz Węgrzy nie chcieli się z tym pogodzić oraz sprawy wspólnej wojny przeciw Turcji. W 1496 roku na sejmie w Piotrkowie uchwalono kilka ustaw ograniczających niższe warstwy. Mieszczanom zabroniono nabywania ziemi i nakazano pozbycie się nabytych, biskupi i kanonicy mogli być tylko ze stanu szlacheckiego (plebejusze mogli się uciekać kiedy ukończyli studia z prawa rzymskiego oraz teologicznego), taksy wojewodzińskie ustalały ceny towarów korzystne dla szlachty, szlachta została zwolniona z ceł (w handlu dotyczącego własnego folwarku). Ponadto chłopi nie mogli opuszczać ziemi poza jednym chłopem na rok za zgodą pana. Zaczął się rozłam względnej równowagi stanowej. Nie udało się jednak królowi przeforsować propozycji uchwalenia funduszy na armię zaciężną na wojnę przeciw Turcji. Szlachta zgodziła się jedynie na zwołanie pospolitego ruszenia. W 1496 w Parczewie Olbracht zawarł sojusz z Aleksandrem na wyprawę przeciw Turkom w celu utwierdzenia panowania na Mołdawii oraz odbicia zajętych przez Turków Kilii i Białogrodu. Wyprawa była jednak źle przygotowana poza obietnicami wsparcia przez Władysława i Aleksandra oraz lenników krzyżaków nie zawarto innych sojuszy. Ponadto wojsko opierało się na pospolitym ruszeniu, co mogło budzić wątpliwości o jego jakości. Hospodar Stefan dobrze sobie zdawał sprawę, że Olbrachtowi może chodzić o usunięcie go i usadowienie na tronie Zygmunta, więc mimo pozornej chęci pomocy Polakom przeciw Turcji wysłał on poselstwa do sułtana. Do tego hospodara wspomagali Węgrzy, którzy uważali go za swojego lennika. Gdy król wkroczył do Mołdawii hospodar opowiedział się za sułtanem, co skutkowało wojnę z Mołdawią, a nie z Turcją. Olbracht rozpoczął oblężenie stolicy Mołdawii – Suczawy, co szło bardzo opornie, a armia polska nie została wsparta przez Litwinów. W tym czasie Stefan skrzyknął posiłki sułtańskie oraz zaprzyjaźnionego wojewodę węgierskiego do wojny podjazdowej. Brak efektów w oblężeniu zmusił Jana do odwrotu oraz podpisania rozejmu, jednak pod Koźminem Polacy zostali zaatakowani znienacka i ponieśli klęskę, jednak jej rozmiar jest dzisiaj dyskusyjny. Jan wysłał posłów do Władysława o sojusz, gdy na ziemie ruskie najechali Turcy, którzy bezkarnie spustoszyli Ruś halicką w 1498. Tego samego roku Tatarzy spustoszyli Wołyń. W 1499 zawarto sojusz z Węgrami, do których należała od tej chwili Mołdawia. W wyniku śmierci na wyprawie mołdawskiej wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w 1498 wybrano nowego – Fryderyka Saskiego, który uchylał się od przysięgi na rzecz wierności króla oraz nie potwierdził drugiego pokoju toruńskiego. Szukał on pomocy u cesarza, który nałożył banicję na Gdańsk i Elbląg za to, że podporządkowały się jurysdykcji cesarskiej (Prusy uważano jako część Rzeszy) w 1495 roku. Polacy wówczas zawarli sojusz z Węgrami i Francją przeciw cesarzowi Maksymilianowi I Habsburgami w 1500 roku. W wyniku sojuszu Władysław ożenił się z francuską księżniczka Anną de Candale. W 1501 roku podpisano rozejm z Turkami i przymierze z Tatarami. By zmusić nowego mistrza do wypełnienia postanowień pokoju toruńskiego Jan udał się do Torunia rozsyłając wici do tworzenia pospolitego ruszenia. Niestety w czasie drogi zmarł nagle 17 czerwca 1501 roku. Aleksander Jagiellończyk Rządy na Litwie Aleksander na Litwie wzorem Polski rozszerzył kompetencje rady hospodarskiej, która miała odtąd monopol na mianowanie urzędników, zarządzanie skarbcem księstwa raz wyłączne prawo do stanowienia prawa, czyli można rzec, że były to rządy oligarchiczne. Członkowie rady zostali wyjęci z sądownictwa ziemskiego i grodzkiego, byli sądzeni bezpośrednio przez wielkiego księstwa. Na wschodzie Iwan III powoli zbierał w jedność Ruś zajmując wschodnie krańce Litwy. W 1493 Moskwa zajmuje Wiaźmię w skutek zdrady lokalnych bojarów. Aleksander by ostudzić zapał Iwana żeni się w 1495 roku z córką Iwana, Heleną przypieczętowując pokój z Moskwą, na mocy którego zrzeka się Wiaźmy i ziem wierchowskich. Pokój z Iwanem dawał kilka lat wytchnienia, lecz na południu zaczęli grasować Tatarzy. W 1495 roku Aleksander zamierza ujednolicić religię w państwie, ponieważ rozrastająca się Moskwa uważała się za spadkobiercę Konstantynopola jeśli chodzi o wiarę prawosławną. Wypędzono wtedy Żydów z Litwy, chyba że przejdą na katolicyzm. Później zamierzano połączyć Kościoły prawosławny i katolicki. Banicja dla Żydów obowiązywała do 1503 roku. W 1496 Aleksander zawiera umowę z Janem o pomocy w wyprawie mołdawskiej. Jednak w wyniku gróźb Iwana i zagrożenia ze strony Tatarów Litwini nie pomogli Polakom. W wyniku kolejnych gróźb i najazdów pogranicznych Iwana w 1499 doszło do kolejnej unii polsko-litewskiej. Unia krakowsko-wileńska z 1499 anulowała pozostałe unie, a poza przymierzem władca Polski i Litwy będzie wybierany elekcyjnie z zastrzeżeniem o Jagiellonach jako władcach dziedzicznych Litwy. Warto zaznaczyć, że planowano wtedy również unię katolicko-prawosławną. W 1499 i 1500 Moskwa najechała m.in. na Smoleńsk i zaczęła pozyskiwać sobie lokalnych książąt, którzy składali jej hołd. Wielkie księstwo straciło w wyniku wojny, która wybuchła na dobre w 1500 roku ziemię czernihowską i siewierską. Litwa została pod wodzą Ostrogskiego rozgromiona w bitwie nad rzeką Wiedroszą, co spowodowało poparcie Litwinów dla kolejnej unii (mielnickiej) z Polską by pozyskać jej wsparcie w walce. W wyniku akcji dyplomatycznych Aleksandra udało się pozyskać sprzymierzeńców w osobie zakonu inflanckiego i Tatarów. W 1501 rozgromiono pod Izborskiem Moskali, udało się odzyskać księstwo siewierskie, lecz śmierć Jana Olbrachta spowodowała niewykorzystanie tej wiktorii. W 1505 roku zawarto sześcioletni rozejm, który potwierdzał utratę około 1/3 ziem litewskich w postaci ziemi czernihowsko-siewierskiej. Rządy w Polsce Po śmierci Jana w 1501 roku królem został wybrany Aleksander tworz?

Polska Nowożytna PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript