Panitikan at Lipunan First Semester Midterms

Panitikan at Lipunan First Semester Midterms maunawaan ang kasaysayan, magbigay-halaga sa mga ideya at kultura, at kalagayan ng lipunan mensahe na nakapaloob sa...

Panitikan at Lipunan First Semester Midterms maunawaan ang kasaysayan, magbigay-halaga sa mga ideya at kultura, at kalagayan ng lipunan mensahe na nakapaloob sa akda. PANITIKAN, LIPUNAN, AT noong mga panahon na isinulat ang Pag-usbong ng emosyon KASAYSAYAN mga akda. Ang panitikan ay nagpapahayag ng Pag-aambag sa identidad mga damdamin at emosyon ng PANITIKAN AT LIPUNAN Ang panitikan ay nagpapalaganap at mga tao. Ito'y nagbibigay-daan sa nagpapahalaga sa kultura at mga mambabasa na Wika nga nina Sebastian at Nicasio identidad ng isang bansa o makipag-ugnayan sa iba't-ibang uri (sa pagbanggit ni Nibalvos, 2019 komunidad. Ito'y nagbibigay ng ng emosyon at pagpapahalaga. p.1) “Sabihin mo sa akin ang pagkakakilanlan at pagpapakilala Pagpapalaganap ng wika panitikan ng isang bayan at sa mga tao ukol sa kanilang mga Ang mga akdang panitikan ay sasabihin ko sa iyo ang uri ng mga tradisyon, wika, relihiyon, at nagbibigay-halaga sa wika at tao ng bayang ito.” kasaysayan. nagpapalaganap ng kultura nito. “Pagdidiin ni Lumbera, ang alin Pagpapahayag ng mga isyu Ito'y nagpapayaman sa mang paksain, kahit ang Maraming akda ang tumatalakay sa bokabularyo at gramatika ng isang pinakapersonal, ay hango sa mga isyung panlipunan tulad ng wika at nagbibigay-daan sa pakikipagugnayan ng manlilikha sa kahirapan, karapatang pantao, pagpapalaganap nito sa iba't-ibang mundo. Kaya ito ang dahilan kung kawalan ng hustisya, at marami bahagi ng lipunan. bakit naisasaad nang walang pang iba. Ang mga manunulat ay Pagpapahalaga sa sining pasubali na ang “dating” ng akdang nagiging boses ng mga mahihirap at Ang panitikan ay isa sa mga sining Pilipino ay espesipiko sa ating nangangailangan sa pamamagitan na nagpapahayag ng kahalagahan lipunan, at ang estetikang ng kanilang mga akda. ng kreatibidad at ekspresyon. Ito'y nagtatakda ng mga pamantayan ay Pag-usbong ng kamalayan nagpapalaganap ng pagunlad at laging nakaugat sa konteksto ng Ang panitikan ay nagpapalawak ng pagpapahalaga sa mga sining tulad lipunang Pilipino,” (Nibalvos, kamalayan ng mga tao tungkol sa ng musika, teatro, at pintura. 2019, p 102). mga pangunahing isyu at hamon ng Target Manunulat lipunan. Ito'y nagbibigay sa mga “Sa paglikha ng isang manunulat sa mambabasa ng mas malalim na kaniyang akda, laging nakamarka sa pag-unawa at pananaw ukol sa kaniya ang kultura at kasaysayan mga paksa tulad ng politika, ng isang partikular na lipunan at relihiyon, at kultura. panahon,”(Nibalvos, 2019, p 101). Pag-usbong ng pag-iisip Salamin ng lipunan Ang pag-aaral ng panitikan ay Ito'y nagpapakita ng mga kwento, nagpapalawak ng kakayahan ng karanasan, at mga pagpapahalaga mga tao sa kritikal na pag-iisip. ng mga tao sa isang partikular na Ito'y nagtuturo sa mga mambabasa panahon at lugar. Sa pamamagitan na mag-analisa, maguri, at ng pag-aaral ng panitikan, maaring  PANITIKAN AYON SA MGA EKSPERTO Zeus Salazar nauunawaan natin ang karanasan Ang panitikan ay siyang lakas na ng mga tao sa iba't ibang aspeto ng Honorio Azarias nagpapakilos sa alinmang uri ng buhay. Pagpapahayag ng damdamin ng tao lipunan Pag-aambag ng Panitikan sa Kultura ukol sa lipunan, pamahalaan, Ayon kay Lopez, ang panitikan ay kapaligiran, kapwa at Dakilang may mahalagang papel sa Napakahalagang mabuklat natin ang mga Lumikha. pagpapalaganap at pahina ng mga naitalang likhang-sining Maria Ramos pagpapahalaga sa kultura ng isang ng mga Pilipino mula noon hanggang Ito ay kasaysayan ng kaluluwa ng bansa. Ito'y nagpapalaganap ng ngayon sapagkat isa ito sa mga mga mamamayan sapagkat dito mga kwento, tula, at mga alamat na makapagpapatunay sa ating mayamang masasalamin ang mga layunin, nagpapahayag ng kasaysayan, nakalipas. Ito ang makapag-uugat sa atin damdamin, panaginip, pag-asa, pag-iral, at identidad ng isang sa tunay nating pinagmulan,” (Nibalvos, hinaing at guniguni ng mga tao na lipunan. 2019, p.101). nasusulat o binabanggit sa Papel ng Manunulat maganda, makahulugan, Isa sa mga ipinakikita ni Lopez ay matalinghaga at masining na mga ANG MUNDO AT PANITIKAN SA ang malalim na papel ng manunulat pahayag. PANANAW NI S.P. LOPEZ sa lipunan. Ang mga manunulat ay J. Arrogante may kakayahan na maging boses Ito ay talaan ng buhay sapagkat Salvador Ponce Lopes (1911-1993) ng mga hindi maririnig na damdamin dito naisisiwalat ng tao sa Isang kilalang Pilipinong manunulat, at saloobin ng mga tao. Sila ang malikhaing paraan ang kulay ng kritiko, edukador, at diplomatiko. nagdadala ng mga isyu at mensahe buhay, ang buhay ng kanyang Siya ay may malawak na sa pamamagitan ng kanilang mga daigdig, ang daigdig na kanyang kontribusyon sa larangan ng akda. kinabibilangan at pinapangarap. panitikan, edukasyon, at pulitika sa Kritikal na Pagsusuri L. Santiago Pilipinas. Sa kanyang mga sanaysay, Ang tawag natin sa lahat ng uri ng ipinakikita ni Lopez ang pahayag nakasulat man ito, MGA PANGUNAHING PUNTO AT MGA kahalagahan ng kritikal na binibigkas o kahit ipinahihiwatig lang PANANAW NI S.P. LOPEZ UKOL SA ANG pagsusuri sa panitikan. Ipinapakita ng aksiyon ngunit may takdang anyo MUNDO NG PANITIKAN niya na ang mga akda ay may mga o porma katulad ng ng tula, maikling kinikilalang anyo, istruktura, at mga kuwento , dula, nobela, at sanaysay. Pagtalakay, Paghimay, at Pagpuna temang nagpapahayag ng iba't Panganiban ibang mensahe. Ang ganitong Nagsasalaysay ng buhay, Panitikan bilang Salamin ng Lipunan pagsusuri ay nagbubukas ng mga pamumuhay, lipunan, pamahalaan, Si Lopez ay naniniwala na ang pinto para sa mas malalim na pananampalataya, at mga panitikan ay isang salamin ng pag-unawa sa mga akda. karanasang kaugnay ng iba’t ibang lipunan. Ito'y nagpapakita ng mga Panitikan at Lipunan uri ng damdamin tulad ng pag-ibig, kaugalian, pag-iisip, damdamin, at Si Lopez ay naniniwala na ang kaligayahan, kalungkutan, pag-asa mga pangarap ng tao sa isang panitikan ay hindi hiwalay sa pagkapoot, paghihiganti, partikular na panahon at kultura. Sa lipunan. Ipinapakita nito ang pagkasuklam, sindak at pangamba. pamamagitan ng panitikan, mas ugnayan at pagkakaugnay ng 2  panitikan at lipunan. Ang mga akda katungkulang namamana at ay nagdadala ng mga isyu at hamon kailangang pakaingatan upang ng lipunan sa harap ng mga mapanatili ang dangal ng isang mambabasa. angkan. Isa itong katungkulang pinanghahawakan upang pamunuan ang isang hukbo ng mga PAG-UUGAT SA PANITIKANG PILIPINO mandirigmang nagtatanggol sa (NIBALVOS) kapakanan ng kanilang pinuno Timawa Pokus Hindi lamang sila alalay o alabay Panitikan ng sinaunang Pilipino kundi katuwang din ng datu sa bilang Panitikang Pilipinong batayan pakikipagdigma. Sila rin ang ng ating pagka-Pilipino o ANG LIPUNAN AT PANITIKAN SA tumitikim muna ng alak upang Kapilipinohan. SINAUNANG PAMAYANANG PILIPINO malaman kung may lason ito bago Ipinag-uugnay rin dito ang lipunan at inumin ng datu. panitikan upang masuri ang mga Boxer Codex 1947 pagbabagong idinulot ng Mayroon ng sariling TAGALOG kolonyalismo sa lipunan na sanhi ng panitikan/hindi ito naitala at TIMAWA MAHARLIKA pagbabagong bihis ng ating naisulat panitikan. Ang timawa ay Ang maharlika naman Nagsusulat lang ang mga Pilipino sa Mungkahing dapat gawin, upang nagsisilbi sa ang namamahala sa tuwing magpapadala ng liham o mapangalagaan ang mga pamamagitan ng mga serbisyong mensahe likhang-sining na ito at nang muling pagsasaka at militar na pandagat. Nangibabaw ang pabigkas na anyo maiangat ang dakilang pamana ng pangingisda Ang kaibahan nila sa ng panitikan (libangan)(lnaawit o ating mga ninuno, ang Panitikang mga timawa ay ang binibigkas) Pilipino, ang ating Literaturang kanilang tungkuling Subastahan sa Lord Ilchester’s Pambansa. magbayad ng tributo. library, Holland House 1947 Ikalawang antas ng Nakasandig sa pagkilala ng lipunan ay MITO SA BISAYAS panlipunang estado ang paglubog ng isang tao sa karanasan, (pagkakahati) pangyayari, at mga kultural na aspekto Nagbubukas ang mitong ito sa nito. kalagayan ng lipunan sa sinaunang panahon tulad ng pagkakahati sa Katuwang sila ng datu sa gawaing tatlong uring panlipunan ng mga pangangalakal at pangangayaw, at katutubo: ang datu, timawa, at kabahagi rin sila sa mga nasamsam oripon o alipin na ari-arian mula sa kanilang Datu pangangayaw. Ito ang nagbibigay sa Katawagang ginamit para sa uring kaniya o sa kanila ng Magandang panlipunan at sa politikal na kabuhayahan na sukatan ng katungkulan ng isang tao. Ito ay kanilang kalayaan. Kaya naman, 3  binibigyang-kahulugan ang salitang sa paglalayag. Ang aliping na lumulutang sa tubig tinatawag na timawa sa ilang diksiyonaryo bilang namamahay ay hindi “nono” na nangangahulugang salitang tumutukoy sa “pagiging alipin kundi isang kanilang ninuno. Nag-aalay rin sila malaya” karaniwang tao, may ng dasal upang hingin ang Headhunting asawa o pamilya, may pagpanaog nito patungo sa sariling lupa at tirahan, kailaliman nang hindi ito makapanakot ari-arian, at pati na at makapanakit sa kanila, sa halip ay ginto. Kabilang sa hamakin nito ang kanilang mga kaniyang paglilingkod kaaway o kalaban. sa datu ang pagbibigay ng pinagkasunduang Babaylan hatian ng ani ng Katuwang ng datu sa pagpapabuti lupaing sinasaka. ng ekonomiya Siya ang tagapagtakda kung kalian Lakanbaco (Lakan-bakod) Tagalog dapat sinimulan ang paghahawan Diyos ng mga prutas sa daigdig sa kagubatan at pagsunog upang Oripon Lakanpati (Lakan-pati) Tagalog mapagtaniman na ito Ang pinakamababang uring Ito ang kanilang pinag-aalayan ng Mahusay sa astronomiya panlipunan ng mga taong sakripisyo para sa pagkain at mga Sinasangguni ang tamang panahon nabibilang sa estadong ito ay hindi salita. Hinihilingan ng tubig para sa pagtatanim sa pamamagitan ng maaaring makapag-asawa ng mga sa kanilang mga palayan, at pagbasa sa mga bituin sa datu at may tungkuling pagsilbihan pangingisda para sa masaganang kalangitan. ang kanilang panginoon (datu) at huli. Ayog (Ayoguin): lalaking babaylan ang katuwang nito (timawa). (Catalona-tagalog) Katuwang ng datu sa pagpapabuti Batata (Ibong kulay dilaw) DALAWANG URI NG ALIPIN ng ekonomiya Bathala (Ibong kulay asul)(Tagalog) SAGUIGUILES NAMAMAHAYES Siya ang tagapagtakda kung kalian Buwan — sa unang pagsulpot ng (SAGIGILID) (NAMAMAHAY) dapat sinimulan ang paghahawan sa bagong buwan, sinasamba nila ito at kagubatan at pagsunog upang Sila ang mga aliping Ang mga aliping humihingi sila ng mga kaloob tulad ng mapagtaniman na ito naglilingkod sa loob tumutulong sa ginto at masaganang ani ng palay Mahusay sa astronomiya ng bahay o tahanan. paggawa ng tirahan Ang iba naman ay humihiling ng isang Sinasangguni ang tamang panahon May iba namang may ng kaniyang datu at magandang babaeng sa pagtatanim sa pamamagitan ng sariling bahay at naglilingkod bilang mapapangasawa o kaya naman pagbasa sa mga bituin sa pumupunta na lamang katulong tuwing matipunong lalaki para sa babae kalangitan. sa bahay sa mayroon itong bisita at Kalusugan at mahabang buhay pana-panahon upang sa tuwing Mataas din ang kanilang tumulong sa kinakailangan ang pagpapahalaga at pagsamba sa mga pagsasaka at pagsama kaniyang serbisyo. ito at sa tuwing makakakita sila nito 4  Amado V. Hernandez, Jose Corazon asignatura ang mga akdang “Kalunos-lunos ang naging kapalaran ng De Jesus, Lope K. Santos, minana pa natin sa ating mga ating panitikan nang mapasailalim ito sa Liwayway Arceo, Inigo Ed Regalado, ninuno o isinusulat ng mga kolonyal na paghahari ng dalawang Fanny Garcia, Edgar Samar, Bob manunulat sa ating mga rehiyon imperyo sa kanluran” — Lumbera, Ang Ong, Ferdinand Jarin, Ricky Lee, Nararapat na mas paunlarin pa ang Kritiko at Historyador sa Lapit Kay Jerry Gracio pananaliksik at pagsusuri sa mga Balagtas Patuloy naman sa pagtulog ang mga ito upang magkaroon ng malawak akda sa rehiyon na pag-unawa ang mga mag-aaral ANG DAMBUHALANG PAGKAKAHATING Siday (Samarnon, Leytehon) sa kanilang sariling panitikan PAMPANITIKAN Sugilanon (Sebwano) mga tula at Mahalaga rin ang pagsasalin sa kwento mga ito sa wikang nauunawaan ng Sumalat gamit ang Espanyol/ (Bisaya, Iloko, Kapampangan, lahat ng mga Pilipino upang makita Pinakamahusay na akdang Pilipino Meranao at iba pa) natin ang pagkakaugnayugnay ng Jose Rizal mga kaisipan at nang sa gayon at Graciano Lopez Jaena magkaroon tayo ng buong Ang kulturang Pilipino ay Marcelo H. Del Pilar pag-unawa sa Panitikang Pambansa pagkakaugnay-ugnay ng mga kultura Sumulat sa Wikang Ingles mula sa iba’t ibang rehiyon ng ating Nick Joaquin bansa. Ang pagkakahabi-habi ng mga “Walang mawawala sa atin sa pagtuklas Jose Garcia Villa kaisipan mula sa akda o panitikan sa at pagbuo ng pinakamararangal at N.V.M Gonzales iba’t ibang rehiyon ay bubuo sa ating inspiradong imahen ng ating sarili.” Francisco Arcellana Pambansang Panitikan na siyang Ang mga likha nila ang bumubuo paghuhugutan ng ating pagkakakilanlan. ngayon sa tinatawag na Panitikang Dr. Zeus Salazar Pilipino “Tayo, ganito tayo, at ito tayo” PANTAYONG PANANAW PANITIKANG ELITE PANITIKANG MASA DOMEYN AT KRITISISMONG Pagpapasibol ng ating orihinalidad bilang PAMPANITIKAN Kulturang Nasyonal Kalinangang-bayan mga Pilipino Nagmula sa Kinalabasan ng Dapat gawin Huwag kang magbasa gaya ng mga bata Propaganda bilang proseso ng Kailangan nating makabuo ng upang libangin ang sarili, o gaya ng resulta ng pagkakabuo ng mga isang kurikulum na magbibigay ng matatayog ang pangarap upang matuto. pagkakatatag ng pamayanang Pilipino pagkakataong maipasundayag ang Magbasa ka upang mabuhay. — “nacion” o “nation” sa Isang Bayang mga akdang isinulat sa ating mga Gustave Flaubert sa pamumuno ng elite Pilipino rehiyon nang sa gayon ay malaman ng mga mag-aaral ang panitikan ng Akdang Pangmasa kanilang bayan na lapat sa kanilang Pag-aklas, Pagbaklas, Pagbagtas Pangmasa — kinikilala ang mga kaisipan at karanasan Rolando B. Tolentino is Dean of akdang naisulat sa wikang Tagalog Gamitin natin sa ating pagtuturo ng the University of the Philippines o mga akdang na likha tulad nila panitikan o ng kahit ano mang College of Mass Communication and 5  faculty of the University of the nahuhubog ng: kasaysayan, Halimbawa: Philippines Film Institute heograpiya, at modernidad Langit sa itaas Pag-aklas — bilang impetus Langit sa ibaba (nagmula sa Latin na "impetere," 1. Kasaysayan, Heograpiya, at Tubig sa gitna (Niyog) na nangangahulugang sumugod o Modernidad ○ Sa paraan ng paglalarawan sa sumalakay) sa pagsuri ng panitikan 2. Kasapian ng Pagsasabansa niyog, nailalarawan din ang sa lente ng historikal at Para kay Tolentino, konsepto ng langit kaiba sa panlipunan kailangang nating aralin kasalukuyang nosyon na Pagbaklas — bilang pagbasag sa ang “Lipunan at Kultura” batay sa kristiyanong namayaning pormalismo na mismong ginagalawan, paniniwala Pagbagtas — para sa patuloy na pinagmulan, Nakaupo ang Aeta pagsuong natin sa Makabayan at pinatutungkulan ng Sinundot ng Kastila (Palayok) mapagpalayang panitikan panitikan. Mahalagang ○ Mababakas ang kolonyal na mabatid ang kasaysayan, karanasan PANITIKAN BILANG ISANG heograpiya at El Filibusterismo PRODUKTONG KULTURAL modernindad. ○ Usaping kasaysayan 3. Mga Kategoryang Kultural at ○ Usaping heograpiya: bapor Ibig sabihin, ito ay dumadaan sa Pagkatao tabo proseso ng produksiyon na 4. Tungo sa Transformatibong ○ Usaping modernidad: nagpapakita ng paglikha nito sa Pagbabasa pagtataguyod ng akademya lipunan, at resepsiyon na ng wikang kastila nagpapakita ng pagtanggap nito sa lipunan Bawat akda ay nagpapapaaninag sa mambabasa ng mga sistema ng TAO BILANG ISANG PRODUKTONG pananaw at pagpapahalaga na KULTURAL nangingibabaw at o nagtutunggalian ng isang grupo ng tao sa isang “Sa katunayan, ang tao bilang espesipikong panahon at lugar produktong kultural din – nahuhubog Aninag dahil, maaaring lantaran/ ng karanasan, espasyong direkta o hindi hayag ang kinalulugaran, at nangingibabaw na pahiwatig hangarin ng pag-unlad, malay man o hindi ay nakapagpapasa ng mga Hindi na lamang babasahin bilang paraan pagpapahalaga at paniniwala sa ng libangan. Sa pagbabasa ngayon, kanyang pag-aakda.” Kaya kapag sinabing pagbasa at nagkakaroon na tayo ng idea hinggil sa “Gayundin, ang nahubog sa ating pagsusuri hindi lamang resepsiyon pananawdaigdig noong panahon ng katutubo kamalayan ang nagiging parametro ang ating pinagtutuunan, pati na rin o pre-kolonyal. din o pamantayan hinggil sa kung ang usapin ng produksiyon ano maganda o hindi, Ang pagkakalikha at katanggap-tanggap o hindi. pagbabasa/pagtanggap nito ay 6  Impluwensiyal ang ideolohiya sa Sekswalidad at kasarian Paano ito nag-iiba batay sa kung sino ating paglikha at pagbabasa.” Layunin ng ganitong domeyn ay ang mayroon at wala sa lipunan at Kaugnay ng mahigpit na ugnayan ng tao, kilatisin at ipaliwanag ang agwat sa panahon ng kuwento? panitikan, at lipunan pagitan ng mga kasarian May relasyon ba ang kakayahang Tinutukoy nina Tolentino at ekonomikal ng tauhan sa kaniyang Eagleton ang halaga ng aktibo o pagdedesisyon? Ilan sa mga makatutulong na katanungan ay transformatibong pagbabasa Ano ang namamayaning ugali ng ang mga sumusunod: Ibig sabihin, ang pagbabasa ay hindi uring pinanggalingan ng tauhan? Paano pinalulutang ang oryentasyong lamang ginagawa para sa aliw o Paano napaigting ng tunggalian ng uri pangkasarian ng mga tauhan sa entertainment value ng isang akda. ang kuwento? kuwento? Hindi lamang natin tatanggapin kung Mayroon bang gu stong isatinig ang ano ang ipiniprisinta ng isang teksto. mga tauhang kabilang sa LGBTQ? Mahalagang nagbabasa tayo upang Lahit at etnisidad Ano ang impluwensya ng lipunan sa maging mapanuri sa ideolohiya o Ang pinagmulan ng kapwa ang paghubog ng oryentasyong sa mga namamayaning pangunahing nais alamin ng salik na pangkasarian? pagpapahalaga o pananaw na ito at relasyon nito sa paggalaw ng Ang tauhan ba ay mula sa LGBTQ? nababakas sa teksto. lipunan Ano ang kanyang ipinaglalaban? Makikita rito kung paano Nakaapekto ba ang oryentasyong MGA KATEGORYANG KULTURAL AT dinidiktahan ng lahi ang pagtingin pangkasarian ng tauhan sa kuwento? PAGKATAO ng lipunan. Samantalang ang etnisidad naman ay tumutukoy sa Uri iba’t ibang pangkat etnikong Henerasyon, relihiyon, at mga subkultura Mababakas sa kwento kung paano pinagmulan. Ang henerasyon ay tumutukoy sa kumilos ang mga tauhan batay sa pagbangga ng kasalukuyang kanilang uri henerasyon sa nakasanayang Ilan sa mga makatutulong na katanungan ay Nakasalalay ang pagbibigay ng pamamalakad, pananaw, o norms ang mga sumusunod: pribilehiyo sa mga maykaya batay na tinakda ng mga naunang Mayroon bang ipinahahayag na sa pag-aari ng puwersa ng henerasyon kaisipan ang akda sa usapin ng lahi o produksyon: lupain, kapital, at Pundamental naman ang usapin ng etnisidad? lakas paggawa relihiyon sa panitikan, nagbubukas Paano ang pagtrato ng mga tauhan ito ng kamalayan ng bawat isa sa sa bawat isa batay sa lahi o bawat relihiyon. Malayo na sa Ilan sa mga makatutulong na katanungan ay etnisidad? nakaugalian sa kasaysayan ng ang mga sumusunod: Ano ang dahilan o pinagmulan ng daigdig na kung saan nagpapatayan Bakit kumikilos at nag-iisip ang mga pagmamaliit sa mga naisantabi? ang lahi o bayan dahil lamang sa karakter sa kuwento nang ganoon? Bakit may ibang pagtrato ang mga hidwaang panrelihiyon ng Paano naapektuhan ng pagkakaroon pribilihiyado? Saan nagmula ang ko-existens ng mga relihiyon sa at kasalatan ng yaman ang kanilang ganitong pananaw? daigdig. Mahalaga ito dahil sabi ni pag-iisip, kamalayan at aksyon? Ano ang pananaw ng akda sa Tolentino ay nagbubukas ito sa marginalization o marhinilisasyon? tolerance o pagtanggap. 7  Ang subkultura, mahalagang aralin sinumang babasa? Ano ang SULYAP SA KASAYSAYAN NG ito dahil naglalayon daw itong pinalulutang na paksa? PANITIKAN pagtuunan ng pansin ang Paano ito ipinararating? pang-araw-araw na gawain bilang Ang katanungang ito ay sumasagot manipestasyon ng historical o ang o tumutukoy sa paraan o teknik na PANAHON NG MGA KATUTUBO pagsasakatuparan ng bisyong ginamit ng manunulat upang panlipunan. maisulat ang akda PASALINDILA ANG PANITIKAN (Oral Sino ang nagpaparating? Literature) Gabay: Sino ang may-akda? Ano Mapagsuri at mapagkilatis—ganito rin ang kanyang kasarian? Ano ang Negrito o Ita sa panitikan estado ng kanyang buhay? Ang mga kauna-unahang mga Maaaring manaliksik sa kanyang nanirahan sa Pilipinas. “Ang pagbabasa na may layuning kilatisin talambuhay. Sino-sino ang kanyang Balangay O Barangay ang isang akda ay pumapasok sa gawain impluwensya sa panulat? Binubuo ng mga bayan-bayan na ng kritisismo. Isa itong gawain o praktika Saan at kailan sumupling ang makapangyarihan ang namumuno na bahagi ng pampanitikang pag-aaral. likhang-sining na ito? Datu O Sultan Isa itong espesyalisadong larangan sa Nais malaman sa bahaging ito kung Ang tawag sa mga namumuno sa loob nito,”(Torres-Yu, 2006) ano ang pangkasaysayang bawat balangay o barangay. kahalagahan ng akda. Anong Baybayin Kritisismo kaisipan ang dominante nang Ito ang sinaunang sistema ng Mula sa salitang Griyego na maisulat ito na sa tingin ninyo ay pagsulat ng mga Pilipino noong “krino” na nangangahulugang nakaapekto sa pagkakasulat ng panahon bago pa dumating ang mga manghusga akda. kastila, na binubuo ng 17 titik, 3 Para kanino ang likhang-sining na ito? patinig at 14 na katinig LIMANG KATANUNGANG DAPAT Ito raw ang pinakamahalagang MABATID AT MASAGOT NG SINUMANG katanungan, dito ay nais tukuyin NAIS MAGING KRITIKO AYON KAY kung sino ang target reader ng PROPESOR NICANOR TIONGSON NG manunulat ngunit hindi lamang ito UP literal na audience sapagkat kakambal ng audience ay saang Ano ang nilalaman o ipinararating sa atin antas ng lipunan sila kabilang o ng likhang-sining? nagmula. Mula sa antas ng lipunan Sa katanungang ito ay nais ng mambabasa ay mahihinuha na malaman kung anong anyong natin kung ano ang gustong ipabatid pampanitikan ang binasang akda, ng manunulat. matapos nito ay nais palalimin ang kaalaman ng mambabasa kung ano sa tingin niya ang mensahe nito. Ano ang nais nitong ipadama sa 8  PANITIKANG PILIPINO may kapangyarihang at mga gaya ng Tuwaang ng mga BAGO DUMATING ANG katutubong bayani. Bagobo. MGA KASTILA Alamat Mesoepic ○ Isang uri ng kathang ○ Na tumatalakay sa mga Kuwentong Bayan nagsasalaysay ng masasalimuot na bahagi ng Ito ay nagpapasalin-salin sa bibig pinagmulan ng isang bagay, buhay ng bayani ng tao bago pa lumaganap ng pook o lunan, mga halaman, Awiting Bayan panitikang pasulat ay laganap na sa bagay o pangalan na ang Ito ay isang tulang inaawit na Pilipinas ang kuwentong bayan. mga pangyayari ay nagpapahayag ng damdamin, Sinasabing pag-aari ng bayan ay likhang-isip lamang at kaugalian, karanasan, masasabi natin salamin ng tungkol sa naging simula pananampalataya, Gawain o mayamang kultura, kamalayan, ngbagay-bagay. hanapbuhay ng mga taong paniniwala ng ating mga ninuno. Ito Salaysayin naninirahan sa isang pook. Dito ay mga salaysay hinggil sa mga ○ Kuwentong kumakatawan natin maaaninag ang mga gawi ng likhang-isip lamang. Karaniwang ng bilang tauhan ng salaysay ay ating mga ninuno. kuwentong bayan ng isang tiyak na mga hayop at sa kabuuan ay Oyayi pook o rehiyon ng isang bansa o nagbibigay-aral o moral sa ○ Awit ng paghele o lupain. Sinasabi ni Dr. H. Otley mga mambabasa. pagpapatulog ng bata Bayer, isang kilalang iskolar at Epiko Diona antropologo na Amerikano na ang Mga akdang patula na nagsasaad ○ Awit sa kasalan kuwentong bayan ng Pilipinas ay ng kabayanihan ng isa sa kanilang Soliranin higit na mayaman kaysa sa mga kinikilalang bayani ng lahi ng isang ○ Awit sa paggaod ng bangka kuwentong bayan ng India, Persya, pook, bayan noong unang panahon Talindaw Rusya at Hapon. Karamihan sa mga na naglalaman ng mga ○ Awit sa pamamangka kuwentong bayan ng Pilipino ay kababalaghan o mga pangyayaring Tagumpay o kumintang tungkol sa kanilang mga Diyos. di kapani-paniwala. ○ Awit sa digmaan Ayon naman sa artikulong isinulat ni Inuri sa tatlo ni Dr. E. Arsenio Kundiman Dr. Damiana Eugenio na kilala sa Manuel ang mga epiko batay sa ○ Awit ng pag-ibig larangan ng Folklore sa Pilipinas na nilalaman o saklaw nito: Karunungang Bayan pinamagatan niyang "Legends and Microepic Ang mga karunungang bayan ay Folklore" tatlo ang mahahalagang ○ Na sumasaklaw mula sa binubuo ng salawikain, sawikain, pangkat ng kuwentong bayan: ang pagsilang hanggang sa bugtong, palaisipan at kasabihan. mito (myths), alamat (Legends), at kamatayan ng bayani ng Salawikain salaysayin (Folklores). kwento gaya ng Lam-ang at ○ Ay may sukat at tugma, Mito Bidasari. patalinghagang pahayag na ○ Ito ay kuwento o salaysayin Macroepic ginagamit ng mga matatanda hinggil sa pinagmulan ng tao, ○ Na nagsasalaysay ng isang noong unang panahon na kalipunan at iba't ibang pinakamahalagang bahagi kinapapalooban ng mabuting paniniwala sa mga diyos at ng buhay ng isang bayani payo ang tungkol sa diyosa at ang mga taong kagandahang-asal 9  ○ Halimbawa: Bumili ako ng alipin ilalayo sa mga posibleng Ang taong matalino'y mataas pa sa akin tandaan ng huhula. mga pag-iingat sa (Sumbrero) ○ Halimbawa: bawat sasabihin at Isang bayabas pito May isang balong ang matutong ipaglihim ang butas (Mukha) lalim ay ang dapat ipaglihim. Pilak ko sa dalawampung dipa. Anumang tibay ng kalangitan, di Sa balong ito ay may piniling abaka, ay matitig-titigan (Araw) ng palaka. Ang wala rin lakas kapag Kasabihan palaka ay nakaahon nag-iisa. ○ Ay karaniwang ginagamit sa ng tatlong dipa sa Ang bibig na walang panunukso o pagpuna sa isang araw, ngunit imik sino ma'y walang isang gawi o kilos ng ibang nadudulas dalawang babanggit. tao. Tinuturing rin bilang dipa. Sawikain salamin ng mentalidad ng Tanong: Ilang araw ○ Bagaman patula rin at may sambayanan ang mga aakyatin ng palaka sukat at tugma ay iba kaysa kasabihan. ang balon? sa salawikain sapagkat ito'y ○ Halimbawa: Sagot: Labingpitong nagpapahayag ng Tiririt ng maya araw sa huling tatlong katotohanan at nagpapakilala Tiririt ng ibon dipa ay hindi na ng gawi o ugali ng isang tao. Ibig mag-asawa nahuhulog ang ○ Halimbawa: Walang ipalamon palaka. Ang taong masipag, Ditso o tulambata daig ang masikap. Putak, putak ○ Ginagamit sa paglalaro ng Utos pa sa pusa, utos Batang duwag mga bata. Ito'y may sukat at pa sa daga. Matapang ka't nasa tugma. Kasama sa gayak, pugad ○ Halimbawa: di-kasama sa lakad. Palaisipan Bata, batuta isang Bugtong ○ Mga suliraning binibigkas perang muta. ○ Ay isang larong patula na nang tuluyan at naghahanap Tutubi-tubi, huwag kawili-wili. Ito ay isang ng kasagutan. Ito'y kang magpapahuli sa paraan ng pagpapalawak ng gumigising sa isipan ng tao batang mapanghi. talasalitaan at pagsasanay upang bumuo ng isang Bulong sa mabilis na pag-iisip na kalutasan sa isang suliranin. ○ Ay karunungang bayan na nagpapasalin-salin sa bibig Mga tanong na batay sa ayon sa matatandang ng mga ninuno. Ang mga pang-araw-araw na buhay ng paniniwala, ito ay ginagamit Tagalog ang pinakamayaman tao. Ang tinatanong ay may bilang pang-engkanto, sa bugtong. kaugnayan sa mga unang pangungulam, paggalang sa ○ Halimbawa: bahagi na ipinapahayag ng mga lamang lupa at nagtatanong o sadyang paggagamot sa mga may sakit. 10  ○ Halimbawa: makapangyarihang bansa Sa kailokanuhan noong ika-15 at ika-16 na bago sila pumutol ng daang taon. Halos ang punong kahoy. buong Amerika ay kanyang "Huwag magagalit nasakop. Ang Timog Amerika kaibigan Aming liban lamang sa Brazil ay pinuputol lamang Ay nasakop rin kaya't ang mga sa amin tao doon ay wikang Kastila napag-utusan. ang ginagamit. Nasakop din ○ Sa Katagalugan sa daan nito ang California at ang wika sa ilang lugar: Daga, gitnang Amerika. Sa daga, heto ang ngipin kong karagatan naman ay naghari luma palitan mo ng bago't Mga Katangian Ng Panitikan Sa rin ang Espanya nang maganda. Panahong Ito bandang huli ay tinalo ito ng Panrelihiyon ang karaniwang Inglatera. PANAHON NG MGA KASTILA paksain (1565-1898) Iba't iba ang pamamaraan at MGA AKDANG PANRELIHIYON AT kaanyuan ng pagsulat PANGKAGANDAHANG ASAL Miguel Lopez De Legaspi 1565 Gaya at hubad ang mga sulatin sa Kauna-unahang kastilang madaling salita'y walang orihinalidad Doctrina Cristiana gobernador-heneral ng Pilipinas at Layunin Ng Espanya Sa Kanyang kauna-unahang aklat na nagsimula ang pananakop ng mga Pananakop panrelihiyon nalimbag sa Kastila sa kapuluan God pamamagitan ng silograpiko noong Opisyal na nagtatag ng ○ Ang pinakapangunang 1593 dito sa Pilipinas may Kapangyarihan ng Kastila sa dahilan ay ang kinalaman sa ating kapuluan. Ang Pilipinas pagpapalaganap ng mga may- akda ng aklat ay sina Fernando De Magallanes (Ferdinand pananampalatayang Padre Juan de Plasencia, O.P. at Magellan) Kristiyanismo o katolisismo Padre Domingo de Nieva, O.P. Ang Taong 1521 dumating ang pangkat Gold aklat ay nasusulat sa Tagalog at sa ni Magallanes sa Pilipinas ○ Ang ikalawang dahilan ay Kastila. Isang eksplorador na Portuges. pagpapayaman. Ito rin ang A. Pater Noster Kauna-unahang nakapaglayag mula dahilan kung bakit ang mga B. Ave Maria sa Europa pakanluran patungong ibang bansa sa kanluran ay C. Kredo Asya. nananalakay ng mga ibang D. Regina Coeli Unang Europeo na nakatawid ng bansa sa Asya at sa Aprika. E. Sampung Utos Karagatang Pasipiko Glory F. Mga Utos ng Iglesia ○ Ang ikatlong dahilan ay G. Pitong Kasalanan Mortal pagpapalakas ng H. Labing-apat na kapangyarihan. Ang Espanya Pagkakawanggawa ay naging mayaman at I. Pangungumpisal 11  J. Katesismo hanggang sa buhay at Ito ay isang dulang nagsasalaysay Nuestra Senora Del Rosario pagpapakasakit ni Hesus. ng buhay at ang kamatayan ng ating Ang ikalawang aklat na nalimbag sa Urbana At Feliza Mahal na Poon Hesukristo. Ito ay Pilipinas. Ito'y sa Tagalog nasusulat Kung mayroon mang aklat na laging ginaganap sa isang tanghalan. Ang na akda ni Padre Blancas de San binabasa ng mga Pilipino noong senakulo rin ay halaw sa bibliya, Jose, O.P. noong 1602. Ang panahon ng Kastila ay walang iba kaya lamang ang pasyon ay inaawit katulong ni Padre Blancas de San kung hindi ang “Urbana at Feliza" na samantalang ang Senakulo'y Jose sa pagkakalimbag ng aklat ay sinulat ni Presbitero Modesto de ginaganap sa mga tanghalan. Ang si Juan De Vera, isang mestisong Castro. Ito ay isang aklat na usupan ay patula rin. Ang mga Intsik. Naglalaman ng mga nobena, kapupulutang ng mga Gintong Aral. kilalang pook na laging santos, ehersisyo, buhay ng mga Kantahing Bayan pinagtatanghalan ng Senakulo ay santo. Ito ay totoong laganap sa Pilipinas. Pasig, Morong at Pasay. Mayroon Ang Barlaan At Josaphat Bago pa lamang dumating ang mga ding senakulo sa Ilokano, sa Noong 1703 at 1712 ay isinalin ni Kastila'y mayroon nang mga awiting Pampanga, Bicol, Cebuano at Padre Antonio de Borja ang bayan ang mga Pilipino na ayon sa Hiligaynon. kauna-unahang nobelang Pilipino na kaugalian at damdamin ng tao. Tibag may pamagat na Barlaan at Ang Mga Awit At Korido Ito ay isang pagsasadula kung Josaphat. Ang pangunahing layunin Ito ay dalawang akdang pasalaysay buwan ng Mayo ng paghahanap sa ng nobelang ito ay para sa na nasusulat nang patula ay ang Krus na pinakuan ni Kristo nina pagpapalaganap ng Katolisismo sa awit at korido. Ang kurido at ang awit Reyna o Santa Elena at Prinsipe mga Pilipino. ay magkatulad ng paksa. Ang Constantino, at ito'y naging Pasyon pagkakaiba lamang ay ang awit ay kaugalian sa mga lalawigan Nueva Isa sa mga pinakapopular na binubuo ng 12 pantig bawat taludtod Ecija, Bulacan, Bataan, Rizal. akdang patula noong Panahon ng samantalang ang korido ay 8 pantig Karagatan At Duplo Kastila. Ito ay isang aklat na lamang. Bagama't kapwa patula ang Ang salitang KARAGATAN ay nagsasaad tungkol sa buhay at pagkakasulat at paawit kung bigkas nanggaling sa salitang dagat. pagpapakasakit ng ating ay may mga pagkakaiba ang Ipinag-aanyaya sa mga bintana na Panginoong Hesukristo. Nasusulat dalawang akdang ito ay dapat nating hanapin ang singsing sa dagat at namg patula ngunit inaawit. pag- ukulan ng pansin. Ang mga ang sinumang makakita nito'y siyang Binabasa at inaawit ito tuwing sumusunod ay mga halimbawang ipakakasal sa dalaga. Ang sinumang panahon ng Cuaresma. Isa itong awit: makakuha ay kanyang pakakasalan. wawaluhing pantig na tula na ○ Florante at Laura Ang DUPLO ay nangangahulugang binubuo ng limang taludtod sa bawat ○ Salita at Buhay ni doble o ibayo sa wikang Kastila. Ito isang saknong. Ang pasyon ay Segismundo ay isang madulang pagtatalong binubuo ng 240 pahina na nakasulat ○ Bernardo Carpio patula. Ito'y ginaganap sa isang nang patula. Ang unang bahagi nito ○ Doce Pares sa Kahiraan ng maluwag na bakuran ng namatayan. ay ukol sa panalangin sa Diyos na Pransya Dito'y inaanyayahan ang lahat na sinundan ng panalangin kay Birheng ○ Si Don Juan Tenorio" magagaling na duplero o makata. Maria, kasaysayan ng Henesis Senakulo May hihiranging isang matandang mahusay ding tumula na siyang 12  gaganap na hari. May mga hilera ng Ilan sa mga kahilingan ng Kilusang ○ Mga Pangunahing Akdang mga upuang uupuan ng mga bilyaka Propaganda sa pamahalaang Espanya ay Pampanitikan ni Dr. Jose - mga babae at sa katapat naman ay ang mga sumusunod: Rizal uupo ang mga lalaki, mga bilyako. Panumbalikin ang pagkakaroon ng ○ Noli Me Tangere (Huwag Mo Karilyo kinatawang Pilipino sa Kortes ng Akong Salingin) Ito ay isang dula na ang mga Espanya. ○ El Filibusterismo (Ang nagsisiganap ay mga tau-tauhang Pagkakapantay-pantay ng mga Pagsusuwail) karton. Pinagagalaw ang mga ito sa Pilipino at Kastila sa ilalim ng batas. ○ Sa Mga Kababaihang pamamagitan ng mga nakataling Gawing lalawigan ng Espanya ang taga-Malolos pising hawak ng mga tao sa itaas ng Pilipinas. ○ Hinggil sa Katamaran ng tanghalan. Ang mga taong Sekularisasyon ng mga parokya sa mga Pilipino nagsasalita ay nasa likod ng telon. Kapuluan. ○ Me Piden Versos (Hinilingan Madilim kung palabasin ang karilyo Kalayaan ng mga mamamayang Nila Ako ng Tula) sapagka't ang nakikita lamang ng Pilipino sa pamamahayag, ○ El Consejo de lod Dioses mga tao'y ang kanilang mga anino. pananalita o pagpupulong at (Ang Kapulungan ng mga Moro-Moro pagpapahayag ng kanilang mga Bathala) Ang moro-moro ay isang uri ng hinaing. ○ Kundiman dulang punong-puno ng Dr. Joze Rizal (1861-1896) ○ Sa Aking mga Kababata pakikipagsapalaran ng mga Muslim Ang ating Pambansang Bayani. ○ Ala Juventud Filipina (Sa at Kristiyano. Ang pagtatanghal na Bininyagan siyang Jose Protacio Kabataang Pilipino) ito ay nagwawakas sa tagumpay ng Rizal Mercado y Alonzo Realonda. ○ Mi Ultimo Adios (Ang Huli bidang Kristiyano. Siya ay labing-anim na taong gulang Kong Paalam) lamang ng siya ay magtapos sa Marcelo H. Del Pilar (1850-1896) PANAHON NG PAGBABAGONG ISIP Ateneo de Manila ng Batsilyer ng Kinikilalang pangunahing (PROPAGANDA AT HIMAGSIKAN) Artes A.B. Nagtamo siya ng mamamahayag ng kanyang dalawampu't dalawang medalya sa panahon dahil sa pagkakatatag niya PANAHON NG PANAHON NG kaniyang buong pag-aaral. Nag-aral noong 1882 ng Diaryong Tagalog at PROPAGANDA HIMAGSIKAN siya ng Medisina sa Unibersidad ng pagkakapamatnugot niya noong Santo Tomas ngunit siya ay hindi 1889 sa La Solidaridad, sa kamay Jose Rizal Andres nakatapos dahil sa kakulangan sa niya'y naging maapoy sa Marcelo H. del Bonifacio pera. Siya ay naglakbay sa iba't tagapamansag ng kilusang Pilar Apolinario ibang bansa at siya ay nag- aral propaganda. Si Marcelo H. del Pilar Graciano Mabini doon. Kabilang sa mga nasulat niya ay gumamit sa kanyang panulat Lopez-Jaena Emilio Jacinto ang mga sumusunod; Noli Me para tuligsain ang mga prayleng sa Antonio Luna Jose Palma Tangere, el Filibusterismo, Mi Ultimo paniniwala niya'y puno't dahilan ng Pedro Paterno Adios at ang The Philippines, A mga kasawian ng kanyang bayan Mariano Ponce Century Hence. Siya ay binaril sa noon. Isang abogado, si del Pilar na Pascual Poblete Bagumbayan noong Disyembre 30, kilala rin sa sagisag na Plaridel at 1896. sumulat nang buong tapang na Tagalog at Kastila, ngunit higit 13  siyang naging mabisa at pagmamalabis ng mga prayle. Ang ng mga repormista. Ang karamihan kapanipaniwala palibahasa'y "botod" sa Hiligaynon ay sa sinulat niya ay tungkol sa matapat, sa paggamit ng sariling nangangahulugan ng malaking tiyan. paksang panrelihiyon at panlipunan. wika. Ang mga sumusunod ang Nakita ng mga pari ang kanilang Siya ang unang manunulat ng kaniyang akda: mga sarili sa paglalarawan ng Pilipinong nakalaya sa sensura sa ○ Pag-ibig sa Tinubuang Lupa may-akda kay Fray Botod. panitikan noong mga huling ○ Kaiingatan Kayo Mariano Ponce panahon ng Kastila. Siya ang ○ Dasalan at Tocsohan Ang tagapamahalang patnugot, sumulat ng kaun-unahang nobelang ○ Ang Cadaquilaan ng Dios mananalambuhay, at mananaliksik orihinal na Pilipino sa wikang Kastila ○ Sagot sa Espanya sa Hibik ng Kilusang Propaganda, ay na may pamagat na Ninay. ng Pilipinas nagkubli sa mga sagisag na Pascual Poblete ○ Aba Guinoong Baria Tikbalang, Kalipulako at Naning. Isang nobelista, makata, Graciano Lopez-Jaena (1856-1896) Nagbigay-diin ang kaniyang mga mananalaysay at "Ama ng Siya ang ipinagmamalaking anak ng sanaysay sa kahalagahan ng Pahayagan". Nagtatag at Jaro, Iloilo ay isang dakilang orador edukasyon; ipinagtanggol ang namatnugot sa pahayagang "El at walang takot na mamamahayag. kaniyang mga kababayan sa Resumen" pagkatapos na Siya'y kinilala hindi lamang ng pag-aalsa sa mga banyaga at magkahiwalay sila ni Marcelo H. del kanyang mga kababayan kundi ng inilahad ang mga karangian ng Pilar sa pagsulat sa "Diariong mga Kastila man. Sinasabing lahat bayan. Tagalog". Tinuligsa niya ang mga ay nabighani sa ganda ng kanyang Heneral Antonio Luna (1868-1899) pangaapi at katiwaliang ginagawa mga talumpati at pananalita na Isinilang sa Urbis tondo, Maynila, ng mga maykapangyarihang Kastila kalimita'y tungkol sa abang noong Oktubre 29, 1868. Siya ay kaya't siya'y ipinatapon sa Aprika. kalagayan ng Pilipinas, pagtatanggol tagapagtanggol ng naaaping Pilipino Nakabalik siya sa Pilipinas noong sa mga Pilipino laban sa paninirang at isang parmasyotiko at nagtapos dumating ang Amerikano at siya'y puri sa mga Pilipino laban sa mga ng pagkamanggagamot sa nagtatag ng pahayagang "El Grito banyaga at sa pagsasamantala ng Unibersidad Central de Madrid. del Pueblo” ay "Ang Tinig ng Bayan". mga prayle. Isa sa mga Naging heneral siya hukbo sa ilalim Sa dalawang wika'y ipinaabot niya pangunahing repormista; hinangad ng panunungkulan ni Emilio ang hangaring nagsarili ng mga niya ang pagbabago sa Aguinaldo. May sagisag panulat na Pilipino. Siya nag kauna-unahang pamamalakad ng pamahalaan at Taga-ilog at siya ay sumanib sa nagsalin sa Tagalog ng Noli Me simbahan sa ating bayan. Siya ay Kilusang Propaganda at nag-ambag Tangere ni Rizal. naging patnugot ng La Solidaridad. ng kanyang mga sinulat sa La Andres Bonifacio Ang dahilan ng kanyang daglian at Solidaridad at isa sa patnugot ng Ang nagtatag ng Katipunan, isang palihim na pag-alis sa Pilipinas ay pahayagang La Independencia. karaniwan ngunit magiting at ang pag-uusig ng mga prayle, na Dr. Pedro Paterno (1865-1895) dakilang mamamayan ng bansang kaniyang tinuligsa sa isa niyang Isang iskolar, mananaliksik, drama Pilipino, ay nagkubli sa mga sagisag akda. turgo at nobelista ng pangkat ay na Agap-ito, Bagumbayan at May Fray Botod — isang maikling sumapi rin sa kapatiran ng mga pag-asa. Ang kanyang mga sinulat nobelang tumutuligsa sa Mason at sa Asociacion Hispano- ay malinaw na nagpapahayag ng kamangmangan, imoralidad at Pilipino upang itaguyod ang layunin kaniyang mga adhikain para sa 14  bayan. Ilan sa mga akda ni Bonifacio kaniyang mga sinulat ay pawang Mga Nobelang Nalimbag ay ang mga sumusunod: tungkol sa pulitika, sa pamahalaan, BANAAG AT SIKAT — obra-maestra ○ Katapusang Hibik ng at sa pagpapalaganap ng ni Lope K. Santos na naging isa sa Pilipinas damdaming makabayan. pinakatanyag ng panahong iyon. ○ Ang Dapat Mabatid ng mga Jose Palma NENA AT NENENG — obra Tagalog Isang makata at sundalong Pilipino. maestrang nobela ni Ama V. ○ Pag-ibig sa Tinubuang Lupa Siya ay naging tanyag sa pagsulat Hernandez ○ Katipunan Mararahas ng niya ng Filipinas, na naging titik ng SAMPAGUITANG WALANG BANGO mga Anak ng Bayan pambansang awit ng Pilipinas. — isinulat ni Iñigo Ed. Regalado ○ Tapunan ng Lingap ANINO NG KAHAPON — isinulat ni Emilio Jacinto PANAHON NG AMERIKANO Francisco D. Laksamana Ang utak ng katipunan ay siya ring ISANG PUNONGKAHOY — patnugot ng kalayaan, pahayagan Noong 1910 lamang umusbong ang mga obra-maestra ni Jose Corazon de ng nasaong samahan. ito'y Panitikan sa Ingles at dito sumibol ang mga Jesus naglalaman ng mga pagtuligsa sa bagong silang na mga manunulat. Kabilang pamahalaan at simbahan, sa mga ito sina: PANAHON NG HAPON (1941-1945) panawagan sa mga pilipino upang Cecilio Apostol na sumulat ng oda magkaisa at magmithi ng kasarinlan, para kay Rizal. Naging masaklap ang buhay ng mga ng pahayag o manipesto upang Claro M. Recto na naging tanyag sa Pilipino sa panahon na ito, walang ipaglaban ang kalayaan, at mga kanyang mga talumpati katiyakan at kawalan ng pag-asa sa tulang naghahandog ng buhay para Lope k. Santos na sumulat ng hinaharap ang namayaning sa bayan. kaniyang sinulat sa obra-maestra niyang Banaag at kalagayan at damdamin. sagisag na dimas-ilaw ang mga Sikat at nagpauso ng panitikang Namayagpag ang panitikang sumusunod: sosyalista Tagalog sa utos na rin ng mga ○ Sa May Nasang Makasanib Jose Corazon de Jesus na sumulat Hapon na gamitin ang sariling wika Sa Katipunang Ito ng maraming tula ng pag-ibig sa pagsulat. Lumayo ang panulat sa ○ Mga Aral Ng Katipunan Ng Jose dela Cruz na may sagisag na nayon, naging katutubo ang kulay. Mga A.N.B. Huseng Sisiw dahil sa sisiw ang Nagkaroon ng pagkakataon ang ○ Liwanag At Dilim ibinabayad kapag nagpagawa ka sa bukid at magsasaka sa papel kahit ○ Sa Anak Ng Bayan kanyang tula ng pag-ibig mahirap ang kalagayan ay nanaig ○ Pahayag Severino Reyes na sumulat ng pa rin ang pag-ibig sa isip. Hindi rin Apolinario Mabini walang kamatayang dulang Walang nawala sa tema ang Ang dating kasapi sa La Liga na Sugat at itinuring na Ama ng Dulang pagkamakabayan. pilihim na gumagawa upang Tagalog HAIKU ni Gonzalo K. Flores magkaroon ng pagbabago sa Zoilo Galang na pinakaunang ○ Anyaya pamahalaan, ay siyang naging "Utak nobelista (A Child of Sorrow) Pilipino Ulilang damo ng Himagsikan" at at Ingles at marami pang iba Sa tahimik na ilog.... pinakakanangkamay ni Emilio Halika, sinta. Aguinaldo sa ikalawang bugso ng TANAGA ni Ildefonso Santos himagsikan. Ang marami sa ○ Palay 15  Palay siyang matino naman ay dumating na puno ng ○ Epiko — tumutukoy sa Nang humangi'y karahasan. Maraming kabayanihan at yumuko, nagkabuhol-buhol na braso, pakikipagtunggali sa mga Ngunit muling maraming kamay ang humawak ng kaaway na halos di tumayo; pulang placard. Di mahalugang mapaniwalaan. Nagkabunga ng ginto karayom na tao sa Mendiola at mga ○ Balad — ito'y may himig awit taong humandusay sa kalsada. Ang sa dahilang ito'y inaawit PANAHON NG BAGONG REPUBLIKA lahat ay bunga ng bulok na sistema habang may nagsasayaw. sa pulitika. Halimbawa: Ang Burgis ○ Balitao — isang debateng Dekada 50 sa Kanyang Almusal (1970) ni: sayaw tungkol sa agkaroon ng patimpalak sa pagsulat Rolando S. Tinio Mindanao (Sa pagmamahalan ng isang ng tula at iba pang akdang Alaala ni Emmanuel na sinawi ng babae at lalaki pampanitikan. Tumaas ang kalidad Mindanao- 1975) ni: Ruth Elynia S. Tulang Pandamdamin/Liriko — ng panlasa sa pagsulat ng mga Mabanglo Ang Pag-ibig ay Di Kasal tumatalakay sa damdamin ng tao obra. Kaakibat nito ang pagtaas rin (1978)- ni: Ruth Elynia S. Mabanglo ○ Elehiya — tumatalakay sa ng panitik dahil ito ay pinag-uukulan damdamin, panaghoy o ng masusing pagaaral at panunuri DALAWANG URI NG PANITIKAN panangis para sa alaala ng ng mga kritiko. Naging maingat rin yumao ang paglalahad at lalong naging Patula ○ Dalit — awit ng pagpupuri at masining. Ang lahat ng ito ay utang Ito ay binubuo ng saknungan na ang pagpaparangal sa Diyos o sa mga alagad ng wika na walang bawat taludturan ay maaaring may Maykapal sawang nagpapaunlad ng Wikang bilang o sukat ang mga pantig at ○ Soneto — binubuo ng Filipino. may magkakasintunog o labing-apat na taludtod at Dekada 60 magkakatugmang pantig sa hulihan. naghahatid ng aral sa mga Naman ay panahon ng Maaari rin naming ito ay malaya at mambabasa pagkabagabag at aktibismo. Naging wala ang mga nabanggit. ○ Awit — kadalasang marumi ang lipunan at naging Tulang Pasalaysay — pinapaksa pumapaksa sa pag-ibig, magulo ang kapaligiran. Sa panahon nito ang mahahalagang tagpo o pamimighati, kaligayahan, na ito ang tao ay naghahanap ng pangyayari sa buhay, kagitingan at kabiguan, pag-asa at identidad at ito ay'y makikita sa kabayanihan. kalungkutan. pagsulpot ng tinatawag na "Hippie", ○ Awit at Korido — tumatalakay ○ Oda — tumutukoy sa papuri isang uri ng pagrerebelde ng mga sa pakikipagsapalaran ng o masiglang damdamin. Ito'y tao sa kinalakhan niyang mga taong nabibilang sa walang bilang ng pantig at kombensyon. Ngunit patuloy pa rin dugong bughaw. saknong ang mga naghahari-harian sa ○ Awit — may sukat na Tulang Pandulaan o Pantanghalan Kongreso. Maging ang simbahan at lalabindalawahing pantig — karaniwang gingawa sa relihiyon ay nagkakaroon na rin ng kapag inaawit. tanghalan na may saliw o himig gatla. ○ Korido — may sukat na ayon sa tema o diwa na pinapaksa. wawaluhing pantig ○ Melodrama — sa umpisa ay Dekada 70 malungkot ngunit sa 16  katapusan ay nagiging Ayon kay Abadilla noon lamang Ang tunay na drama ay nagsimula masaya 1938 lumitaw sa bokabularyong noong mga unang taon ng ○ Komedya — may layuning tagalog ang terminong "sanaysay". pananakop ng mga Amerikano. pasayahin ang mga Galing ang salita sa "sanay" at Idinagdag pa ni Tiongson na ang manonood "salaysay" na pinagsanib ni Abadilla drama ay binubuo ng tanghalan, ○ Parsa — layuning upang magamit sa pagtukoy sa iba't ibang kasuotan, iskripto, magpasaya sa pamamagitan anyong pampanitikan na tinatawag karaterisasyon at Internal conflict. Ito ng pagkukuwento ng mga sa Ingles na "essay". ang pangunahing sangkap ng tunay pangyayaring nakakatawa. Ayon sa Pranses na si Michael De na drama ayon sa banyagang ○ Trahedya — binubuo ito ng Montaigne ang sanaysay ay kahulugan. Sa kabilang dako, ayon tunggalian na nagwawakas naglalaman ng obserbasyon at sa mga librong nabasa ko, ang sa pagkamatay ng kuro-kuro, pati na ang estilo ay drama ay drama kahit wala ang mga pangunahing tauhan tigmak sa personalidad ng mayakda. sangkap na nabanggit (Sebastian). ○ Saynete — pinapaksa nito Walang iisang tunguhin na dapat Memises ang pangunahing sangkap ang kaugalian ng tao o lahi sundin sa pagtalakay ng nilalaman ng dulang Pilipino. Memises ay ang Tulang Patnigan — kadalasang at estilo ng sanaysay. Maituturing na pagbibigay-buhay ng aktor sa mga nagpapahayag ng masidhing ang akda ay isang bintanang pang-araw-araw na pangyayari sa damdaming makabayan bumubukas, nagsasaboy ng buhay ng mga Pilipino. Ito rin ang ○ Karagatan — isinasagawa liwanag, at nag-aanyaya sa malaking pagkakaiba ng banyaga sa bilang pang-aliw sa mga mambabasa na magmasid sa Pilipinong dula (Tiongson). naulila kanyang paligid at kilalanin kahit Maikling Kuwento ○ Duplo — pamalit sa bahagya ang buhay at karanasan ng Ang maikling kwento ay maaaring karagatan. Karaniwang ibang tao, sa pag-asang ang tagurian bilang pinakabunsong nilalaro upang aliwin ang pira-pirasong dilim sa danas ng tao pormang pampanitikan sa bansa. mga namatayan ay mahahalinhan ng kamunting Ito'y ipinakilala at natutunang isulat ○ Balagtasan — tagisan ng tanglaw na maglalapit sa atin sa sa pampublikong sistemang talino sa pamamagitan ating kapwa (Lumbera). edukasyon na itinaguyod sa pagpapalitan ng kuro- kuro o Dula maagang yugto pa lamang ng katwiran sa pamamaraang Ang dula ay isang paglalarawan ng Panahon ng Amerikano. Ang mga patula. buhay, ito ay imitasyon o nuni ng maikling kwento ay ang Tuluyan panggagagad ng buhay. Kaya nga alamat, kwentong-bayan, salaysay, Tulad lamang ito ng karaniwang inaangkin ng dula ang lahat ng at dagli na patuloy na umuunlad pang-araw- araw na takbo ng katangiang umiiral sa buhay gaya ng hanggang sa kasalukuyan. pagsasalita o mga kaisipan ang mga tao at mga suliranin. — May apat na perspektibo na ilalahad paglalahad. Sa halip na ito ay Aristotle sa pag-aaral ng kuwento: pasaknong, ito ay tuloy-tuloy na Ito ay isang uri ng sining na may ○ Pormalismo — ang pag-aaral paglalahad na nakatalata. layuning magbigay ng ng mga sangkap na makabuluhang mensahe sa bumubuo sa kwento Sanaysay manonood sa pamamagitan ng kilos ○ Historikal At Sosyolohikal — (Sauco). ang pag-aaral ng lipunan at 17  kasaysayan sa loob at labas Nasusulat sa wikang Mga akdang pamana ng kwento; Kultural - ang Espanyol o Ingles na ng mga sinaunang pag-aaral ng mga salik ng dulot sa kaisipang Pilipino uri, lahi at etnisidad, kasarian kolonyal at pasulat ang at sexualidad sa maikling paraan ng panitikan Pabigkas na paraan kuwento; ang panitikan ○ Estetika At Pagkatao (being) — ang pag-unlad ng konsepto ng estetika at pagkatao sa maikling kwento (Tolentino). Nobela Mahabang makathang pampanitikan na naglalahad ng mga pangyayari na pinaghahabi sa isang mahusay na pagbabalangkas na ang pinakapangunahing sangkap ay ang pagkakalabas ng hangarin ng bayani sa dako at ng hangarin ng katunggali sa kabila. Isang makasining na pagsasalaysay ng maraming pangyayaring magkasunod at magkakaugnay. Ang mga pangyayaring ito ay may kanya-kanyang tungkuling ginagampanan sa pagbuo ng isang matibay at kawili-wiling balangkas na siyang pinakabuod ng nobela. Ipinalimot ang mayamang panitikan ng mga katutubo PANITIKANG ELITE PANITIKANG MASA 18  “Ibong Adarna” bilang korido. tuon ay magpunla ng patriotikong Lumitaw din ang isang akdang kamalayan sa mga manonood. tuluyan/prosa na nagtalakay ng mga Kilala dito ang mga akdang “Walang PALAG NA KASAYSAYAN NG tamang pag-uugali at gawi. Ito ang Sugat” ni Severino Reyes, PANITIKANG PILIPINO “Urbana at Felisa”. “Kahapon, Ngayon, at Bukas” ni Nagising naman ang nasyonalistang Aurelio Tolentino, at “Tanikalang MAIKLING KASAYSAYAN NG kamalayan ng mga tinatawag na Ginto” ni Juan Abad. Ang mga PANITIKANG PILIPINO propagandista nang naging malinaw makata noong panahong ito ay ang samu’t saring opresyon ng mga nagbigay din ng suporta sa mga PRE-KOLONYAL Kastila sa Pilipinas. Pamoso ang makabayang teatro sa anyo ng mga nobela ni Jose Rizal na “Noli sarsuwela dahil nagsisulat sila ng Binubuo ito ng mga sinulat ng iba’t Me Tangere” at “El Filibusterismo” mga tulang may makabayang diwa. ibang grupo ng mga taong na naglantad ng kabulukan ng mga Ilan sa kanila sina Benigno Ramos, nanahanan sa ating kapuluan bago Kastila sa bansa. Bukod kay Rizal, Pedro Gatmaitan, at Jose Corazon pa sinakop ang Pilipinas. Kabilang naging matalas din ang panulat ni de Jesus. Lumitaw din sa panahong dito ang maraming kuwentong Marcelo del Pilar laban sa mga ito ang balagtasan bilang parangal bayan, awiting bayan, epiko, mito, Espanyol partikular laban sa mga kay Francisco Balagtas. Samantala, alamat, pabula, bugtong, bulong, prayle. Ilan sa mga ito ang “Ang nariyan din ang mga nobelang may salawikain, at kasabihan. Pasyong dapat Ipag-alab ng Taong patriotikong intensyon subalit may Pasalin-dila ang paraan ng Baba sa Kalupitan ng Fraile” at ang mga nobela ring pumaksa sa pagtuturo ng mga ito sa mga “Dupluhan”. Sinulat naman ni pag-ibig lalo na nang lumitaw ang kabataan. Andres Bonifacio ang tulang magasing Liwayway. Karaniwang “Katapusang Hibik ng Pilipinas” na ang banghay ng mga nobela sa KOLONYAL nagtatakwil sa bansang Espanya. Liwayway ay “poor-boy-rich-girl” plot. Panahon ng Amerikano Umunlad din ang pagsulat ng Kinapapalooban ito ng mga nasulat Sa panahong ito, ang mga maikling kuwento noong panahong na panitikan noong panahon ng mga manunulat ay kumuha ng ito sa Ingles at Tagalog. mananakop inspirasyon mula sa mga akda at Panahon ng Hapon Panahon ng Kastila kaisipan ng Propaganda Movement May mga nagsasabing umunlad Sa unang hati ng panahong ito, upang udyukan ang mga Pilipino na nang higit ang panitikan sa bansa lumitaw ang tinatawag na mga ipagpatuloy ang pakikibaka laban noong panahong ito dahil akdang panrelihiyon tulad ng pasyon naman sa mga Amerikano at ipinagbawal ng mga Hapones ang at senakulo. Naging tanyag ang paggigiit mula sa Amerika na pagsusulat ng mga akda sa Ingles at dalawang anyo ng tulang kilalanin nito ang pagsasarili ng sa halip ay hinikayat ang pagsusulat pasalaysay na awit at korido. Ang Pilipinas. Naging tanyag noong sa wikang Tagalog at iba pang wika awit ay may 12 pantig sa bawat panahong ito ang sarsuwela na sa bans