Lipunan at Panitikan: Pag-uugat ng Kapilipinohan sa Pagbubuo ng Literaturang Pambansa (PDF)

MALAY 32 (1) December 2019, pp. 99-114 Lipunan at Panitikan: Pag-uugat ng Kapilipinohan sa Pagbubuo ng Literaturang Pambansa / Society and Literature: Locating Filipinism in Developing National Literature Ian Mark P. Nibalvos University of Sto. Tomas, Philippines [email protected] Malaki ang pag...

MALAY 32 (1) December 2019, pp. 99-114 Lipunan at Panitikan: Pag-uugat ng Kapilipinohan sa Pagbubuo ng Literaturang Pambansa / Society and Literature: Locating Filipinism in Developing National Literature Ian Mark P. Nibalvos University of Sto. Tomas, Philippines [email protected] Malaki ang pagbabagong hatid ng kolonyalismo sa ating sining lalo na ang panitikan na bunsod ng pagbabagong-bihis ng lipunang Pilipino. Kabilang sa mga kalinangang bayang pilit ipinalimot ay ang mayamang panitikan ng mga katutubo. Nawala ang mga kuwentong-bayan, mga kaalamang-bayan, awiting-bayan at ilan pang mga anyo ng pabigkas na panitikan ng ating mga ninuno. Nagkaroon din ng pagkakahati sa panitikan dahil sa pamantayan at anyo ng pagsulat na ipinakilala ng mga dayuhang mananakop. Ang pagkakahating ito, na ipinanunukala sa papel na ito ay tatawaging Dambuhalang Pagkakahating Pampanitikan., ang Panitikang Elite vs. ang Panitikang Masa. Nabibilang sa Panitikang Elite ang mga kilalang awtor na bumubuo sa tinatawag nilang “Pambansang Panitikan”, mga akdang nalathala sa malalaking palimbagan, nasusulat sa wikang Espanyol o Ingles, at nakabatay o dulot ng kaisipang kolonyal, at pasulat na paraan ng panitikan. Sa kabilang banda, nabibilang naman sa Panitikang Masa ang mga manunulat ng mga rehiyonal na akda, mga akdang bernakular na nalathala sa mga magasin lamang, mga akdang pamana ng mga sinaunang Pilipino, at panitikang pabigkas ang paraan. Sa panahong ito ng teknolohiya at edukasyong maka-global, mahalagang balikan natin ang mga ugat ng ating pagka-Pilipino tulad ng ating mga sinaunang panitikan at mga panitikan sa rehiyon sapagkat ang mga kaisipang nagmumula sa mga ito ay magbibigay sa atin ng pag-unawa kung sino tayo bilang mga Pilipino. Naghahain ang ating mga akda, lalo na ang mga akdang nasa uring pangmasa ng pinakamalinaw na salamin kung sino tayo bilang mga tao, inilalahad nito ang pinakamalalim na diwa nating mga Pilipino. Kung gayon, kailangan nating basahin o pakinggan ang sinasabi ng mga akdang itong mag-uugat o nag-uugat sa ating Kapilipinohan bilang isang mahalagang sangkap sa pagbubuo ng isang Pambansang Panitikan Mga Susing Salita: Pantayong Pananaw, Dambuhalang Pagkakahating Pampanitikan, Siday, Panitikang Elite, Panitikang Pangmasa Copyright © 2019 by De La Salle University 100 Malay Tomo 32 Blg. 1 Colonialism largely transformed our art especially our literature which was brought about by the changes in the society. Among the things that have been forcedly banished from the thoughts of the natives is their rich literature. The folktales, folklore, songs, and other forms of oral literature were lost. Separation in the field of literature also emerged due to the standard and form of writing set and introduced by foreign invaders. This division, proposed in this paper, is called, The Great Literary Divide, the Elite Literature vs. the Mass Literature. Elite Literature comprises well-known authors, literary works and publications in large print, articles written in Spanish or English, articles based on colonial thought, and author, which constitute what they call the “National Literature.” On the other hand, Mass Literature includes literary works and articles published only in magazines, oral literature, literary works of ancient Filipinos, and regional writers. In this age of technology and education that leans towards being global, it is important for us to revisit the roots of our Filipino identity like ancient and regional literature, because the ideas that come from it will give us an understanding of who we are as Filipinos. Our writings, especially the works in the Mass Literature are the clearest mirror of who we are as a people. It serves to convey the deepest essence of our Filipino identity. Therefore, we need to read or listen to what these articles say that will help trace back our past cultural heritage as an essential component in developing a National Literature. Keywords: Pantayong Pananaw, The Great Literary Divide, Siday, Elite Literature, Mass Literature PANIMULA dinanas sa mga mananakop; naisasalaysay nila ang kanilang tagumpay sa pakikipaglaban at kabiguan Malaki ang ginagampanan ng lipunan sa pagbuo ng sa pagkamit ng kalayaan; at naibabahagi nila ang mga kaisipang nagagamit sa paglikha ng mga sining kanilang mga hangarin para sa sarili, sa kapuwa, at sa kabilang ang iba’t ibang anyo ng panitikan gaya ng tula, bayan. Binigyang-diin ni Lumbera (x) ang ugnayan ng maikling kuwento, nobela, dula, at iba pa. Malaki rin lipunan, panitikan, at kasaysayan sa introduksiyon ng ang tungkuling nagagawa ng panitikan sa paghubog ng kaniyang aklat na “Suri: Pag-arok sa Likhang Panitik/ isang lipunan lalo na sa kaniyang mga mamamayan. Probing the Literary Text”: Sa madaling salita, magkaugnay ang dalawang konseptong ito na mahalagang sangkap sa paghulma sa Ang kasaysayang pinagdaanan ng lipunang pagkakakilanlan o identidad ng mga tao sa isang lugar. kinapapalooban ng mga pangyayari sa naratibo Mahalagang sangkap ito upang maugat natin ang tunay ng akda ay pangunahing salik sa pagsusuri ng nating pagkatao at maarok ang ating pagka-Pilipino o nobela, tula, at dula sapagkat hinuhubog ng ang Kapilipinohan. Wika nga nina Sebastian at Nicasio kasaysayan ang mga tauhan at pangyayaring (3; nabanggit sa Perez-Semorlan, et al. 58), “Sabihin pumapasok sa akda. Ang lipunan ay nagsisilbing mo sa akin ang panitikan ng isang bayan at sasabihin tanghalan ng mga kaugalian, halagahan, at mithiing binuhay ng mga taong naharap sa mga ko sa iyo ang uri ng mga tao ng bayang ito.” Tunay nga sigalot na dulot ng mga pangyayari at ng mga na ang panitikan ay isang malinaw na salamin, larawan, suliraning sa pana-panahon ay dinaranas ng repleksiyon o representasiyon ng buhay, karanasan, isang lipunan. lipunan, at kasaysayan. Sinasang-ayunan din ito ni Lumbera (141), dahil ayon sa kaniya ang timbang ng Ang panitikan at kasaysayan ng isang lipunan isang akda ay bunga hindi lamang ng kasiningan kundi ay kapuwa tagapag-ulat ng daloy ng buhay (Perez- lalo’t higit ng kaugnayan nito sa kulturang pinapaksa. Semorlan, et al. 11). Tulad halimbawa ng mga nobelang Tagapagtala rin ang panitikan sa kasaysayan ng isinulat ni Dr. Jose Rizal, ang Noli Me Tangere at El isang lipunan. Mahihiwatigan natin sa mga akda ang Fiibusterismo, na parehong nagsisiwalat sa kalagayan nagaganap sa isang lugar tulad ng kanilang pakikipag- ng mga Pilipino sa pananakop ng mga Kastila. Dito unayan sa isa’t isa at sa mga tagalabas o mga dayuhan, niya inilahad ang pagmamalupit ng mga mananakop ang kanilang kaugalian o mga tradisyong isinasagawa, sa mga kababaihan at kabataan tulad nina Sisa, at ang kanilang paniniwala at pananampalataya. Sa Crispin, at Basilio; kung paano minaliit ng mga puti pamamagitan ng kanilang panitikan, naipahahayag at angat sa lipunan tulad nina Donya Victorina, Donya nila ang kanilang saloobin tungkol sa kalupitang Consolacion, at mga prayle, ang mga Indio o mga Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 101 Pilipino; at kung paano hinamak ng kaniyang mga ng wikang Filipino bilang midyum at behikulo sa pangarap at pag-ibig si Crisostomo Ibarra. Sila ay mga pagpapahayag at pagsasalarawan ng saloobin, mga salamin ng mga Pilipino sa panahong isinulat ang akda, pangarap, layunin, adhikain, paniniwala, pag-uugali, at ang kanilang kalagayan ay larawan din ng lipunan mga karanasan, at mga gawain sa pang-araw-araw sa panahong iyon. na buhay. Ang unang dalawang dahilan ay tumutuon Napakahalagang mabuklat natin ang mga sa pagkilala sa lipunang Pilipino sa pamamagitan ng pahina ng mga naitalang likhang-sining ng mga panitikan, partikular sa panahong pinagmulan ng ating Pilipino mula noon hanggang ngayon sapagkat isa lahi o wala pa ang mga dayuhang mananakop sa ating ito sa mga makapagpapatunay sa ating mayamang lupain. nakalipas. Ito ang makapag-uugat sa atin sa tunay Sisikapin sa papel na ito na pangibabawin ang nating pinagmulan. Ayon kina Perez-Semorlan, et panitikan ng sinaunang Pilipino bilang Panitikang al. (82), ang nakaraan ng isang bansa ay bahagi ng Pilipinong batayan ng ating pagka-Pilipino o kaniyang kasaysayan na dapat lingunin sapagkat iyon Kapilipinohan. Pinag-uugnay rin dito ang lipunan at ay nagsisilbing salamin ng tunay na katauhan ng mga panitikan upang masuri ang mga pagbabagong idinulot mamamayan nito. Ang panitikang ito, ang Panitikang ng kolonyalismo sa lipunan na sanhi ng pagbabagong- Pilipino, ay nagsisilbing pambansang pamana na bihis ng ating panitikan. Sa huli, bubuo tayo ng ilang umuukit sa ating pagkakakilanlan o identidad. mungkahing dapat gawin, upang mapangalagaan ang Pagdidiin ni Lumbera (12), ang alin mang paksain, mga likhang-sining na ito at nang muling maiangat ang kahit ang pinakapersonal, ay hango sa pakikipag- dakilang pamana ng ating mga ninuno, ang Panitikang ugnayan ng manlilikha sa mundo. Kaya ito ang Pilipino, ang ating Literaturang Pambansa. dahilan kung bakit naisasaad nang walang pasubali na ang “dating” ng akdang Pilipino ay espesipiko Ang Lipunan at Panitikan sa Sinaunang sa ating lipunan, at ang estetikang nagtatakda ng Pamayanang Pilipino mga pamantayan ay laging nakaugat sa konteksto ng lipunang Pilipino. Pagpapatibay pa sa kaniyang sinabi, Sinasabi ng maraming manunulat at historyador sa paglikha ng isang manunulat sa kaniyang akda, na unang sumulat ng ating kasaysayan, na ang mga laging nakamarka sa kaniya ang kultura at kasaysayan Pilipino ay mayroon nang sariling panitikan bago ng isang partikular na lipunan at panahon. Ang isang pa man dumating ang mga Espanyol sa kapuluan. manunulat ay hinuhubog ng kaniyang kultura at Subalit, hindi ito naitala o naisulat ng mga sinaunang panahon, at kasama sa mga nagbibigay sa kaniya ng Pilipino kahit na mayroon na rin silang sariling sistema galing ay ang mga pagpapahalaga, paniniwala, hilig, ng pagsulat. Nangibabaw ang pabigkas na anyo ng at tradisyon ng lipunang kaniyang kinabibilangan. panitikan na nagsisilbing libangan ng mga sinaunang Madaling angkinin na ang mga akdang isinulat ng mga Pilipino o kaya naman ay inaawit o binibigkas sa Pilipino, ay matatawag nating Panitikang Pilipino. tuwing mayroon silang pagtitipon o kasiyahan. Ayon kina Perez-Semorlan, et al. (58), kailangang Isinasaad sa Boxer Codex, na isang dokumentong hindi malaman ng bawat Pilipino ang panitikan ng kaniyang pa matukoy kung sino ang sumulat at nakuha lamang bansa dahil dito niya makikilala at masusuri ang ni Propesor Charles R. Boxer mula sa isang subastahan kaniyang pagkatao at sariling pagkakakilanlan. Inilatag sa Lord Ilchester’s library, Holland House noong nila ang ilang dahilan kung bakit mahalagang pag-aralan taong 1947 (The Lily Library Digital Collection), ang Panitikang Pilipino: (a.) malaman ang sariling na nagsusulat lamang ang mga Pilipino sa tuwing kultura ng mga Pilipino, pati ang kanilang kasaysayan, magpapadala ng liham o mensahe. Sa Literaturang at makilala rin ang mga luwalhati ng kanilang lahi Bisaya halimbawa, ilan lamang ang nanatiling buhay tulad ng mga bayani; (b.) mapag-aralan at makilala ng hanggang sa kasalukuyan tulad ng mga epiko, mito, mga mamamayan ang kanilang sarili at maunawaan at awiting-bayan. Hindi ginamit ng mga Pilipino ang din nila ang katangian ng pagkatao ng iba pang mga kanilang alpabeto para sa paglikha ng mga akdang Pilipino; (c.) makilala ang kahusayan at kagalingang pampanitikan at hindi rin nairekord ng ilang prayleng pampanitikan upang lalo itong mapaganda, mapaunlad, manunulat/historyador ang mga panitikang pabigkas mapadalisay, at mapayabong; (d.) makita at mabatid o binibigkas (Scott, 104). ang malaking kahalagahan at papel na ginagampanan 102 Malay Tomo 32 Blg. 1 Isa sa mga nadiskubreng anyo ng panitikan ng kapuluan. Sa kaniyang paglalahat, sinabi niyang ang mga misyonerong Espanyol ay ang mito sa mga timawa ay isang uring panlipunan na napagigitnaan ng Isla ng Bisayas. Ito ay naisalaysay sa mahigit isang maginoo at ng alipin at hindi sila nagbabayad ng buwis. dokumento (Scott, 86), kabilang na ang Boxer Codex. Katuwang sila ng datu sa gawaing pangangalakal at Ito ay isang kuwento tungkol sa pinagmulan ng pangangayaw, at kabahagi rin sila sa mga nasamsam daigdig at ng sangkatauhan. Nagbubukas ang mitong na ari-arian mula sa kanilang pangangayaw. Ito ang ito sa kalagayan ng lipunan sa sinaunang panahon nagbibigay sa kaniya o sa kanila ng magandang tulad ng pagkakahati sa tatlong uring panlipunan ng kabuhayahan na sukatan ng kanilang kalayaan. Kaya mga katutubo: ang datu, timawa, at oripon o alipin naman, binibigyang-kahulugan ang salitang timawa (Morga 278; Scott 86). Batay sa “Looking for the sa ilang diksiyonaryo bilang salitang tumutukoy sa Prehispanic Filipinos and Other Essays in Philippine “pagiging malaya” (Kimuell-Gabriel, 11). History” na isinulat ni William Henry Scott (86) at Ang ikatlong uri naman ay ang tinatawag na oripon inilathala noong taong 1992, ang “datu” ay katawagang o alipin, ang pinakamababang uring panlipunan (Scott ginamit para sa uring panlipunan at sa politikal 93). Ayon kay Scott (87), ang mga taong nabibilang na katungkulan ng isang tao. Ito ay katungkulang sa estadong ito ay hindi maaaring makapag-asawa ng namamana at kailangang pakaingatan upang mapanatili mga datu at may tungkuling pagsilbihan ang kanilang ang dangal ng isang angkan. Isa itong katungkulang panginoon (datu) at ang katuwang nito (timawa). pinanghahawakan upang pamunuan ang isang hukbo Kadalasan, ang serbisyong kanilang ibinibigay ay ng mga mandirigmang nagtatanggol sa kapakanan ng pagsasaka. Nabanggit naman ni Morga (278), na kanilang pinuno. may mga uri ng alipin. Ang una ay ang tinatawag na Ang mga datung ito ay siya ring tinutukoy ni “saguiguiles” (sagigilid), na mga aliping naglilingkod Antonio de Morga sa kaniyang Sucecos Las Islas sa loob ng bahay o tahanan. May iba namang may Filipinas na inilathala noong taong 1609, na mga sariling bahay at pumupunta na lamang sa bahay principalia o taong nabibilang sa mataas na antas sa pana-panahon upang tumulong sa pagsasaka at ng uring panlipunan (275). Bilang mga pinuno, pagsama sa paglalayag. Samantala, “namamahayes” tinutulungan nila ang kanilang mga nasasakop sa (namamahay) naman ang mga aliping tumutulong sa kanilang mga suliranin at pangangailangan, kaya paggawa ng tirahan ng kaniyang datu at naglilingkod naman nakukuha nila ang paggalang at mataas na bilang katulong tuwing mayroon itong bisita at sa pagtingin ng mga tao (Morga 275). tuwing kinakailangan ang kaniyang serbisyo. Batay Ang mga naglilingkod sa datu ay tinatawag namang naman kay Plasencia (sa Kimuell-Grabiel, 6), ang timawa. Sila, ayon kay Nancy Kimuell-Gabriel sa aliping namamahay ay hindi alipin kundi isang kaniyang papel na Ang Timawa sa Kasaysayang karaniwang tao, may asawa o pamilya, may sariling Pilipino na inilathala noong taong 1999, ay nasa lupa at tirahan, ari-arian, at pati na ginto. Kabilang gitnang bahagi ng pagkakahati sa estado ng mga tao sa kaniyang paglilingkod sa datu ang pagbibigay ng sa lipunan (2). Hindi lamang sila alalay o alabay kundi pinagkasunduang hatian ng ani ng lupaing sinasaka. katuwang din ng datu sa pakikipagdigma. Sila rin ang Maaaring makawala sa pagiging timawa ang isang tumitikim muna ng alak upang malaman kung may alipin sakaling ito ay matubos mula sa pagkakautang lason ito bago inumin ng datu. Sa mga Tagalog, ayon o sa anomang dahilan ng pagkaalipin nito gaya ng kay Scott (93), ang ikalawang antas ng panlipunang pagkakasangkot sa mga kasong kriminal (pagnanakaw, estado ay nahahati sa dalawa: ang timawa at maharlika. pagpatay, at pagtataksil) at pagiging bihag sa digmaan. Ang timawa ay nagsisilbi sa pamamagitan ng Ang mito ng mga Bisaya ay nagbibigay rin ng pagsasaka at pangingisda. Ang maharlika naman ang kaalaman tungkol sa pananampalataya ng mga tao sa namamahala sa mga serbisyong militar na pandagat. sinaunang lipunan. Nababanggit dito ang paniniwala Ang kaibhan nila sa mga timawa ay ang kanilang nila kay Maguayen at Malaon, ang paghingi ng tungkuling magbayad ng tributo. payo sa isda, ibon, at kay Linuc (nangangahulugang Paglilinaw ni Kimuell-Gabriel (4), ang timawa ‘linog” sa Samar-Leyte batay sa Diccionario ni at maharlika ay nabibilang sa isang saray lamang, Encarnacion; nabanggit sa Boxer Codex) (400). Ito maharlika ang tawag sa malalayang tao sa pamayanang rin ang obserbasyong isinasaad sa Boxer Codex, ang Tagalog samantalang timawa naman sa ibang bahagi ng paniniwala ng mga sinaunang tao sa probinsiya ng Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 103 Cagayan sa ibon na pinangalanan nilang “bantay” (393- din ni Chirino (298) ang paniniwala ng mga ninuno sa 394). Kapag narinig nila ang ibong itong kumakanta mga buwaya. Mataas din ang kanilang pagpapahalaga sa kaliwang bahagi ng ilog, tanda iyon na kailangan at pagsamba sa mga ito at sa tuwing makakikita sila nito nilang bumalik o umatras sa kanilang paglalakbay sa na lumulutang sa tubig, tinatawag nila itong “nono” na paniniwalang nahaharap sila sa isang panganib. Iba nangangahulugang kanilang ninuno. Nag-aalay rin sila rin ang senyales na hatid ng isang tagak o kanduro. ng dasal upang hingin ang pagpanaog nito patungo sa Kapag nagmula ang ibong ito sa kanang bahagi ng kailaliman nang hindi ito makapanakot at makapanakit kanilang dinaraanan o kapag humapon ito sa kaliwang sa kanila, sa halip ay hamakin nito ang kanilang mga bahagi ng daan, masaya nilang maipagpapatuloy ang kaaaway o kalaban (Boxer Codex 435). kanilang paglalakbay lalo na kapag sila ay patungo sa Ilan pang bagay ang kanilang sinasamba tulad ng isang digmaan dahil iyon ay palatandaan ng kanilang mga bato, bahura, at talampas sa may tabing-ilog o pagtatagumpay. sa baybayin (Chirino 128). Nag-aalay sila ng kung Ang mga Tagalog naman, na tinawag na Moro ano-anong bagay sa tuwing sila ay napadadaan at sa Boxer Codex (420), ay naniniwala sa mga Diyos bumibisita sa mga lugar na ito. Inilalagay nila ito sa na itinuturing nilang likha ng kanilang mga ninuno. isang batong lalagyan ng mga alay. Inihalintulad ni Sinasamba nila si “Lakanbaco” (Lakan-bakod), ang Chirino ang kaugaliang ito ng mga sinaunang tao sa Diyos ng mga prutas sa daigdig (ayon kay Reyes sa mga taga-Ehipto na sumasamba sa mga hayop at ibon, kaniyang Antigua Religion, nabanggit ni Rizal sa at sa mga taga-Asyria na naniniwala naman sa araw kaniyang anotasyon sa aklat ni Morga 291) at kay at buwan. Malaki rin ang kanilang pagpapahalaga sa “Lakanpati” (Lakan-pati, isang idolo ng mga Tagalog kabanalan ng bahaghari. ayon kina Noceda at San Lucar, nabanggit ni Rizal sa Bahagi ng kanilang malalim na paniniwala ang kaniyang anotasyon sa aklat ni Morga 291). Ito ang kanilang pagsamba sa mga anito. Bilang pag-alaala sa kanilang pinag-aalayan ng sakripisyo para sa pagkain mga kaanak na namatay, nagtatago o naglalagay sila ng at mga salita, hinihingan ng tubig para sa kanilang mga ilang idolo sa kanilang mga bahay (Chirino 278). Ito ay palayan, at sa pangingisda para sa masaganang huli. maaaring gawa sa bato, kahoy, buto, garing, ngipin ng Ang iba naman, ayon kay Morga (291) ay naniniwala sa buwaya, o kaya naman sa ginto. Tinatawag nila itong isang ibong kulay dilaw at naninirahan sa kabundukan “larauan” na ang katuturan ay idolo, imahen o estatwa. na tinatawag nilang “Batata.” Isang malaking ibong Dito sila nananalangin upang humingi ng kanilang mga kulay asul naman ang sinasamba ng mga Tagalog na pangangailangan at upang mag-alay ng mga sakripisyo tinatawag nilang “Bathala” (Chirino 298). (ito ay isang barbarikong gawain ayon kay Chirino). Itinuturing din nilang panginoon ang buwan na Sa kanilang pag-aalay ng sakripisyo, nagsasagawa para sa kanila ay nagkakaloob ng buhay at kayamanan, sila ng mga rituwal na pinangungunahan kadalasan ayon sa kanilang karanasan, ilang pagkakataon na itong ng isang babaylan; ang pinakasentral na personahe sa nagkakaloob sa kanila ng mahabang buhay (Codex dating lipunang Pilipino sa larangan ng kalinangan, Boxer 420). Sa unang pagsulpot ng bagong buwan, relihiyon, at medisina at lahat ng uri ng teoretikal sinasamba nila ito at humihingi sila ng mga kaloob at praktikal na kaalaman hinggil sa penomeno ng tulad ng ginto at masaganang ani ng palay. Ang iba kalikasan (Salazar, 6). naman ay humihiling ng isang magandang babaeng Malaki ang tungkulin ng babaylan sa larangan mapapangasawa o kaya naman, matipunong lalaki para ng relihiyon ng mga sinaunang Pilipino (Salazar, sa mga babae, samantalang ang iba, nagsusumamong 6). Isinalaysay ni Zeus A. Salazar sa kaniyang papel pagkalooban ng mabuting kalusugan at pahabain pa na “Ang Babaylan sa Kasaysayan ng Pilipinas” na ang buhay (Boxer Codex 435). inilathala noong taong 1999, ang iba’t ibang rituwal Ayon kay Morga (291), kanila ring sinasamba ang na isinasagawa ng babaylan tulad sa agrikultura. mga buwaya (ang ganitong uri ng paniniwala ay isang Katuwang din ng datu ang babaylan sa pagpapabuti ng paraan sa pagtangkilik sa mga demonyo ayon kay ekonomiya. Siya ang tagapagtakda kung kailan dapat Morga). Sa tuwing nakakikita sila ng buwaya, agad simulan ang paghahawan sa kagubatan at pagsunog silang lumuluhod at ikinukurus ang kanilang mga upang mapagtaniman na ito. Iginagalang ang kaniyang kamay sa paniniwalang mapahuhupa nito ang kaniyang kahusayan sa astronomiya at isinasangguni sa kaniya bangis at nang umiwas na rin ito o lumayo. Nabanggit ang tamang panahon ng paghahanda sa pagtatanim sa 104 Malay Tomo 32 Blg. 1 pamamagitan ng pagbasa sa mga bituin sa kalangitan. Naipakikita rin sa mga ito ang kalagayan ng lipunan Ang babaylan ay isang tungkulin sa lipunan, ayon o ang situwasyon ng mga tao noon. Kabilang sa mga kay Salazar (3). Subalit, karamihan sa gumagawa taglay na kaisipan mula sa mga tulang ito, na bunga ng tungkuling ito ay mga babae. Ngunit, nabanggit ng paghaharaya ng mga katutubo ay ang kanilang sa Boxer Codex na may ilang lalaking babaylan na kasiyahan o ang kanilang paraan ng pagsasaya tulad tinatawag nilang ayog o ayoguin. Ang mga ito, na ng mga pista o pagdiriwang dahil sa pagkapanalo tinatawag naman ng mga Tagalog na catalona ay nag- sa digmaan o sa isang matagumpay na paglalakbay, aalay ng mga dasal, pagkain, at inumin upang hilingin pagluluksa dahil sa pagkamatay ng isang mahal sa kanilang mga panginoon ang paggaling ng isang sa buhay, pagpapahayag ng pagkagusto sa isang taong may sakit (420). Ang kanilang katungkulan ay magandang dilag, pagpuri sa tagumpay na nakamit ng maaaring manahin sa pamamagitan ng pag-aaral o isang pinuno o mahalagang tao, at marami pang iba. pagkatuto sa mga rituwal na kaniyang ginagawa, sa Tunay ngang mayaman ang panitikan ng ating mga pamamagitan ng malalim na ugnayan sa kaniya, at ninuno, hindi man ito naisulat, nailabas naman nila sa pamamagitan ng pagpapamana (Chirino 300-301). ang kasiningang ito sa pamamagitan ng pagbigkas o Malaki ang tungkulin na ginagampanan ng mga pag-awit. Sinasalamin nito ang sinaunang lipunang babaylan sa pagpapanatili sa mayamang panitikan ng mayroon tayo. Ang mga panitikang likha ng ating pamayamanan. Siya ang namamahala sa kabuoang mga ninuno ay patunay na mayroon na tayong mitolohiya ng kanilang bayan na nag-uugnay-ugnay sariling sibilisasyon taliwas sa sinasabi ng ilang sa mga pamayanan o barangay noong sinaunang mga mananaliksik o historyador na utang natin ang panahon (Salazar 7). Napangangalagaan ang kanilang kabihasnang mayroon tayo sa ating mga mananakop. mga awiting may kinalaman sa kanilang pamumuhay Mayroon na tayong sariling sistema ng pamahalaan, na kanilang isinaulo at pinag-aralan mula pa sa pananampalataya, batas o patakaran, at mga tungkuling kanilang pagkabata (Chirino 276). Inaawit nila ito ginagampanan ng bawat miyembro ng pamayanan o habang naglalayag, nagtatrabaho, nagkakasiyahan, banwa. nag-aayuno, at higit sa laha, maririnig ito sa tuwing Iba-iba man ang naging reaksiyon ng mga dayuhang sila ay nagluluksa sa isang patay. Pagsasalaysay pa nakapagtala nito, isang bagay ang mahalaga, ito ni Chirino, ang mga awiting ito ay may kinalaman ay sariling atin at hindi ito impluwensiya ng mga sa kanilang angkan o ninuno at sa gawa ng kanilang kanluraning nanakop sa bansa. Katibayan ang mga ito mga diwata (ang tawag sa kanilang mga diyos o ng katalinunahan, kasiningan, at pagiging sibilisado panginoon), na pinaniniwalaan nilang pinakadakila ng mga Pilipino sa sinaunang lipunan. Ang mga ito sa lahat. Tinawatawag ito ng mga Tagalog na Bathala ay katibayan ng ating pagka-Pilipino o Kapilipinohan Mei-Capal na nangangahulugang tagapaglikha o na nagbibigay sa atin ng pagkakakilanlan. Ito ang panginoong maylikha at sa mga Bisaya naman ay Laon mga bagay na nararapat nating ibalik at maging na ang ibig sabihin ay lumang panahon. batayan ng pamumuhay sa kasalukuyan upang lubos Ang awiting ito na pinahalagahan ng mga babaylan nating makilala ang ating mga sarili. Sa ganoon, ay ang literaturang Pilipino sa panahong iyon na magkakaroon tayo ng sariling kaakohan kung paano binibigkas o kaya nama’y kinakanta. Ang buong natin tatahakin ang landas tungo sa kaunlaran nang literatura ay nariyan sa sistema ng mitolohiyang hindi sumasalig sa sinasabi ng iba o ng mga tagalabas bahagi ng kaalaman ng babaylan (Salazar, 14). Ayon o ng mga kanluraning pamantayan at kaisipang bunga kina Perez-Semorlan, et al. (60), karamihan sa mga ng mahabang panahon ng kolonyalismo. ito ay nagpasalin-salin lamang sa pamamagitan ng salita ng tao tulad ng mga kuwentong-bayan na Ang Dulot ng Kolonyalismo sa Lipunan at binubuo ng mito (tulad ng naibigay na halimbawa sa Panitikang Pilipino bahaging ito ng papel), alamat, salaysayin o pabula, mga karunungang-bayan tulad ng sawikain, kasabihan, Malaki ang naging pagbabago ng lipunan sa bugtong, palaisipan, at mga awiting-bayan tulad ng pagdating ng Espanyol sa ating lupain. Kasabay kundiman, oyayi, kumintang, at iba pa. ng kanilang pagpapakilala sa mga kanluraning Lahat ng mga uring nabanggit ay nagpapahayag pananampalataya ay ang pagsakop din sa uri ng ng buhay at pamumuhay ng mga sinaunang Pilipino. pamumuhay at sa pag-iisip ng mga Pilipino. Itinuro Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 105 sa kanila na ang kanilang kultura ay primitibo at mas ito ng paniniwalang pagano na nais nilang ipalimot mababa sa kultura ng mga mananakop (Jocano 60). sa mga sakop. Kabilang na sa mga kalinangang Hindi pa sila nakuntento, inilarawan nila ang mga bayang pilit ipinalimot ay ang mayamang panitikan katutubong gawain bilang gawain ng demonyo at mga ng mga katutubo. Nawala ang mga kuwentong-bayan, bisyo at tinawag pa ito sa ibang salitang naglalarawan kaalamang-bayan, awiting-bayan, at ilan pang mga ng pagiging hindi kaaya-aya ng mga ito bilang mga anyo ng pabigkas na panitikan ng ating mga ninuno. gawaing angkop sa mga tao. Paggigiit pa ni Jocano Pagdidiin pa ni Almario, nawala ang halos lahat ng (61), ang kampanyang itong ginawa ng mga Espanyol epikong-bayan sa mga Kristiyanisadong rehiyon dahil ay isinakatuparan upang hugutin ang mga tao mula sa napalitan ito ng pasyon (ang patulang kasaysayan ni kanilang nakaraan, sirain ang kaayusan ng kanilang Kristo na nakagawiang awitin tuwing Mahal na Araw) sistemang panlipunan, at ipagkait ang posibilidad ng at ng mga metriko romanse na pinalaganap ng mga magandang hinaharap sa pamamagitan ng pagpilay sa misyonerong Espanyol. Nagpahayag minsan ang isang kanilang pakiramdam ng dignidad at pagpapahalaga sa Amerikanong nadestino sa Mindanao ng kaniyang mga pag-aaring kultural. pagkalumbay dahil sa kawalan ng malasakit sa mga Ginamit ng mga Espanyol ang relihiyon upang epikong-bayan (Laubach, 359-373; nasa Almario, 28): iligtas daw sila sa mga demonyo o diyablo pero ang totoong pakay pala ay para sirain ang kapangyarihan ng This Darangan and the four others which the mga datu at babaylan (Kimuell-Grabriel 21). Ayon kay Moros sing have great historical importance. Kimuell-Gabriel (17), ginamit nila ang mga datu bilang In fact, they are the only important survivals of mga kolektor sa kanilang paraan ng pangongolekta ng the ancient Philippine civilization. The Spanish buwis. Sa utos ng kolonyal na pamahalaan, ipinatupad friars who followed Magellan to the Philippines nila ang mga imposisyong kolonyal at naging bahagi ng were so zealous in stamping out paganism makinaryang nagpahirap sa mga mamamayan. Bumaba that they destroyed every ancient document ang katungkulan ng mga datu, kung noon sila ang mga and even almost succeeded in destroying the naghahari sa kanilang mga nasasakupan, ngayon sila ay ancient alphabets. There is evidence that a large naglilingkod na lamang sa mga dayuhang mananakop. amount of this literature at one time existed, but among the Chistian tribes none of it survived. Ang mga babaylan naman, ayon kay Salazar (19), ay naging bahagi rin ng lipunang kolonyal. Ang ilan sa kanila ay nahikayat na sumapi sa bagong Ang akala namang kaginhawaang hatid ng mga pananampalataya kaya ang iba ay naging bahagi Amerikano sa mga Pilipino ay nagdulot ng kabaliktaran na rin ng simbahan. Sila ay naging mga manang na nito. Patuloy nitong inilayo ang kalinangang Pilipino sa tagaareglo ng prusisyon, tagadala ng mga bulaklak kaluluwa at kaisipan ng mga Pilipino. Isang malubhang sa altar, at paminsan-minsan ay tagabigay ng mga problema ang ibinunga ng paggamit ng Ingles bilang dalagang tutulong sa pari sa gawain sa altar. Subalit, wikang panturo sa ating sistema ng edukasyon ang ayon pa kay Salazar, may iba din namang hindi pagsasantabi sa Akademya ng Panitikang Tagalog nagpasakop at nagpatuloy sa kanilang mga kaalaman. at iba pang panitikang naisulat sa wikang katutubo Sila ay nanatili sa kanilang kinabibilangang pangkat- (Lumbera 202). etniko na tinatawag nating “cultural communities” sa Ayon kay Lumbera (202), sa kaniyang sanaysay na kasalukuyan. Inalis din ang karangalan at kabuhayan “Ang Kritiko at Historyador sa Lapit kay Balagtas”, ng mga maharlika at timawa (Kimuell-Gabriel, 16). talaga ngang kalunos-lunos ang naging kapalaran ng Sa bagong lipunang tatag ng mga mananakop, sila ating panitikan nang mapasailalim ito sa kolonyal na ay napabilang sa mga tagadahas sa mga sariling paghahari ng dalawang imperyo sa kanluran. Saad pa kababayan, ang iba’y hinamak at ginawang alipin ng ni Lumbera, kulang na kulang ang dokumentasyon ng mga Kastila na naging daan sa tuluyang pagkaparalisa mga manunulat at akdang nilikha sa wikang katutubo, sa dati nilang papel bilang mga mandirigma at bayani. kung mayroon man silang naitalang mga datos o kuro- Marami ang naglaho sa ating alaala dahil na rin kuro, kadalasan ay may kalakip itong panlalait at kung sa masamang epekto ng kolonyalismong Espanyol wala nama’y pahapyaw lamang ang pagkakabanggit. (Almario, 27). Paglalahad ni Almario (28), pilit itong Nailigaw ang maraming manunulat na giniling ng binura ng mga misyonerong Espanyol dahil bahagi sistema ng edukasyong kolonyal ng paniniwalang 106 Malay Tomo 32 Blg. 1 ang mga pamantayang pang-estetika ay hiwalay sa na inilatag sa kaniyang dalawang aklat na “The Past kultura ng bayan at panahong pinanggagalingan ng Revisited” na inilathala noong taong 1975 at “The mga ito. Kaya naman, paglalahad pa ni Lumbera, Continuing Past” na inilathala naman noong taong maraming manunulat kasama ang kanilang mga 1978, ang kasaysayan ng mga Pilipinong nasa uring akda ang unti-unting nang naglalaho. Ang masaklap walang kapangyarihan dahil sa kawalan ng boses upang pa, ilang henerasyon ng kabataan ang naiwang maiparinig ang kanilang kalagayan. walang kamuwang-muwang sa yaman ng pamanang Ganito rin ang naging kapalaran ng Panitikang pangkaisipan ng panitikang binansagang “bernakular” Pilipino. Mas napangibabaw ang mga likhang may at halos ibinaon sa limot ng edukasyong kolonyal. impluwensiyang kolonyal dahil na rin sa pagbabago ng Hindi eksaherasyong sabihin, ayon pa sa kaniya, na mga pamantayan sa pagsulat. Ang magandang likhang- tinangkang burahin ng kolonyalistang pananalakay sining ay yaong katulad ng mga gawa sa kanluran, ang ang buong panitikan ng mga Pilipino. magandang panitikan ay yaong may pagkakahawig sa Napag-iwanan ang Panitikang Pilipino lalo na ang porma at ideya ng mga Europeo o Amerikano. Kaya panitikan sa mga rehiyon dahil sa pagdakila sa wikang naman nakilala sa panahon ng pananakop ng mga Ingles bilang makapangyarihan sa anomang larangan. Espanyol ang mga likha ng mga ilustradong tulad Unti-unting kinalimutan ang pabigkas na anyo ng nina Dr. Jose Rizal, Graciano Lopez Jaena, Marcelo panitikang minana pa mula sa ating mga kaapuy- H. del Pilar, at ilan pang mga Pilipinong manunulat na apuyan, buti na lamang at may mangilan-ngilan pang gumamit ng wikang Espanyol sa kanilang mga akda. matatandang miyembro ng pamayanang napagpasahan At dahil sila ang mga pinalad na makapunta sa mga ng mga ito. Sa kaayusang kolonyal, ang kinilalang mga bansa sa Europa, sila ang nagkaroon ng oportunindad akda ay iyong mga isinusulat batay sa pamantayang na makilala nang husto ang kanluraning kultura kasama kanluranin. Dapat kahalintulad ang pagsulat ng mga na ang kanilang literatura, mga estilo ng pagsulat, at akda sa estilo nina Edgar Allan Poe, Henry David ang kanilang mga nalikhang akda ang ipinagkapuri Thoreau, Emily Dickinson, Ernest Hemingway, at bilang pinakamahuhusay na akdang Pilipino. marami pang iba. Kaya naman, unti-unti na ring nag- Samantala, noong panahon ng mga Amerikano, ibang anyo ang mga akdang Pilipino, ang pagsulat namukadkad naman ang mga akdang nasa wikang ng tula, maikiling kuwento, dula, sanaysay at iba pa Ingles na likha nina Nick Joaquin, Jose Garcia Villa, ay naaalinsunod na sa mga pamantayang ibinigay ng N.V.M. Gonzales, at Francisco Arcellana. Ang mga mga taga-Kanluran. Ang mga akdang malalathala likha nila ang bumubuo ngayon sa tinatawag na ngayon sa mga kilalang imprenta at publikasyon na Panitikang Pilipino. Ang mga manunulat namang pumapasa sa pamantayan at gumagamit ng dayuhang nababasa lang ang mga akda sa kanilang mga wika ay siyang kikilalaning Panitikang Pilipino. Ang rehiyon ay hindi nakilala at hindi napag-aaralan sa mga akda na naisusulat sa mga rehiyonal na wika o mga kolehiyo at hindi rin napag-uusapan sa mga kaya naman sa Tagalog o mga akdang isinusulat ng kumperensiya maging sa kanilang mga rehiyong ‘di kilalang manunulat at nalalathala lamang sa mga kinabibilangan (Lumbera 197). Hindi sila nabigyan ng lingguhang magasin o diyaryo ay hindi na sakop puwang sa pambansang literatura. Naging sukatan ng nito. Ito ang naging simula ng pagkakaroon ng uri o pagiging isang mahusay na akda ang pagkakalathala klasipikasyon ng panitikan sa bansa, ang Panitikang ng isang likha sa mga malalaking imprenta lalo na Elite at Panitikang Pangmasa. sa mga kilalang palimbagan sa Maynila o sa ilang sentrong lungsod. Ang Dambuhalang Pagkakahating Pampanitikan Ito ngayon ang ipanunukala ko sa papel na ito, ang tatawaging “Dambuhalang Pagkakahating Dahil sa mga pananakop na ito, sa impluwensiyang Pampanitikan,” na hango sa Dambuhalang kanluraning dulot nito, iginigiit ni Renato Constantino Pagkakahating Pangkalinangan ni Dr. Zeus Salazar. (nabanggit sa Lumbera 111), na ang mga Pilipino ay Ito, ayon kay (Navarro at Lagbao-Bolante 114), ay ang nagkabukod-bukod ayon sa uri, at ang kasaysayang pagkakahati ng Kapilipinohan sa dalawang bahagi: ang naisulat ay pinangingibabawan ng mga personaheng kultura-at-lipunan ng akulturadong elite na ang wika ay elite sa lipunan dahil ang mga nagsusulat ay kabilang Ingles-Amerikano, pagkatapos maging Kastila at ang sa naghaharing uri. Inilarawan niya ang kasaysayan kalinangan-at-lipunan ng bayan na ang pangkalahatang Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 107 wika ang ugnayan ay Tagalog o Filipino, habang sa Mapapansin sa dayagram ang Kulturang Nasyonal kanayunan at mga lalawigan ay nananatili naman ang na nabibilang ang Panitikang Elite ay pagpapatuloy mga wikang rehiyonal na siyang pinag-uugatan ng lamang ng kulturang kolonyal ng mga kolonyalistang kalinangang bayan. hinalinhan ng mga elite sa kapangyarihan (Salazar Batay rito, hinahati ko naman sa dalawa ang 123). Sa Panitikan, ito ay mga akdang ang midyum ay Panitikang Pilipino: ang Panitikang Elite at ang wikang Ingles o kaya nama’y Espanyol na ang diwang Panitikang Masa na ilalarawan sa pigura sa ibaba. ipinahihiwatig ay hango sa kanluraning kultura. Ito Ang una, ay matatawag ding “kulturang nasyonal” na rin ang panitikang may mataas na pagtingin sa 19 mga nagmula sa Propaganda bilang resulta ng pagkakatatag taong nasa kapangyarihan kaya ito ang mabibigyan ng “nacion” o “nation” sa pamumuno ng mga elite ng malaking puwang sa mga palimbagan o kaya na “kalinangang-bayan” bilang kinalabasan ng proseso (Navarro at Lagbao-Bolante, 116). Ang pangalawa ng pagkakabuo ng mga pamayanang naman sa mga pag-aaral ng literatura sa mga kolehiyo naman ay tinatawag na “kalinangang-bayan” bilang o unibersidad. Ang Kalinangang Bayan naman na Pilipino sa isang Bayang Pilipino, kinalabasan ng proseso ng pagkakabuo ng mga ang Inang Bayan ng Himagsikan kinabibilangan 1896 (Navarro ng Panitikang Masa, ayat nakaugat Lagbao- sa pamayanang Pilipino sa isang Bayang Pilipino, ang mga grupong etnolingguwistiko na ang batayang Bolante, Inang Bayan 116). Sa aking1896 ng Himagsikan paghahati, (Navarro nabibilang at Lagbao- sa prehistoriko Panitikang elite ay angang mga kilalang Austronesyano pangkabihasnang awtor, ang Bolante, 116). Sa aking paghahati, nabibilang sa (Salazar 123). Ito ang mga akdang sasalamin sa pasulat na Panitikang eliteparaan ang mga ng kilalang panitikan, angang awtor, mga akdang nalathala pasulat sinaunangsa malalakingngpalimbagan, pamumuhay mga tao sa angbansamga tulad na paraan ng panitikan, ang mga akdang nalathala sa ng mga kuwentong-bayan, epiko, kaalamang-bayan, akdang nasusulat malalaking palimbagan, sa wikang ang mgaEspanyol o Ingles, ang akdang nasusulat mga akdangatnakabatay awiting-bayan, iba pa. o dulot ng kolonyal sa wikang Espanyol o Ingles, ang mga akdang Lahat ng mga akdang pampanitikang nabibilang na kaisipan, nakabatay o dulotat mga awtor nanabumubuo ng kolonyal kaisipan, sa at tinatawag mga sanilang “Pambansang ibabang Panitikan.” Pagkakahating hati ng Dambuhalang Sa kabilang awtor na bumubuo sa tinatawag nilang “Pambansang Pampanitikan ay may Pantayong Pananaw. Ang Panitikan.” Sa kabilang banda, nabibilang banda,sanabibilang naman Panitikang naman Masasaang mga paghaharaya akdang ng mga manunulat bernakular, o ng mganalathala mga akdang manlilikha Panitikang Masa ang mga akdang bernakular, mga nito ay bunga ng kanilang karanasan at kaisipan akdang nalathala sa mga magasin sa mga magasin lamang, lamang, pabigkas, panitikang panitikangakdang tungkol sa kanilang pamana banwa o bayan ng mga sinaunang o tungkol Pilipino, at mga sa pabigkas, akdang pamana ng mga sinaunang Pilipino, kanilang pakikisalamuha sa mga taong kasapi ng at mga manunulat ng mga rehiyonal manunulat ng mga rehiyonal na akda. na akda. pamayanan. Kung gayon, sinasalamin ng mga akdang Dayagram 1: 1:Ang Dayagram AngDambuhalang Pagkakahating Dambuhalang Pagkakahating Pampanitikan Pampanitikan P Mga akdang nasusulat sa Ingles o Espanyol a MgaElite Panitikang akdang nailathala o nailimbag sa malalaking palimbagan Panitikang Elite ni Panitikang Pasulat Mga kilalang awtor (Nick Joaquin, Jose Garcia Villa, N.V.M. Gonzales, atbp) ti Panitikang dulot ng kolonyal na kaisipan k Pambansang Literatura Panitikang Pilipino a Pinag-uukulang mambabasa: ELITE n g Pi Pinag-uukulang mambabasa: MASA Panitikang Masa li Panitikang Masa na Panitikan Rehiyonal pi Panitikang minana sa mga sinaunang Pilipino Mga manunulat ng mga rehiyonal na akda n Panitikang Pabigkas o Mga akdang nailathala sa mga popular na magasin o diyaryo Mga akdang nasusulat sa Tagalog o bernakular Mapapansin sa dayagram ang Kulturang Nasyonal na nabibilang ang Panitikang Elite ay 108 Malay Tomo 32 Blg. 1 ito ang kanilang buhay, pamumuhay, at mga pangarap sa kasalukuyang panahon ang mga akdang kanluranin na magiging tulay o kaugnayan nila upang makabuo tulad ng Harry Potter, Fifty Shades of Gray, Lord of ng diskursong “Tayo,” “Ganito tayo,” “Ito tayo.” Ang the Rings, The Fault in Our Stars, at ang manunulat interseksiyon ng lahat ng mga kaisipan sa mga akda ng mga ito. Sa halip na sila ay matututo sa kulturang mula sa iba’t ibang rehiyon ay mahalaga ngayon upang Pilipinong kanilang kinagisnan, ibang mundo ang mabuo ang Pantayong Pananaw, ang magpapasibol kanilang pinapasok at ibang kultura ang kanilang ngayon ng ating orihinalidad bilang mga Pilipino, nauunawaan, daan upang tuluyan nilang kalimutan ang ating sariling panitikan, ang ating Pambansang ang kanilang pagkatao at pagkakakilanlan. Panitikan. Magagawa ito sa pagsusumikap na maisalin Matagal na panahon ding hindi nabigyang-pansin ang mga akda sa wikang pambansa (wikang Filipino), o pagkilala ang panitikang katutubo o ang panitikan ang pananaliksik sa mga ito upang mabigyan ng sa mga rehiyon ng bansa lalo na sa edukasyon o sa espasyo sa usaping akademiko, ang paglalathala ng mga binabasang teksbuk sa Pambansang Panitikan. mga saliksik upang mabasa ng mga Pilipino sa iba’t Kamakailan lamang ito kinilala ng Commission on ibang panig ng bansa, at ang paggamit nito sa pag-aaral Higher Education (CHED) sa kanilang Memorandum o sa pagtuturo. Order No. 59 Series of 1996 o ang tinatawag na Bagaman, sa paglipas ng panahon, sa unti-unting “New General Education Curriculum. Dito isinasama pagbabago ng sistema ng edukasyon sa bansa, mas sa anim na yunit ng mga asignaturang literatura sa napalalakas pa ang pagkilala sa ilang akdang nasa kolehiyo ang pagtuturo sa panitikan sa mga rehiyon, uring pangmasa partikular ang mga akdang naisusulat nakasulat man ito sa katutubo o dayuhang wika. sa wikang Tagalog o mga akdang nilikha ng ilang Layunin ng CHED na pangalagaan ang mga akdang kinilalang awtor tulad nina Amado V. Hernandez, Jose pampanitikan at manunulat labas sa National Capital Corazon de Jesus, Lope K. Santos, Liwayway Arceo, Region (NRC). Ang suliranin sa kakulangan ng pansin Iñigo Ed. Regalado, at marami pang iba, hanggang sa mga akda sa mga rehiyon ng bansa ay kinilala rin ni sa kasalukuyang manunulat tulad nina Fanny Garcia, Bienvenido Lumbera (Pambansang Alagad ng Sining Edgar Calabia Samar, Bob Ong, Ferdinand Jarin, sa Panitikan) na kulang ang puwang para sa mga Ricky Lee, Jerry Gracio, at iba pa. Sa kabila nito, rehiyon sa kaniyang mga naunang aklat o kalipunan patuloy naman sa pagtulog ang mga akda sa rehiyon, ng mga akda tulad ng Philippine Literature: A History maliban na lamang sa ilang mga kilala na tulad nina and Anthology na nalathala noong taong 1982 (Santos, Magdalena Jalandoni, Ramon Muzones, Iluminado 29). Kaya nga binuo niya ang kaniyang pangalawang Lucente, at iba pa na ilan sa kanilang mga akda ay aklat na Filipinos Writing: Philippine Literature from napasama na sa ilang mga antolohiyang pampanitikan the Regions noong taong 2001. Subalit hindi pa rin at ilan din naman sa mga teksbuk. Subalit, sa pagsabay nakasasapat ang ilang kalipunan tulad nito upang ng teknolohiya, sa pagkababad ng mga mag-aaral sa katawanin ang mga rehiyon sapagkat ang mga akda mga gadget at social media, tila isa pa itong malaking lamang ng mga kilalang manunulat sa ilang rehiyon ang sagabal sa pagsusulong ng makamasang panitikan. naisasama o ang tinatawag nilang canon. Karamihan Maraming kabataan ngayon ang hindi nakakikilala sa mga akdang ito ay mula rin sa mga sentro ng mga na mayroon silang mayamang panitikan sa kanilang rehiyon na mayroon nang malalaking palimbagan o mga rehiyon, na may siday ang mga Samarnon at may ilang malalaking unibersidad na naglalathala ng Leytenhon, na may rawitdawit ang mga Bikolnon, na kanilang mga likha at bunga na rin ng mga isinagawang may sugilanon ang mga Sebwano, na may mga tula at palihan sa pagsulat o may impluwensiya na rin ng kuwentong nasusulat sa wikang Bisaya, Hiligaynon, estilo ng pagsusulat sa kanluran o sa ilang kilalang Iloko, Kapampangan, Mëranao, at iba pa. Kung ito manunulat sa Maynila. Patuloy na napag-iwanan ang marahil ay hindi kilala sa kani-kanilang mga rehiyon, mga akda sa mga bayan, lalawigan o lokalidad na may mas lalo ring hindi kilala ang kani-kanilang mahuhusay sarili at kakaibang anyo na ang paraan ng paglikha ay na makata o manunulat tulad nina Victor Sugbo at minana pa sa kanilang mga kaapuy-apuyan. Lalo pa Norberto Romualdez ng Samar-Leyte, Herminigildo A. itong hindi mabibigyan ng espasyo sa kasalukuyan Viloria ng Iloko, Kristian S. Cordero at Victor Nieves dahil sa pagpapatupad ng bagong Memorandum ng T. Nierva ng Bikol, at Alex de los Santos at John Iremil CHED, ang Memorandum Order No. 20 Series of Teodoro ng Hiligaynon. Mas kilala pa ng mga kabataan 2013 o ang “General Education Curriculum: Holistic Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 109 Understandings, Intellectual and Civil Competencies”. malalaking palimbagan sa Kalakhang Maynila tulad ng Tinatanggal ang asignaturang Panitikan sa kolehiyo University of the Philippines Press, University of Santo upang mabawasan ang bilang ng yunit ng mga general Tomas Publishing House, Ateneo de Manila Press, at education courses. Hindi na mabibigyan ang mga iba pa. Walang magiging saysay ang mga proyektong Pilipinong mag-aaral sa kolehiyo na makilala pa ang ito kung hanggang sa paglalathala lamang ng mga kanilang mayamang panitikan at mas lalo na rin ang antolohiya o aklat at hindi bibigyang-pansin ang mga panitikan sa mga rehiyon o panitikang katutubo paggamit ng mga akdang ito sa pag-aaral o pagtuturo na siyang magpapakilala sa kanila sa kanilang tunay na o kung hindi man sa pananaliksik. Ang paghaharaya pagkatao bilang mga Pilipino. Patuloy nitong sinisira ng mga manunulat ay mananatiling nasa mga pahina ang kaluluwa ng bayan. Pagpapaliwang ng CHED at lamang ng aklat at hindi nito maaabot ang isipan ng Department of Education (DepEd) ay dahil ibinaba ang mga mambabasa upang maliwanagan sila sa kulturang ilang asignatura sa kolehiyo sa dagdag na dalawang isinalaysay ng bawat titik, talutdtod o pangungusap. taon sa Basic Education o sa Senior High School. Mahalaga rin na maisalin sa wikang nauunawaan ng Subalit ang malaking suliranin dito, sa halip na ituro lahat at hindi lamang ng iilan, ang wikang Filipino, sa mga paaralan sa wikang Filipino ang literatura o upang ang kaisipang ipinahihiwatig ng bawat akda ay panitikan, mas pinipili ng mga institusyon lalo na ang tumulay sa iba’t ibang bahagi ng kapuluan. Sa paraang mga pribadong paaralan na ituro ito sa wikang Ingles. ito, mapagtatanto natin na ang pagka-Pilipino ay Nagiging espasyo ito upang ituro ang mga akdang hindi lamang tungkol sa kulturang kinamulatan natin Pilipino na nasusulat sa wikang dayuhan sa halip na sa ating lugar o ang napanonood sa telebisyon. Ang sa wikang Filipino. Nagiging puwang ito upang pag- kulturang Pilipino ay pagkakaugnay-ugnay ng mga aralan ang mga akdang naisulat ng mga Pilipinong kultura mula sa iba’t ibang rehiyon ng ating bansa. manunulat sa Ingles sa halip ng mga manunulat sa Ang pagkakahabi-habi ng mga kaisipan mula sa mga wilang Filipino. Nakasalig din ang mga guro na akda o panitikan sa iba’t ibang rehiyon ay bubuo sa nagtuturo sa asignaturang ito sa mga kilalang akdang ating Pambansang Panitikan na siyang paghuhugutan itinakda ng DepEd o kaya ng mga akdang madaling ng ating pagkakakilanlan. mahanap sa mga teksbuk, sa mga aklat o kaya sa Hindi layunin ng papel na ito na patuloy internet. Hindi naituturo ang mga akdang nagmumula na hatiin ang ating kalinangan, na patuloy na mismo sa kanilang mga rehiyong kinabibilangan at magkaroon ng pagkakahati maging sa ating panitikan. wala ring panahon ang iba na magsaliksik ng mga akda Ninanais nito na kilalanin ang lahat ng mga akda ng magagaling na manunulat sa kanilang mga lugar. na siyang bubuo sa ating Pambansang Panitikan. Marami-rami na rin ang mga proyektong inilaan Kung pagsasama-samahin lamang ang mga ito, ang ng ilang mga ahensiya ng gobyerno upang paunlarin katutubong panitikan, ang panitikan sa panahon at pahalagahan ang panitikan sa mga rehiyon tulad ng ng kolonyalismo (maaaring nakasulat sa Espanyol, pagbibigay ng grants sa pananaliksik, pagbuo ng mga Ingles o kaya naman ay sa wikang Hapones), ang kalipunan ng akdang isinulat ng mga manunulat sa panitikan sa mga sentrong lungsod, at ang panitikan rehiyon, at mga palihan sa pagsusulat. Nakapaglathala sa mga rehiyon, tiyak na magkakaroon tayo ng lubos ang Cultural Center of the Philippines (CCP) ng ilang na pag-unawa kung ano tayo bilang Pilipino at ano edisyon ng ANI, proyekto sa pagbuo ng mga kalipunan ang ating pagka-Pilipino. Hindi dapat maisantabi ang ng akda mula sa iba’t ibang rehiyon. Nakapagpalimbag mga akdang bahagi at magiging bahagi ng kasaysayan din ang National Commission for Culture and the sapagkat ito ang magsasalaysay sa mga nagaganap Arts (NCCA) ng ilang mga aklat-kalipunan tulad ng sa mga taong nabubuhay sa isang lipunan sa isang Mantala Literary Journal para sa mga akda sa Bikol at partikular na panahon. Mahalaga nga lamang, sa Kanlurang Bisayas Patubas: Anthology of West Visayan Pantayong Pananaw, na mabasa ang mga akdang ito sa Poetry 1986-1994 na pinamatnugutan ni Leoncio P. wikang nauunawaan ng marami sa ating mga Pilipino. Deriada noong taong 1995, Tinipigan: An Anthology Kailangang maisalin sa wikang Filipino ang mga of Waray Literature na pinanutnugutan ni Victor N. akdang nasusulat sa wikang banyaga o kaya naman Sugbo noong taong 1995, at ang Haliya: Anthology of sa mga wikang rehiyonal upang makabuo ng diskurso Bikol Poets and Poems na pinamatnugutan ni Ma. Lilia na walang napag-iiwanan o lahat na nakapagbabahagi Realubit. Mayroon pang ilang aklat na nailimbag ng sa ano mang talastasan. Noon pa sinabi ni Dr. Ernesto 110 Malay Tomo 32 Blg. 1 Constanino na, “ang wikang [F]ilipino na itinuturo sa ay magkaroon ang ating bayan ng pagbabagong Departamento ng [F]ilipino at Panitikan ng Pilipinas maka-Pilipino o pagbabagong isinasaalang-alang ang ng UP ang dapat na maging medium na tipunan ng kapakanan ng mga Pilipino. ating mga akda sa iba’t ibang wika, sapagkat batay Ang mga Pagpapahalagang Pilipino sa Siday ito o galing sa pinakamalaganap na wika sa bansa Bilang Ugat ng Kapilipinuhan ngayon, mas malaganap kaysa wikang Ingles at patuloy pa sa mabilis na paglaganap (Abueg, 75). Sa Sinusuri rito ang isang siday (istandard ng pamamagitan ng pag-unawa sa mga ito sa wikang kahulugan ng tulang Samarnon-Leytenhon), na Filipino, magkakaroon ng bisa ang ating Pambansang pinamagatang “Ayat” (Hamon) na isinulat ni Eduardo Panitikan, ang maimpluwensiyahan ang mga Pilipino S. Lingan. Isa itong tulang may temang politikal at na magbago at sa mas malawak na epekto nito, ang sinusubok hikayatin o hamunin ng may-akda ang isang pakilusihin ang mga tao upang baguhin ang lipunan. politikong binigyan ng pagtitiwala ng taumbayan o Ngunit mas mahalaga sana na mas matimbang ang isang politikong inihalal sa isang puwesto na tuparin ating pagtingin sa mga akdang katutubo o akda sa ang kaniyang mga pangako at maglingkod nang tapat mga rehiyon ng bansa sapagkat dito nasasalamin ang at maayos hindi lamang sa kaniyang mga kakampi ating Kapilipinohan na magandang salalayan upang kundi maging sa mga taong hindi bumoto sa kaniya. lubos nating makilala ang ating sarili nang sa gayon Filipino ng mananaliksik) Ayat Hamon (ni: Eduardo S. Lingan) (Malayang pagtutumbas sa wikang Filipino ng mananaliksik) I Yana kay natuman an mga ungara, Ngayo’y natupad na ang iyong mga hangarin, Pwesto nga ginhingyap imo man nakuha, Pwestong hinangad iyo nang nakamit, Ipatik ha dughan an mga panumpa, Itatak sa puso ang mga pangakong sumpa, Ikiwa an kamot dire la an baba. Ipakita sa gawa huwag lang sa salita. II Pagtapod sagrado hinin mga tawo, Tiwalang sagrado sa’yo’y ipinagkaloob, Ayaw pagkawanga ngan ayaw igbalyo, Huwag sasayangin, huwag ipagpapalit, Personal interes, nga imo panuyo, Personal na interes, na iyong layunin, Bang’ la magduruto kun gapil ha imo. Baka ang kasipagan, sa sarili lang gamitin. III Ayaw na kitaa, kolor iba-iba, Huwag pansinin kung kulay ay iba-iba, Inin tratamento paprehoa nala, Serbisyong bigay sa lahat ialay nang pantay Ha mga kakampi o mga panguntra, Sa mga kakampi o sa mga kontra Pagsirbi hul-usa, pagdumot paraa. Maglingkod nang tapat, hinanakit ay kalimutan na. IV An lara nga dara hinin piniliay, Ang sakit na dala nitong halalan, Aton na limuton, aton na isikway, Atin nang limutin, atin nang pakawalan, An gitipa-tipa ngan uruaraway, Ang pagkakawatak-watak at di pagkakaunawaan Aton na balyuan hin pagkaarangay. Atin nang palitan ng pagkakaintindihan. Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 111 V Ugrupod pagpitad ha aton paglakat, Mga paa’y sama-samang ihakbang, Inin kabubwason ha at naghuhulat, Ang kinabukasan sa atin ay nag-aabang, An pagkaurosa akon man pag-aghat, Pagkakaisa ang aking pagsusumamo, Tikus nga ungara, hul-os ko nga AYAT. Tunay na hangarin, lubos kong HAMON. Ang unang saknong ng tula ay malinaw na malinaw Sa ikalawang saknong, binibigyang-tuon naman na kakikitaan ng pagpapahalaga, ito ay ang pagtupad nito ang pagtanaw ng utang na loob. Isa itong sa pangako. Pinahahalagahan ng mga Samarnon ang pagpapahalagang hindi nawawala sa mga Samarnon pagkakaroon ng palabra de honor o pagkakaroon ng na kapag may ginawang kabutihan ang isang tao ay isang salita. Inaaasahan nila na ang mga politikong kailangang suklian din pagdating ng situwasyon na kanilang inihahalal sa puwesto ay magiging tapat sila’y mangailangan bilang pagtanaw ng “utang nga sa mga salitang kanilang binitawan sa panahon ng kaburut-on” (utang na loob). Sa Samar, inaasahan ng pangangampanya. Mabilis mawalan ng tiwala ang mga mga tao ang tiwalang kanilang ipinagkaloob sa isang Samarnon o kaya naman nagtatanim sila ng “dumot” taong kanilang ibinoto o inihalal sa isang puwesto (hinanakit) sa mga taong walang isang salita. Laging at umaasa silang maibabalik sa kanila ang tiwalang batayan ng mga Samarnon ang katapatan ng isang ibinigay sa pamamagitan ng paglilingkod sa kanila taong naglilingkod sa pamahalaan kung nagagawa ba nang tapat. Itinuturing nila ang kanilang boto na nila ang mga bagay na kanilang ipinangako. Mataas sagrado kaya’t nag-iingat sila sa pagpili ng kandidatong ang paghanga nila sa mga pinuno na may taos-pusong mapagkakatiwalaan, kahit hindi pa nila ito lubos na pagseserbisyo sa tao tulad ng mga alkalde, konsehal, kilala, hindi kamag-anak o kaibigan basta’t tapat ang kapitan sa barangay at kagawad, pinuno ng iba’t hangarin para sa kapuwa at sa bayan. ibang kagawaran at opisina, prinsipal at superbisor Mahalaga rin ang pagtanaw ng utang na loob sa mga paaralan at iba pang nasa katungkulan. ng isang anak sa kaniyang mga magulang dahil sa Pinahahalagahan nila ang mga taong may malinis na mahabang panahong pag-aalaga sa kanila. Kaya imahen sa pamamagitan ng pagbibigay ng espesyal ang isang anak na malayo ang nararating sa buhay o na atensiyon sa tuwing may okasyon. Halimbawa sa nagtatagumpay ay hindi nakalilimot na suklian ang isang sayawan, binibigyan nila ng pagkilala ang tao sa pagpapakahirap ng kaniyang mga magulang. Tulad pamamagitan ng pagpapasayaw sa kaniya ng “Kuratsa” ng isang kantang Samarnon, “Hira nanay, tatay di ko (isang katutubong sayaw ng mga Waray na kilala pa babayaan kay dako nga buot an akon inutang. Kun rin hanggang ngayon). Ipinapares sa kaniya ang isang pagsusumahon an siyam ka bulan nga pagdinadara- kilala at iginagalang na tao sa kanilang pamayanan. dara ni nanay han iya tiyan.” (Sina nanay at tatay ay Ang paghanga at pagtitiwala ng mga tao sa di ko iiwanan dahil malaki ang aking utang na loob isang indibiduwal na may mataas na katungkulan ay sa kanila na hindi mababayaran tulad ng pag-aaruga nakabatay sa kaniyang katapatan sa serbisyo. Kaya sa akin ni nanay sa loob ng kaniyang sinapupunan). maingat ang isang politiko o pinuno sa bayan sa Dahil sa lubos na pagmamahal ng isang anak sa kaniyang mga sinasabi at ipinangangako, sapagkat kaniyang mga magulang, kapag dumating ang araw tinitingnan nang maigi ng mga tao mula sa ibang na sila’y matanda na, laging tinutupad ng anak ang partido o ng mga kontra sa kaniya kung naisasagawa pagsisilbi sa kanila bilang pagtanaw ng utang na loob niya ang mga salitang nagmumula sa kaniyang bibig. at responsibilidad. Tumatanaw rin ang mga Samarnon Madalas sabihin ng mga Samarnon na, “Himu-a it imo ng utang na loob sa kalikasan dahil sa kayamanang mga yakan” (Gawin ang iyong sinasabi). Naniniwala ibinibigay nito tulad ng isang bukal na nagbibigay sa ang mga Samarnon na kung nais magtagal ng isang kanila ng maraming pakinabang. Sinusuklian nila ito tao sa politika, kinakailangang maging matapat siya ng pag-aalaga sa pamamagitan ng pagpapanatiling sa tungkulin at dapat laging may isang salita. malinis nito. 112 Malay Tomo 32 Blg. 1 Isa pang pagpapahalaga ang makikita sa tula. Ito ay mga pagpapahalagang Pilipinong ito ang siyang ang pagkakasundo-sundo o pagkakaisa. Pagkatapos paghuhugutan ng tibay at pagmamalalaki na kaya ng ng ilang araw na pagbabangayan at hindi pag-uusap- mga Pilipinong gumawa ng sariling landas, kayang usap dulot ng magkakahiwalay na paniniwala tuwing tumayo sa sariling mga paa, at kayang magdesisyon eleksiyon, sinisikap ng mga Samarnon na unti-unting para sa sarili at para sa bayan. Ang mga bakas na ito ng magkaunawaan at muling magkaroon ng maayos ating Kapilipinohan ang magpapakilala sa atin bilang na relasyon ang bawat isa. Sinisikap ng nagwaging mga Pilipino at ito ang pagsisimulan ng ating tiwala partido ang makipag-ayos sa kalaban na nauuwi sa sa sarili at sa sarili nating kaakohan. kamayan at tawanan. Maliwanag itong nakapaloob sa Ang mga pagpapahalagang Pilipinong ito ay dalawang saknong ng tula ni Lingan. Pinalilipas muna maaaring makita rin sa iba pang mga akda mula sa nila ang ilang araw upang mapag-isipan at hilumin ang iba’t ibang rehiyon ng bansa. Ito ay magsisilbing tulay sugat at sakit na dulot ng hindi pagkakasundo-sundo o koneksiyon sa kapuwa. Taglay ang mga bakas na dahil lamang sa eleksiyon. Ang magkakaibigang hindi ito na bubuo sa kaisipang lantad na sa mga akdang nagpapansinan ay muling nagkakapalitan ng ngiti, ang Pilipino. Pinatutunayan na rin sa iba pang mga pag- mga magkakamag-anak na hindi nagkakausap-usap ay aaral na nagtataglay rin ng mga pagpapahalagang muling nagkukumustahan, at ang magkakapamilyang Pilipino ang mga akda mula sa ibang bahagi ng bansa hindi nagkikibuan ay muling nagkakayakapan. Mas tulad sa pananaliksik ni Regina Plaza-Galigao na mahalaga sa kanila ang relasyon sa isa’t isa kaysa Filipino Values in Selected Cebuano Folklore: Basis sa mga materyal na bagay tulad ng mga hangarin sa for a Proposed Course Syllabus noong taong 1997, politika kaya’t ang mga nanalo at maging ang mga sa tesis ni Ruschelle G. Ben na Buhay at Akda ni hindi pinalad sa eleksiyon ay nagkakaisa para sa Leona Florentino: Implikasyon sa Edukasyon noong ikauunlad ng bayan. taong 2012, sa pag-aaral ni Aileen Joy R. Rosario Makikita rin ang pagkakaisa sa kanilang pamayanan na Analysis of Selected Iloko Poems by Godofredo sa tuwing may kasalan. Naghahanda hindi lamang ang S. Reyes noong taong 2009, at ang pagsusuri sa mga pamilya ng ikakasal kundi ang ilang mga kapitbahay pagpapahalagang nakapaloob sa maiikling kuwentong sa paghahanda ng tolda sa pagdarausan ng kasal, Iloko na isinagawa ni Maria Ines D. Battad noong taong pag-iihaw ng baboy at kalabaw, pagdedekorasyon, 2007 na may pamagat na Pagsusuri sa mga Piling pagluluto ng mga putaheng handa sa kasal, paghuhugas, Maikling Kwentong Iloko sa Taong 2001-2005. paglilinis, at iba pang gawain. Ang pagpapahalagang Ang kulturang ito, tulad ng paglikha at pagbigkas Pilipinong ito ay makikita rin kapag may isang ng mga siday na nakaugat pa sa pinagmulan ng ating pamilyang namatayan. Nagtutulong-tulong ang lahat lahi, ay isang pamanang dapat bigyan ng puwang na magpahiram ng mesa at upuan, pagtatayo ng tolda sa pamamagitan ng paggamit nito. Maaaring bilang sa labas ng bahay, at pag-aalok ng pagkain at kape sa batayan ng mga guro, tagapamuno ng mga paaralan at mga nakikilamay. tapapagdebelop ng kurikulum sa pagpapasya ng mga Sa kabuoan, ang mga pagpapahalagang Pilipinong tekstong gagamitin ng kanilang mga estudyante sa pag- natukoy sa siday, ang pagtupad sa pangako, pagtanaw aaral ng Filipino, Panitikan, at Kasaysayan. Nararapat ng utang na loob at pagkakasundo-sundo o pagkakaisa, ring bigyang-tuon sa paggamit ng mga akdang ito ay nagpapakita ng natatanging pagkataong nagbibigay ang mga pagpapahalagang Pilipinong nakapaloob ng kanilang sariling identidad bilang mga Samarnon at upang mapanatiling buhay o naisasabuhay ang mga Pilipino. Ito ay bahagi ng kanilang kulturang patuloy ito bilang bahagi ng kanilang kultura, na bakas ng na naisasalin-salin sa iba’t ibang henerasyon na ating Kapilipinohan. Iminungkahi rin sa mga guro at pinagmumulan ng kanilang mabubuting damdamin at tagapamuno sa mga paaaralan sa bayan, lalawigan o kaisipan na nararapat panatilihing buhay bilang saligan rehiyon na pagtibayin pa ang kultura ng pagsusulat sa pag-abot ng kanilang mga hangarin sa buhay. Ito ng mga akda upang mapanatili ang kaugaliang ito ang bakas ng Kapilipinohang dapat nating dinarakila at malinang sa mga kabataan ang kanilang pagiging bilang mga Pilipino at hindi ang mga pagpapahalagang malikhain sa pagsulat gamit ang kanilang unang wika. matagal na ikinabit sa ating pagkatao tulad ng pagiging Isa pang maaaring gawin ay ang pagsasagawa ng mga tamad, Filipino time, ningas cogon, crab mentality, hakbang o pagbuo ng patakaran o ng isang organisasyon mañana habit, bahala na, at kung ano-ano pa. Ang na tutuon sa pagpapahalaga at pangangalaga ng mga Lipunan at Panitikan Ian Mark P. Nibalvos 113 likhang-sining na matatagpuan lamang sa kanilang Sa pamamaraang ito, sa pagsulat, pagbasa, pagsuri, lugar tulad ng mga pasalindilang panitikan. pag-aaral, at pananaliksik ng mga akdang lapat sa ating tunay na pagkatao bilang mga Pilipino, maipahahayag Pagsusulong ng Isang Panitikang Pambansa natin ang damdamin at kaisipang tagos sa mga Pilipino. Makahihikayat din ito lalo na sa mga manunulat sa Mahalaga ngayon ang tungkulin ng mga guro at ng ibang mga rehiyon na ipagpatuloy ang pagsulat ng mga mga pinuno sa mga institusyong akademiko sa usapin akdang gamit ang kani-kanilang wikang nagpapakita ng ng pagsusulong ng isang panitikang pambansa. Isang kanilang buhay at pamumuhay. Sa ganitong paraan, sa paraan nito ay ang pagkilala sa panitikang rehiyonal pagtangkilik ng mga akdang mula sa iba’t ibang panig bilang pagdulog sa panitikan ng bansa hindi lamang ng kapuloan, maiguguhit natin ang isang panitikang sa salita kundi pati na rin sa aktuwal na pagbubuo ng saklaw ang buong Kapilipinohan, na magiging kabuoan kurikulum (Lumbera, 138). Kailangan nating makabuo ng ating Pambansang Panitikan at daan upang isulong ng isang kurikulum na magbibigay ng pagkakataong ang pagkakaisa ng lipunang Pilipino. maipasundayag ang mga akdang isinulat sa ating mga Walang mawawala sa atin sa pagtuklas at rehiyon nang sa gayon ay malaman ng mga mag-aaral pagbuo ng pinakamararangal at inspiradong imahen ng ang panitikan ng kanilang bayan na lapat sa kanilang ating sarili (tulad ng mga inihahayag sa mga akdang kaisipan at karanasan. Sa ganitong paraan, ayon kay pampanitikan), na siyang haligi ng pambansang Lumbera (138), mapayayabong natin ang panitikang pagkakaisa. Naghahain ang ating mga akda ng Sebuwano, Lineyte-Samarnon, Ilokano, Hiligaynon, pinakamalinaw na salamin kung sino tayo bilang mga Kapampangan, at iba pa, at magkakaroon ng unti- tao, inilalahad nito ang pinakamalalim na diwa nating unting pagkabuo sa tiyak na pagkakaunawa sa kabuoan mga Pilipino. Sa pamamagitan nito, magkakaroon tayo ng ating panitikan. Gamitin natin sa ating pagtuturo ng pag-aangkin na ang bawat likhang-sining ng mga ng panitikan o ng kahit ano mang asignatura ang Pilipino sa lahat ng dako ng bansa ay sariling atin, mga akdang minana pa natin sa ating mga ninuno o ating panitikan. Pagpapatibay pa ni Perez-Semorlan, isinusulat ng mga manunulat sa ating mga rehiyon. Ito et al. (82), ito ang magiging daan tungo sa pag-unawa ang tanging paraan upang mas sumigla ang panitikan natin sa mga katangian ng ating pagkatao, sa pagtalos sa ating mga lokalidad. Nararapat na mas paunlarin natin kung sino tayo, kung ano ang ating kaangkinan; pa ang pananaliksik at pagsusuri sa mga ito upang at sa paglilimi natin kung ano ang dapat gawin upang magkaroon ng malawak na pag-unawa ang mga mag- mapanatili ang magandang kaangkinang yaon na aaral sa kanilang sariling panitikan. Mahalaga rin ang siyang tatak ng kadakilaan ng ating lahi. pagsasalin sa mga ito sa wikang nauunawaan ng lahat ng mga Pilipino upang makita natin ang pagkakaugnay- ugnay ng mga kaisipan at nang sa gayon at magkaroon SANGGUNIAN tayo ng buong pag-unawa sa Panitikang Pambansa. Kung ninanais nating maging matatag bilang Mga Aklat isang bansa, kailangang balikan natin ang ugat ng ating pagkakakilanlan. Kailangang maibalik natin ang ating Almario, Virgilio S. Tungkulin ng Kritisismong Filipino. sariling dangal bilang mga Pilipino sa pamamagitan Ako sa Loob at Labas ng Bayan, edited by Edgar Calabia ng dekolonisasyon o ang pag-alis sa sistema at Samar. Manila: Komisyon sa Wikang Filipino, 2016. pamantayang banyaga o kanlurin sa pagbuo ng mga Print. likha at sa pag-aaral ng ating panitikan. Sabi nga ni Chirino, Pedro. Relation De las Islas Filipinas: The Leny Strobel (nabanggit ni Mabanglo 84): Philippines in 1600. Manila: Historical Conservation Society, 1969. Print. To decolonize is to tell and to write one’s own De Leon, Felipe Jr. M. Kultural na Identidad at Pag-unlad. story, that in the telling Ako sa Loob at Labas ng Bayan, edited by Edgar Calabia and writing, others may be encouraged to tell Samar. Manila: Komisyon sa Wikang Filipino, 2016. Print. their own. Jocano, Landa F. Marapat na Nakaugat ang Bisyon ng Hinaharap sa Larawan ng Nakalipas. Ako sa Loob at Labas ng Bayan, edited by Edgar Calabia Samar. Manila: 114 Malay Tomo 32 Blg. 1 Komisyon sa Wikang Filipino, 2016. Print. Mga Dyornal Kimuell-Gabriel, Nancy. Ang Timawa Sa Kasaysayang Pilipino. Diliman, Lunsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, Abueg, Efren. Dagdag na Panukala sa Pagbubuo ng 1999. Print. Panitikang Pambansa. Malay, vol. 3, no. 2, 1984, pp. Lumbera, Bienvenido L. Sa Pagdulog ng Kritikong Pilipino 73-81. Web. sa Panitikan Suri: Pag-arok sa Likhang-Panitik/Probing Quirino, Carlos at Mauro Garcia. The Manners, Customs and the Literary Text. Quezon City: The University of the Beliefs of the Philippine Inhabitants of Long Ago. The Philippines Press, 2017. Print. Philippine Journal of Science, vol. 87, no. 4, 1958, ---. Ang Buhay Ko Bilang Kritiko at Historyador ng pp. 325–453. Print. Panitikan. Suri: Pag-arok sa Likhang-Panitik/Probing Santos, Paz Verdades. Panitikang Bikol at ang Pagbuo ng the Literary Text. Quezon City: The University of the Panitikang Pambansa. Malay, vol. 30, no. 1, 2017, pp. Philippines Press, 2017. Print. 28 – 37. Web. ---. Ang Kritiko at Historyador sa Lapit kay Balagtas. Suri: Pag-arok sa Likhang-Panitik/ Probing the Literary Text. Di-Limbag na Tesis o Disertasyon Quezon City: The University of the Philippines Press, 2017. Print. Battad, Maria Ines. Pagsusuri ng mga Piling Maikling ---. Dating: Panimulang Muni sa Estetika ng Panitikang Kwentong Iloko sa Taong 2001-2005.Tesis. University Pilipino. Suri: Pag-arok sa Likhang-Panitik/Probing of Northern Philippines, 2007. Print. the Literary Text. Quezon City: The University of the Ben, Ruschelle. Buhay at akda ni Leona Florentino: Philippines Press, 2017. Print. Implikasyon sa edukasyo. Tesis. University of Northern ---. Introduksiyon. Suri: Pag-arok sa Likhang-Panitik/ Philippines, 2012. Print. Probing the Literary Text, Quezon City: The University Galigao, Regina. Filipino Values in Selected Cebuano of the Philippines Press, 2017. Print. Folklore: Basis for a Proposed Course Syllabus. Tesis. ---. National Literature and the ‘National’ Award for University of San Jose – Recoletos, 2017. Print. Literature. Suri: Pag-arok sa Likhang-Panitik/Probing Nibalvos, Ian Mark. Pagpapahalagang Pilipino sa Piling the Literary Text. Quezon City: The University of the Siday ng San Julian, Silangang Samar. Tesis. De La Salle Philippines Press, 2017. Print. University – Dasmariñas, 2018. Print. Mabanglo, Ruth Elynia S. Mga Nota sa Aking Talaarawan Rosario, Aileen Joy. Analysis of Selected Iloko Poems (O Kung Bakit Ako Sumusulat ng Tula) Essays on by Godofredo S. Reyes. Tesis. University of Northern Philippine Language and Literature, edited by Ruth Philippines, 2009. Print. Elynia S. Mabanglo and Rosita G. Galang. Pasig City: Anvil Publishing, Inc., 2010, pages. Mga Dokumento Morga, Antonio, at José Rizal. Sucesos De Las Islas Filipinas. Quezon City: R. Martńez, 1958. Print. Commission on Higher Education. Memorandum Order No. Navarro, Atoy, and Flordeliza L. Bolante. Mga Babasahin 59 Series of 1996. New General Education Curriculum. Sa Agham Panlipunang Pilipino: Sikolohiyang Pilipino, Web. 3 Enero 2020. Pilipinolohiya, at Pantayong Pananaw. Quezon City: ---. Memorandum Order No. 20 Series of 2013. General Published and distributed by C & E Pub, 2007. Print. Education Curriculum: Holistic Understanding, Perez-Semorlan, Teresita, et al. Ang Panitikan at Kulturang Intellectual and Civic Competencies. Web. 3 Enero 2020. Pilipino. Quezon City: C & E Publishing, Inc., 2014, Print. Salazar, Zeus A. Ang Babaylan Sa Kasaysayan Ng Pilipinas. Lunsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, 1999. Print. ---. Ang Pantayong Pananaw Bilang Diskursong Pangkabihasnan. Navarro, Atoy, and Flordeliza L. Bolante. Mga Babasahin Sa Agham Panlipunang Pilipino: Sikolohiyang Pilipino, Pilipinolohiya, at Pantayong Pananaw. Quezon City: Published and distributed by C & E Pub, 2007. Print. Scott, William H. Looking for the Prehispanic Filipino and Other Essays in the Philippine History. Quezon City: New Day Publishers, 1992. Print.