كتاب معارف اسلامی 1 PDF

‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬ ‫کتاب معارف اسالمی (‪)1‬‬ ‫دکتر محمد سعیدی مهر‪ -‬دکتر امیر دیوانی‬ ‫صفحه‬ ‫عنوان‬ ‫مقدمه فصل اول {خدا‪،‬انسان وجهان} ‪2......................

‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬ ‫کتاب معارف اسالمی (‪)1‬‬ ‫دکتر محمد سعیدی مهر‪ -‬دکتر امیر دیوانی‬ ‫صفحه‬ ‫عنوان‬ ‫مقدمه فصل اول {خدا‪،‬انسان وجهان} ‪2........................................................‬‬ ‫فصل اول {خدا‪ ،‬انسان و جهان}( گفتار اول‪ :‬در جستجوى معبود)‪18........................‬‬ ‫گفتار دوم‪ :‬راهى به سوى او‪40.................................................................‬‬ ‫گفتار سوم‪ :‬انسان شناسى‪74......................................................................‬‬ ‫گفتار چهارم‪ :‬جهان شناسى‪96...................................................................‬‬ ‫پاورقی و منابع فصل اول‪114....................................................................‬‬ ‫مقدمه فصل دوم {معاد}‪144.......................................................................‬‬ ‫فصل دوم{معاد} (گفتار اوّ ل‪ :‬حقیقت انسان)‪151................................................‬‬ ‫گفتار دوم‪ :‬مرگ‪159..............................................................................‬‬ ‫گفتار سوم‪ :‬رهیافت هاى مختلف فلسفى در باب جاودانگى انسان‪170........................‬‬ ‫گفتار چهارم‪ :‬مختصات زندگى اخروى در قرآن‪182..........................................‬‬ ‫پایان‪199...........................................................................................‬‬ ‫‪1‬‬  ‫مق ّدمه فصل اول {خدا‪،‬انسان وجهان}‬ ‫دین در جهان معاصر‬ ‫آیا انسان معاصر را‪ ،‬در آستانه ورود به هزاره سوم میالدى‪ ،‬نیازى به دینورزى و دین پژوهى‬ ‫نیست؟(‪ )1‬آیا با صعود انسان به قله هاى بلند دانش تجربى‪ ،‬دیگر عصر ایمان دینى سپرى شده است؟‬ ‫آیا افق بى منتهاى پژوهش تجربى مجالى براى پرداختن به دین باقى نمى گذارد و آیا در دنیاى متج ّدد‬ ‫(مدرن)‪ ،‬دینورزى كارى خرافى و دین پژوهى فعالیتى منسوخ و بیهوده است؟ آیا به راستى آدمى‬ ‫توانسته است در سایه پیشرفت هاى شگفت علمى و بهره گیرى از خ َِرد جمعى خود‪ ،‬بهشت موعود را‬ ‫بر پهنه كره خاكى برپا سازد و دیگر به تالش براى دریافت جواز ورود به بهشت آسمانى نیازى‬ ‫ندارد؟ و سرانجام‪ ،‬آیا انسان متجدد در دست یابى به سعادت و خوشبختى حقیقى‪ ،‬با اتكا به دست مایه‬ ‫هاى بشرى خود‪ ،‬كامیاب بوده است؟‬ ‫اینها‪ ،‬و دهها پرسش مشابه دیگر‪ ،‬از جمله مسائل بنیادینى هستند كه انسان معاصر با آن روبه روست‬ ‫و به ویژه متدینانى كه دین را در حیات خود نقش آفرین مى یابند‪ ،‬به شدت محتاج آن اند كه موضع‬ ‫خویش را در قبال این چنین پرسش هایى روشن سازند‪.‬جاى انكار نیست كه عصر مُدرن‪ ،‬با تمام‬ ‫ظواهر رنگارنگ و فریبنده خود‪ ،‬انسان دیندار را به چالش مى خواند و بسیارى از آنان كه به سحر‬ ‫ت نوین مفتون گشته اند‪ ،‬دیانت را جریانى رو به افول مى دانند و مشتاقانه در‬ ‫مظاهر مادى َمدن ّی ِ‬ ‫انتظار رؤیت غروب خورشید دین نشسته اند‪.‬در نظر اینان‪ ،‬دین پدیده اى است مربوط به فرهنگ و‬ ‫تاریخ گذشته بشر كه همچون خط میخى یا كیهان شناسى بطلمیوسى‪ ،‬تاریخ مصرف آن سرآمده است‪.‬‬ ‫در این پندار‪ ،‬دین نقش مهم و بى بدیلى در حیات انسان معاصر ندارد (یا نباید داشته باشد) و امروزه‪،‬‬ ‫دیگر دینورزى كارى خرافى و نابخردانه است‪.‬از این منظر‪ ،‬دین پژوهى (تحقیقات نظرى درباره‬ ‫دین) ـ حتى اگر در باب سودمندى و ضرورت آن همدلى كنیم ـ مى باید به حوزه پژوهش هاى‬ ‫روانشناختى‪ ،‬جامعه شناختى‪ ،‬تاریخى و مانند آن محدود گردد‪.‬در این پژوهش ها‪ ،‬پژوهشگر به دین‬ ‫از موضع یك ناظر خارجى نظر مى كند و فى المثل‪ ،‬آثار روانى و اجتماعى یا سیر تحوالت تاریخى‬ ‫آن را مى كاود‪ ،‬بدون آنكه دغدغه كاوش در حقانیت دعاوى دینى را داشته یا در پى شناسایى آموزه‬ ‫هاى دینى و بهره مندى از آن باشد‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫نگاهى سطحى بر پوسته هاى ظاهرى زندگى انسان معاصر و دستاوردهاى حیرت انگیز صنعت و‬ ‫ت كم با آن سازگار بنماید‪.‬با این‬ ‫فناورى (تكنولوژى) مدرن‪ ،‬چه بسا پندار فوق را تأیید كند یا دس ِ‬ ‫حال‪ ،‬چنین به نظر مى رسد كه بررسى جامع تر‪ ،‬ژرف تر و ناقدانه تر وضعیت جهان و انسان‬ ‫متجدد‪ )2(،‬گزافه بودن ادعاى پایان یافتن عصر ایمان و بى نیازى انسان معاصر از دین را برمال مى‬ ‫زبان قال خویش نیازمندى به دین را انكار كند‪ ،‬امّا زبان حال او‬ ‫ِ‬ ‫سازد‪.‬انسان متجدد‪ ،‬هرچند به‬ ‫حكایتى دیگر دارد‪ :‬انسان متجدد‪ ،‬به رغم پیشرفت هاى محیّرالعقول خود در زمینه علوم و فناورى‪ ،‬با‬ ‫بحران هاى(‪ )3‬سترگى روبه روست كه یا هویتى كامال جدید و بى سابقه دارند و یا در مقایسه با‬ ‫نمونه هاى مشابه در تاریخ گذشته‪ ،‬هیأتى مهیب تر و خطرناك تر یافته اند‪.‬توصیف و تبیین جامع و‬ ‫مستند این بحران ها حدیث بلندى است كه در ضمن صفحات محدودى كه به عنوان مقدمه این كتاب‬ ‫نگاشته مى شود‪ ،‬نمى گنجد‪.‬آنچه در این مختصر تحقق مى پذیرد اشاره به گوشه هایى از این بحث و‬ ‫ارائه تصویرى كلّى از آن است‪.‬‬ ‫بى گمان‪ ،‬عوامل متعدد معرفتى‪ ،‬اجتماعى‪ ،‬اقتصادى و‪...‬در تولید و تشدید آن چه «بحران هاى‬ ‫جهان معاصر» مى نامیم نقش آفرین بوده اند‪ ،‬كه فهم درست آنها در برداشت دقیق تر ما از این‬ ‫بحران ها و بسترهاى تاریخى پیدایش آنها مؤثر است‪.‬در اینجا تنها به یادآورى پاره اى از مهم ترین‬ ‫عوامل بروز بحران هاى معاصر‪ ،‬كه سبب چرخشى كلى در نگرش انسان معاصر به خود و جهان‬ ‫پیرامون خویش شده اند‪ ،‬بسنده مى كنیم‪.‬‬ ‫مق ّدمه دین در جهان معاصر عقل گرایى تجربه گرایى علم باورى انسان محورى (اومانیسم) بحران‬ ‫معرفتى بحران هاى اخالقى بحران هاى روانى فناورى (تكنولوژى) نقش دین در حل بحران ها دین و‬ ‫بحران معرفتى دین و بحران هاى اخالقى دین و بحران هاى روانى دین و بحران فناورى فصل اول‬ ‫خدا‪ ،‬انسان و جهان گفتار اول در جستجوى معبود پیشینه پرستش كمال و برترى خداشناسى اسالمى‬ ‫خداشناسى آیین هاى بشرى برخى منابع پیشنهادى براى مطالعه بیشتر چرا «خداشناسى»‬ ‫ِ‬ ‫نگاهى به‬ ‫راههاى خدایابى ‪.1‬راه دل تجربه دینى قرآن و شناخت فطرى خدا ‪.2‬راه تجربه «شناخت آیه اى»‬ ‫در قرآن و روایات ‪.3‬راه عقل برهان وجوب و امكان قرآن و نیازمندى ممكنات به خدا گفتار دوم‬ ‫راهى به سوى «او» شناخت ذات یا صفات راههاى خداشناسى شناخت معانى اوصاف الهى تنزیه و‬ ‫فهم پذیرى اوصاف الهى در قرآن ‪.1‬توحید توحید نظرى و عملى ‪.2‬علم الهى علم پیشین خداوند و‬ ‫اختیار انسان علم الهى در منظر قرآن و روایات ‪.3‬قدرت الهى بى كرانى قدرت خداوند و معماى‬ ‫قدرت مطلق قدرت الهى در قرآن و س ّنت ‪.4‬حیات الهى حیات الهى در منظر قرآن و حدیث‬ ‫‪3‬‬  ‫‪. 5‬ازلیت و ابدیت ازلیت و ابدیت خداوند در آیینه قرآن و روایات ‪. 6‬حكمت الهى حكمت الهى و‬ ‫شرور الف‪.‬شكوفا شدن استعدادها ب‪.‬آزمون الهى ج‪.‬بیدارگرى د‪.‬قدرشناسى نعمت هاى الهى ‪.7‬‬ ‫عدل الهى معناى عدل شاخه هاى كلى عدل الهى قرآن و دادورزى خداوند چند پرسش و پاسخ صفات‬ ‫سلبى ‪.1‬نفى جسمانیت ‪.2‬برتر از جهت و مكان ‪.3‬نفى حلول ‪.4‬نفى اتحاد با غیر ‪. 5‬نفى رؤیت‬ ‫حسى گفتار سوم انسان شناسى حوزه هاى انسان شناسى اهمیت انسان شناسى آفرینش آدمى ساحت‬ ‫هاى وجود انسان انسان و حیوان گل سرسبد آفرینش روى دیگر س ّكه جبر یا اختیار؟ پرسشى كهن‬ ‫خداشناسى اسالمى و اختیار قرآن و اختیار انسان كمال انسان انسان كامل و نیایش نماز زیباترین جلوه‬ ‫نیایش با پروردگار اسرار نماز ‪.1‬وضو ‪.2‬اذان و اقامه ‪.3‬قیام ‪.4‬نیّت ‪. 5‬قرائت ‪. 5‬قرائت ‪. 6‬‬ ‫ركوع ‪.7‬سجده ‪. 8‬تشهّد ‪.9‬سالم گفتار چهارم جهان شناسى جهان شناسى دینى و علمى غیب و‬ ‫شهادت حق مدارى جهان هدف مندى آفرینش نظام احسن شعور باطنى و تسبیح عمومى خدا و جهان‬ ‫توحید افعالى جهان طبیعت ‪.1‬آسمان ها و زمین ‪.2‬اجرام آسمانى ‪.3‬پدیده هاى زمینى ‪.4‬جانوران و‬ ‫گیاهان جهان ماوراى طبیعت ‪.1‬فرشته ‪.2‬جنّ ‪.3‬شیطان فصل دوم معاد مق ّدمه در پى پاسخ‬ ‫معادشناسى و انسان شناسى گفتار اوّ ل حقیقت انسان دو بُعدى بودن انسان و دالیل آن تجرّ د روح ابعاد‬ ‫وجود انسان در قرآن شرح و تفسیر گفتار دوم مرگ چیستى مرگ مرگ از منظر قرآن و روایات‬ ‫ترس از مرگ دین و ترس از مرگ گفتار سوم رهیافت هاى مختلف فلسفى در باب جاودانگى انسان‬ ‫‪.1‬نظریه روح نامتجسد ‪.2‬نظریه تناسخ ‪.3‬زندگى برزخى و اخروى كیفیت جاودانگى از نظر اسالم‬ ‫برزخ بدن برزخى زندگى اخروى انسان گفتار چهارم مختصات زندگى اخروى در قرآن امكان و‬ ‫ضرورت معاد امكان و ضرورت معاد الف‪.‬امكان معاد ب‪.‬ضرورت معاد سیماى آخرت در قرآن‬ ‫‪.1‬رخدادهاى پیش از رستاخیز ‪.2‬نفخ صور ‪.3‬ظهور زندگانى اخروى ‪.4‬حساب اعمال ‪. 5‬‬ ‫شاهدان اعمال ‪. 6‬جزا ‪.7‬جه ّنم ‪. 8‬بهشت‬ ‫عقل گرایى‬ ‫عقل گرایى)‪ ، (Rationalism‬در شكل نوین خود‪ ،‬در اروپاى قرن هفدهم و با تأمّالت رنه دكارت‬ ‫(‪ 1596‬ـ ‪ ،)1650‬فیلسوف و ریاضیدان نامدار فرانسوى‪ ،‬آغاز شد و با آثار فیلسوفانى همچون باروخ‬ ‫اسپینوزا (‪ 1632‬ـ ‪ )1677‬و الیب نیتس (‪ 1646‬ـ ‪ )1716‬تداوم یافت‪.‬ایمانوئل كانت (‪ 1724‬ـ‬ ‫‪ )1804‬به نقا ّدى عقل نظرى پرداخت و بدین نتیجه رسید كه عقل نظرى از اثبات وجود خداوند‬ ‫ناتوان است‪.‬وى سپس كوشید بنیان هاى معرفتى اعتقاد به وجود خدا را بر پایه اخالق و عقل عملى‬ ‫ت تجربى (یا شىء فى نفسه) هیچ گاه آن چنان كه‬ ‫استوار سازد‪.‬وى همچنین مدعى بود كه واقعی ِ‬ ‫‪4‬‬ ‫هست‪ ،‬شناخته نمى شود‪ ،‬بلكه ما همواره اشیا را در قالب مفاهیم و مقوالت ذهنى خود ادراك مى كنیم‪.‬‬ ‫هرچند فیلسوفان عقل گرا‪ ،‬نظام هاى فلسفى كم و بیش متفاوتى عرضه كرده اند‪ ،‬خصیصه عمومى‬ ‫عقل گرایى در عصر تجدد آن است كه عقل جزئى و استداللگر را اساسى ترین ابزار شناخت مى داند‬ ‫و برپایه برخى روایت هاى افراطى آن‪ ،‬عقل قادر است همه امور شناختنى را درك كند و آنچه قابل‬ ‫درك عقلى نباشد‪ ،‬قابل شناختن نیست‪.‬‬ ‫رهیافت عقل گرایانه به دین‪ ،‬به ویژه در مغرب زمین و در حوزه مسیحیت‪ ،‬به تدریج بدانجا انجامید‬ ‫كه الهیات وحیانى (الهیات مبتنى بر متون مقدس) اعتبار خود را از دست داد و رقیب به ظاهر بى‬ ‫بدیل آن‪ ،‬یعنى الهیات عقالنى تقویت شد‪.‬با این حال‪ ،‬تكیه انحصارى بر عقل استداللگر‪ ،‬از یك سو‪،‬‬ ‫و كشف پاره اى محدودیت هاى عقل‪ ،‬به مثابه ابزار شناخت‪ ،‬از سوى دیگر‪ ،‬متألّهان عقل گرا را با‬ ‫معضالت نوینى روبه رو ساخته است‪.‬فى المثل‪ ،‬امروزه بسیارى از فیلسوفان و متكلمان غربى بر‬ ‫این باورند كه آموزه هاى دینى‪ ،‬از جمله اصل وجود خداوند‪ ،‬به روش عقلى قابل اثبات نیست و از‬ ‫ت كم نشان دهند كه پذیرش این آموزه ها‪ ،‬كارى نامعقول نیست‪(5(.‬‬ ‫این رو مى كوشند تا دس ِ‬ ‫تجربه گرایى‬ ‫جریان فكرى دیگرى كه پس از رنسانس در جهان غرب به موازات عقل گرایى‪ ،‬نضج گرفت و‬ ‫سرانجام از رقیب خود (یعنى عقل گرایى) پیش افتاد‪ ،‬تجربه گرایى )‪ (Empiricism‬بود‪.‬هر چند‬ ‫تجربه گرایى در تاریخ فلسفه سابقه اى طوالنى داشت‪ ،‬جریان تجربه گرایى نوین‪ ،‬با تأكیدات بدیع‬ ‫فرانسیس بیكن (‪ 1561‬ـ ‪ )1626‬بر لزوم به كارگیرى استقرا ـ به جاى استدالل قیاسى ـ آغاز شد و‬ ‫سپس صورت هاى نوین آن در فلسفه جان الك (‪ 1632‬ـ ‪ ،)1704‬جرج بركلى (‪ 1685‬ـ ‪ )1753‬و‬ ‫دیوید هیوم (‪1711‬ـ‪ )1776‬عرضه گردید‪.‬پوزیتیویسم‪ ،‬نمود دیگرى از تجربه گرایى افراطى در‬ ‫قرن بیستم است‪.‬‬ ‫عنصر كما بیش مشترك میان روایت هاى مختلف تجربه گرایى افراطى آن است كه تجربه حسّى را‬ ‫یگانه راه اصیل كسب معرفت و حواس ظاهرى را مبدأ تمام دانش بشرى قلمداد مى كند‪.‬تجربه‬ ‫گرایان عموما در پذیرش آموزه هاى ماوراى طبیعى ادیان با مشكل مواجه اند‪ ،‬زیرا در نظر آنان‬ ‫صحت این آموزه ها از طریق تجربه حسّى قابل بررسى نیست‪.‬حادترین معارضه تجربه گرایى‬ ‫مدرن با دین‪ ،‬در معیارى كه پوزیتیویست هاى منطقى براى بازشناسى گزاره هاى معنادار ارائه كرده‬ ‫اند‪ ،‬متبلور گردید‪.‬آنان مى پنداشتند كه گزاره معنادار گزاره اى است كه به طریق تجربى تحقیق پذیر‬ ‫باشد‪.‬بر پایه یك روایت از اصل تحقیق پذیرى تجربى‪ ،‬به لحاظ تجربى گزاره اى تحقیق پذیر است كه‬ ‫‪5‬‬  ‫بتوان شرایط تجربى معینى را نشان داد كه در فرض وقوع آن ها درستى یا نادرستى آن گزاره ثابت‬ ‫شود‪.‬بر پایه این معیار‪ ،‬گزاره هاى دینى (و نیز گزاره هاى متافیزیكى و اخالقى) اساسا گزاره هایى‬ ‫فاقد معناى معرفت بخش اند و از این رو‪ ،‬دیگر حتى مجالى براى بررسى درستى یا نادرستى آنها‬ ‫باقى نمى ماند! هر چند در دهه هاى اخیر‪ ،‬نقادى ج ّدى پوزیتیویسم سبب شد كه تجربه گرایى افراطى‬ ‫پوزیتیویستى‪ ،‬عمال از اوج اقتدار نخستین خود (در دهه هاى اولیه قرن بیستم) فرود آید‪ ،‬هنوز الیه‬ ‫هایى از اندیشه هاى پوزیتیویستى در ذهن گروهى از اندیشمندان مغرب زمین باقى مانده است‪(6(.‬‬ ‫دو جریان عقل گرایى و تجربه گرایى‪ ،‬به رغم مخالفت هاى اساسى‪ ،‬در یك مطلب هم داستان اند و‬ ‫آن این كه‪ :‬هر گونه شناخت فرا عقلى و فراحسّى را به دیده تردید مى نگرند و ارزش و اعتبارى‬ ‫براى معارف وحیانى و شناخت هاى شهودى انسان در نظر نمى گیرند‪.‬‬ ‫علم باورى‬ ‫از دیگر عوامل بروز بحران هاى معاصر سیطره علم مدارى )‪ (scienticism‬بر اندیشه بسیارى از‬ ‫دانشمندان علوم تجربى است‪.‬علم مدارى‪ ،‬كه مى توان آن را فرزند خلف تطبیق تفكر تجربه گرایانه‬ ‫در حوزه دانش هاى تجربى دانست‪ ،‬به معناى اعتقاد به این مطلب است كه علم تجربى یگانه راهنماى‬ ‫قابل اعتماد بشر به سوى حقیقت مى باشد‪.‬علم مدارى‪ ،‬به وضوح‪ ،‬یك اعتقاد فلسفى و معرفت شناختى‬ ‫است كه از قضا‪ ،‬خود به طریق علمى قابل اثبات نیست‪ ،‬زیرا نمى توان آزمونى علمى ترتیب داد كه‬ ‫نشان دهد علم تنها راه قابل اعتماد براى وصول به حقیقت است‪.‬‬ ‫م ّدت هاست كه در اندیشه گروهى از عالمان علوم تجربى (فیزیكدانان‪ ،‬زیست شناسان‪ ،‬روان شناسان‬ ‫ّ‬ ‫تخطى علوم تجربى از‬ ‫و‪ )...‬علم و علم مدارى با هم در آمیخته و این تركیب ناروا‪ ،‬زمینه را براى‬ ‫قلمرو خود و تجاوز به قلمرو فلسفه‪ ،‬متافیزیك و دین فراهم ساخته است‪.‬‬ ‫انسان محورى (اومانیسم(‬ ‫یكى از ویژگى هاى دوران تج ّدد‪ ،‬حاكمیت دیدگاههاى اومانیستى(‪ )7‬و انسان محورانه است‪.‬دراندیشه‬ ‫س ّنتى‪ ،‬هر چند آدمى در جهان منزلت واالیى دارد‪ ،‬آفریده و دست پرورده خداوند است و از این رو‪،‬‬ ‫مكلّف به انجام تكالیف الهى است‪.‬انسان س ّنتى واقعیت و هویت خویش را در پرتو ارتباط با آفریدگار‬ ‫جستوجو مى كرد و كمال خود را در بندگى و قرب معبود مى یافت‪.‬اما برپایه اومانیسم‪ ،‬انسان محور‬ ‫و اساس همه واقعیت ها و ارزش هاست و همه چیز‪ ،‬حتى خدا و دین نیز‪ ،‬باید در ارتباط با او توجیه‬ ‫و تفسیر شوند; انسان موجودى خودمدار است كه در مقابل هیچ مقامى غیر از خود‪ ،‬مسؤولیتى ندارد‬ ‫‪6‬‬  ‫و مجاز است به منظور كسب منافع‪ ،‬از همه چیز و به هر صورت ممكن بهره بردارى كند‪.‬انسان‬ ‫متجدد تحت تأثیر اومانیسم‪ ،‬همه چیز را با مقادیر و موازین انسانى سنجید و از همه امور مقدس‬ ‫تقدس زدایى كرد‪.‬به گفته رنه گنون‪:‬‬ ‫در دوران رنسانس‪ ،‬یك واژه مورد احترام و اعتبار قرار مى گرفت و از پیش‪ ،‬سراسر برنامه تمدن‬ ‫متجدد را در خود خالصه مى كرد‪.‬این واژه‪ ،‬واژه اومانیسم (فلسفه اى كه بشر را معیار ارزش هر‬ ‫امرى مى داند) است‪.‬در واقع‪ ،‬منظور از این واژه این بود كه همه چیز را محدود به موازین و‬ ‫مقادیر بشرى محض سازند و هر اصل و طریقتى را كه خصلت معنوى و برین داشت‪ ،‬به صورت‬ ‫انتزاعى و مجرد درآورند و حتى بر سبیل تمثیل مى توان گفت مقصود این بود كه به بهانه تسلط بر‬ ‫زمین‪ ،‬از آسمان روى برتابند‪(8(.‬‬ ‫عوامل یادشده و شمارى از عوامل دیگر (مانند حاكمیت لیبرالیسم و سیطره فردگرایى) ـ كه مجال‬ ‫پرداختن به آنها نیست ـ دست به دست یك دیگر داده و براى انسان متجدد‪ ،‬جهانى را به ارمغان آورده‬ ‫اند كه به رغم پاره اى تحوالت مثبت‪ ،‬آكنده از بحران ها‪ ،‬تنش ها و نابسامانى هاست‪.‬بحران ها و‬ ‫معضالت جهان معاصر به اندازه اى ج ّدى‪ ،‬عمیق و گسترده است كه با نظر به آن ها نمى توان انسان‬ ‫متج ّدد را سعادت مندتر و خوشبخت تر از انسان س ّنتى دانست‪ ،‬بلكه چه بسا قضیه برعكس است!‬ ‫در اینجا‪ ،‬بر این نكته تأكید مى كنیم كه ما منكر پاره اى دستاوردهاى مثبت مدنیّت نوین ـ فى المثل‬ ‫پیشرفت در گستره دانش تجربى و فناورى یا برقرارى نظام هاى پیچیده تر (و احیانا كارآمدتر)‬ ‫اجتماعى ـ نیستیم‪ ،‬لیكن بر این باوریم كه این تحوالت كمك چندانى به انسان معاصر‪ ،‬براى پیشروى‬ ‫در مسیر كمال و سعادت انسانى نكرده است‪.‬انسان متجدد‪ ،‬در مقایسه با انسان س ّنتى‪ ،‬داناتر (به معنى‬ ‫دارنده اطالعات بیش تر) و قدرت مندتر (به معناى توانایى بر بهره گیرى بى حد و حصر از طبیعت‬ ‫و ماشین) شده است‪ ،‬اما این حقیقت لزوما به معناى انسان تر شدن او نیست‪.‬براى تصدیق این مدعا‪،‬‬ ‫بهتر است نگاهى ـ هرچند كوتاه ـ به پاره اى از بحران هایى كه دست به گریبان انسان متجدد است‪،‬‬ ‫داشته باشیم‪.‬‬ ‫انسان محورى (اومانیسم(‬ ‫یكى از ویژگى هاى دوران تج ّدد‪ ،‬حاكمیت دیدگاههاى اومانیستى(‪ )7‬و انسان محورانه است‪.‬دراندیشه‬ ‫س ّنتى‪ ،‬هر چند آدمى در جهان منزلت واالیى دارد‪ ،‬آفریده و دست پرورده خداوند است و از این رو‪،‬‬ ‫مكلّف به انجام تكالیف الهى است‪.‬انسان س ّنتى واقعیت و هویت خویش را در پرتو ارتباط با آفریدگار‬ ‫‪7‬‬ ‫جستوجو مى كرد و كمال خود را در بندگى و قرب معبود مى یافت‪.‬اما برپایه اومانیسم‪ ،‬انسان محور‬ ‫و اساس همه واقعیت ها و ارزش هاست و همه چیز‪ ،‬حتى خدا و دین نیز‪ ،‬باید در ارتباط با او توجیه‬ ‫و تفسیر شوند; انسان موجودى خودمدار است كه در مقابل هیچ مقامى غیر از خود‪ ،‬مسؤولیتى ندارد‬ ‫و مجاز است به منظور كسب منافع‪ ،‬از همه چیز و به هر صورت ممكن بهره بردارى كند‪.‬انسان‬ ‫متجدد تحت تأثیر اومانیسم‪ ،‬همه چیز را با مقادیر و موازین انسانى سنجید و از همه امور مقدس‬ ‫تقدس زدایى كرد‪.‬به گفته رنه گنون‪:‬‬ ‫در دوران رنسانس‪ ،‬یك واژه مورد احترام و اعتبار قرار مى گرفت و از پیش‪ ،‬سراسر برنامه تمدن‬ ‫متجدد را در خود خالصه مى كرد‪.‬این واژه‪ ،‬واژه اومانیسم (فلسفه اى كه بشر را معیار ارزش هر‬ ‫امرى مى داند) است‪.‬در واقع‪ ،‬منظور از این واژه این بود كه همه چیز را محدود به موازین و‬ ‫مقادیر بشرى محض سازند و هر اصل و طریقتى را كه خصلت معنوى و برین داشت‪ ،‬به صورت‬ ‫انتزاعى و مجرد درآورند و حتى بر سبیل تمثیل مى توان گفت مقصود این بود كه به بهانه تسلط بر‬ ‫زمین‪ ،‬از آسمان روى برتابند‪(8(.‬‬ ‫عوامل یادشده و شمارى از عوامل دیگر (مانند حاكمیت لیبرالیسم و سیطره فردگرایى) ـ كه مجال‬ ‫پرداختن به آنها نیست ـ دست به دست یك دیگر داده و براى انسان متجدد‪ ،‬جهانى را به ارمغان آورده‬ ‫اند كه به رغم پاره اى تحوالت مثبت‪ ،‬آكنده از بحران ها‪ ،‬تنش ها و نابسامانى هاست‪.‬بحران ها و‬ ‫معضالت جهان معاصر به اندازه اى ج ّدى‪ ،‬عمیق و گسترده است كه با نظر به آن ها نمى توان انسان‬ ‫متج ّدد را سعادت مندتر و خوشبخت تر از انسان س ّنتى دانست‪ ،‬بلكه چه بسا قضیه برعكس است!‬ ‫در اینجا‪ ،‬بر این نكته تأكید مى كنیم كه ما منكر پاره اى دستاوردهاى مثبت مدنیّت نوین ـ فى المثل‬ ‫پیشرفت در گستره دانش تجربى و فناورى یا برقرارى نظام هاى پیچیده تر (و احیانا كارآمدتر)‬ ‫اجتماعى ـ نیستیم‪ ،‬لیكن بر این باوریم كه این تحوالت كمك چندانى به انسان معاصر‪ ،‬براى پیشروى‬ ‫در مسیر كمال و سعادت انسانى نكرده است‪.‬انسان متجدد‪ ،‬در مقایسه با انسان س ّنتى‪ ،‬داناتر (به معنى‬ ‫دارنده اطالعات بیش تر) و قدرت مندتر (به معناى توانایى بر بهره گیرى بى حد و حصر از طبیعت‬ ‫و ماشین) شده است‪ ،‬اما این حقیقت لزوما به معناى انسان تر شدن او نیست‪.‬براى تصدیق این مدعا‪،‬‬ ‫بهتر است نگاهى ـ هرچند كوتاه ـ به پاره اى از بحران هایى كه دست به گریبان انسان متجدد است‪،‬‬ ‫داشته باشیم‪.‬‬ ‫‪8‬‬  ‫بحران معرفتى‬ ‫به رغم رشد تصاعدى و شگفت انگیز داده هاى اطالعاتى‪ )9(،‬انسان متجدد به لحاظ معرفتى در‬ ‫موقعیتى قرار دارد كه مى توان آن را تحیّر معرفتى نوین نامید‪.‬ریشه هاى اولیه این سرگشتگى‪ ،‬در‬ ‫عصر جدید‪ ،‬به تأمالت كانت در محدودیت هاى شناخت بشرى بازمى گردد‪.‬فلسفه و معرفت شناسى‬ ‫كانت به بروز شكاف عمیق و دهشت زایى میان عالَ ِم واقع و عالَم شناخت و آگاهى انسان انجامید‪:‬‬ ‫آدمى بىواسطه و مستقیم به جهان واقع (واقعیت تجربى) دسترسى ندارد و هر آنچه از جهان ادراك مى‬ ‫كنیم‪ ،‬الجرم در قالب مفاهیم و مقوالت پیشین ذهن ما درك مى شود‪.‬به دیگر سخن‪ ،‬ما همواره جهان‬ ‫را از پشت عینك ذهن خویش مى شناسیم‪.‬بنابراین‪ ،‬آدمى هیچ شناختى از اشیاى خارجى‪ ،‬آن گونه كه‬ ‫فى الواقع هستند‪ ،‬ندارد‪.‬‬ ‫بسیارى از مكاتب و نظریه هاى فلسفى كه در مغرب زمین پس از فلسفه كانت پا به عرصه نهادند‪ ،‬به‬ ‫نوعى از معرفت شناسى كانتى متأثر بودند و بسیارى از آنها‪ ،‬به گونه اى در تشدید تحیّر وسرگشتگى‬ ‫معرفتى انسان معاصر نقش آفریدند‪.‬‬ ‫براى مثال‪ ،‬مطالعات جدید در حوزه هرمنیوتیك (دانش تفسیر) به این نتیجه رهنمون شد كه هیچ گاه‬ ‫نمى توان فهم كاملى از سخن یا نوشته دیگران داشت‪ ،‬تحوالت جدید در حوزه منطق و معرفت‬ ‫صدق یك گزاره‪ ،‬این سرگشتگى را‬ ‫ِ‬ ‫شناسى فى المثل ظهور نظریه هاى جدید در باب معنا و معیار‬ ‫فزونى بخشید‪.‬بر خالف دیدگاه س ّنتى كه گزاره صادق را گزاره اى مطابق با واقعیت مى دانست‪ ،‬در‬ ‫دیدگاههاى جدید‪« ،‬صدق» مفهومى كامال متفاوت دارد‪.‬فى المثل‪ ،‬بر پایه نظریه «هماهنگى» صدق‬ ‫یك گزاره در هماهنگى و سازگارى آن با سایر باورهاى شخص نهفته است و در نظریه پراگماتیستى‬ ‫(عمل گرایانه) اساسا گزاره صادق‪ ،‬گزاره اى است كه سودمندى باور به آن در خالل تجربه عملى‬ ‫روشن گردد‪.‬‬ ‫هم چنین‪ ،‬امروزه نظریه س ّنتى در باب معرفت كه عمدتا مبناگروانه بود‪ ،‬رقیبان َقدَرى یافته است‪.‬‬ ‫براساس برخى روایت هاى مبناگروى )‪ (Foundationalism‬س ّنتى‪ ،‬گزاره ها به دو دسته بدیهى و‬ ‫نظرى تقسیم مى شوند و اعتبار گزاره هاى نظرى با ارجاع آنها به بدیهیات ـ كه پایه ها و مبانى‬ ‫معرفت ما را تشكیل مى دهند ـ تبیین مى گردد‪ ،‬در حالى كه بدیهیات‪ ،‬ذاتا معتبر شمرده مى شوند‪.‬‬ ‫امروزه‪ ،‬شاهد ظهور نظریه هاى بدیلى همچون نظریه انسجام یا هماهنگى)‪ (coherenee‬هستیم‪.‬بر‬ ‫پایه این نظریه‪ ،‬ما در نظام معرفتى خود هیچ گزاره پایه اى كه مبناى اعتبار گزاره هاى دیگر باشد‪،‬‬ ‫نداریم‪ ،‬بلكه اعتبار باور ما به هر گزاره در گرو هماهنگى آن با سایر باورهاى ماست‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫انسان متجدد‪ ،‬پس از مواجهه با بن بست هاى ظاهرا گذرناپذیر معرفتى در حوزه فلسفه و متافیزیك‪،‬‬ ‫براى مدتى آرامش و سكون را در علوم تجربى باز جست‪.‬ولى زمان زیادى الزم نبود تا سراب بودن‬ ‫آنچه كه آب یقین و اطمینان گمان مى شد‪ ،‬بر مال گردد‪.‬تحول شتاب آلود در حوزه علوم و جایگزینى‬ ‫سریع نظریه هاى رقیب به جاى یكدیگر‪ ،‬از یك سو‪ ،‬و ژرف كاوى هاى برخى فیلسوفان علم در باب‬ ‫ماهیت تئورى هاى علمى و نقش عوامل ذهنى و روانى دانشمندان در شكل گیرى نظریه ها‪ ،‬از سوى‬ ‫دیگر‪ ،‬به زودى نشان داد كه علم تجربى آن آرام گاهى نیست كه ذهن جستوجوگر انسان معاصر در‬ ‫طلب آن‪ ،‬بى محابا بر هرگونه شناخت فراتجربى خط بطالن كشیده بود‪.‬امروزه‪ ،‬ظهور انحاى نظریه‬ ‫هاى ناسازگار‪ ،‬به ویژه در حوزه علوم انسانى‪ ،‬حالتى از سرگشتگى را آفریده است كه مى توان آن‬ ‫را «بحران اطمینان» نامید; انسان معاصر اطمینان و اعتماد خود را به دانش تجربى‪ ،‬كه در طول‬ ‫چند سده گذشته و در پى گسترش علم مدارى‪ ،‬جایگزین اعتماد به دین و متون مقدس كرده بود‪ ،‬به‬ ‫سرعت از دست مى دهد‪.‬‬ ‫به هر تقدیر‪ ،‬عقل گرایى و تجربه گرایى دنیاى جدید‪ ،‬آن گونه كه در كوتاه كردن دست انسان متجدد‬ ‫بدیل قابل اعتمادكامیاب نبوده اند‪.‬‬ ‫ازمعارف وحیانى توفیق یافته‪،‬در رهنمونى او به سوى معرفت هاى ِ‬ ‫بحران هاى اخالقى‬ ‫با توجه به پیوند بنیادین آدمى با اخالق‪ ،‬تعریف انسان به «حیوان اخالقى» چندان گزاف نیست‪.‬‬ ‫اندیشمندان بشرى‪ ،‬از دیرباز‪ ،‬در باب اخالق و اخالقیات تأمل ورزیده و نظریه پردازى كرده اند و‬ ‫همواره در طول تاریخ‪ ،‬انسان هاى نیك نهادى بوده اند كه پس از تصفیه و پیرایش درون خویش‪ ،‬به‬ ‫اصالح عالم انسانى برون و عرضه آموزه هاى اخالقى پرداخته اند‪.‬‬ ‫در دوران جدید‪ ،‬به ویژه از آغاز قرن بیستم‪ ،‬تأملورزى فلسفى پاره اى از اندیشمندان غربى در زمینه‬ ‫اخالق و بنیادهاى آن‪ ،‬مجموعه مباحث نوینى را در حوزه فلسفه اخالق سامان داده است كه به لحاظ‬ ‫نظرى‪ ،‬ارزشمند و قابل توجه اند‪.‬با این حال‪ ،‬این دست آورد علمى بزرگ‪ ،‬نه تنها تأثیر چندانى در‬ ‫رشد و توسعه اخالق ـ به ویژه در بُعد فردى ـ در جوامع پیشرفته نداشته‪ ،‬بلكه تا حدودى به تزلزل‬ ‫ت كم‬ ‫اصول و مبانى اخالق انسانى انجامیده است‪.‬نسبى گرایى‪ ،‬سودگرایى و لذت گرایى اخالقى ـ دس ِ‬ ‫در برخى روایت هاى خود ـ سهم وافرى در توسعه ناهنجارى هاى اخالقى و تربیتى داشته اند‪.‬از‬ ‫سوى دیگر‪ ،‬دیدگاههاى انسان محور (اومانیستى) و فردگرایانه جماعتى از نواندیشان‪ ،‬فضاى اندیشه‬ ‫اخالقى را چنان آلوده كه تاریخ نظیرى براى آن سراغ ندارد‪.‬در این فضا‪ ،‬سخن گفتن از ارزش ها و‬ ‫نفس فرودین خویش ـ كه شاه بیت تمام تعالیم‬ ‫فضایل واالى انسانى و فراخواندن آدمى به مقابله با ِ‬ ‫‪10‬‬  ‫اخالقى ادیان الهى و مكاتب اخالقى س ّنتى بوده است ـ كامال بى معنا شده است‪.‬در همین فضاست كه‬ ‫ِ‬ ‫برخى نظریه پردازان اخالقى‪ ،‬جسارت یافته و دست به كار پایه ریزى مبانى به اصطالح اخالقى‬ ‫براى افعال شنیعى‪ ،‬همچون هم جنس بازى و كام جویى جنسى از كودكان‪ ،‬شده اند‪.‬‬ ‫انحطاط اخالقى انسان متجدد اختصاصى به اقشار زیرین جامعه ندارد‪ ،‬بلكه گریبان بسیارى از افراد‬ ‫تحصیل كرده را نیز گرفته است‪.‬براى مثال‪ ،‬امروزه در بسیارى از دانشگاه ها و مؤسسات آموزش‬ ‫عالى كشورهاى صنعتى مغرب زمین‪ ،‬تشكل هاى دانشجویى هم جنس بازان به صورت رسمى فعالیت‬ ‫دارند و به رغم آن كه در جلب نظر و همراهى دانشجویان توفیق چندانى نداشته اند‪ ،‬به مراتب بیش‬ ‫تر از سایر تشكل ها از امكانات تبلیغى برخوردارند‪.‬در پاره اى از این كشورها‪ ،‬ازدواج هم جنس‬ ‫بازان صورتى قانونى یافته و رسانه هاى گروهى و دستگاه هاى تبلیغاتى با تمام قوا در پى توجیه و‬ ‫مقبول سازى آن اند‪.‬استفاده گسترده از مواد مخ ّدر‪ ،‬داروهاى توهم زا و مشروبات الكلى نمو ِد دیگرى‬ ‫از معضالت اخالقى انسان متجدد است كه آثار ویرانگر اجتماعى و اقتصادى آن بركسى پوشیده‬ ‫نیست‪(10(.‬‬ ‫نقش فناورى نوین در انحطاط اخالقى جوامع صنعتى قابل چشم پوشى نیست‪.‬امروزه حجم وسیعى از‬ ‫فراورده هاى صوتى ـ تصویرى‪ ،‬كه از طریق برنامه هاى تلویزیونى‪ ،‬ماهواره اى و شبكه هاى بین‬ ‫المللى رایانه اى (نظیر اینترنت) در اختیار خاص و عام قرار مى گیرد‪ ،‬ماهیتى ضداخالقى دارد و‬ ‫مقدس ترین هنجارهاى اخالقى را خدشه دار مى كند و بسیارى از غول هاى سرمایه دارى جهان‪ ،‬به‬ ‫غرض كسب منافع مالى بیشتر‪ ،‬از تولید و پخش این برنامه ها پشتیبانى مى كنند‪.‬‬ ‫انحطاط اخالقى در عصر جدید‪ ،‬نه تنها به تضییع استعدادهاى معنوى انسان متجدد انجامیده‪ ،‬بلكه‬ ‫زیست اجتماعى او را نیز‪ ،‬تا حد زیادى‪ ،‬مختل ساخته است‪.‬براى مثال‪ ،‬امروزه در جوامع صنعتى‬ ‫بنیان خانواده به منزله اولین نهاد اجتماعى‪ ،‬شدیدا دستخوش تزلزل شده است‪ ،‬به گونه اى كه آمار‬ ‫زنان و مردانى كه تمام یا اكثر عمر خویش را بدون همسر سپرى مى كنند‪ ،‬هر روز باالتر مى رود;‬ ‫شمار قابل توجهى از كودكان‪ ،‬تنها با یكى از والدین خود زندگى مى كنند و بسیارى از نوجوانان نیز‬ ‫خانواده خود را ترك گفته‪ ،‬ایام عمر را به دور از خانه و كاشانه خویش مى گذرانند‪.‬‬ ‫ى انسان متجدد‪ ،‬این فرصت را در اختیار او نهاده كه فجایع‬ ‫از سوى دیگر‪ ،‬ابزار مدرن و هوشمند ِ‬ ‫ضدانسانى تاریخ را‪ ،‬در سطحى بسیار گسترده تر و عمیق تر‪ ،‬بازآفرینى كند و با زبردستى بى سابقه‬ ‫اى‪ ،‬به توجیه آن بپردازد‪.‬‬ ‫‪11‬‬  ‫فى المثل‪ ،‬تولید سالح هاى پیشرفته جنگى و ابزارآالت مدرن كشتار جمعى‪ ،‬این امكان را در اختیار‬ ‫قطب هاى قدرت نهاده تا در طرفة العینى جان صدها هزار انسان بى گناه را بستانند‪ ،‬بدون آن كه‬ ‫خود متحمّل كوچك ترین خسارت جانى یا مالى شوند‪.‬هم چنین‪ ،‬برده فروشى ـ كه چندى پیش اَشكال‬ ‫علنى و س ّنتى آن پس از چند قرن مبارزه سیاه پوستان در مغرب زمین‪ ،‬منسوخ شد ـ در هیأت نوین و‬ ‫پنهان خود ادامه دارد به گونه اى كه ساالنه باندهاى مافیایى قاچاق انسان‪ ،‬هزاران زن و كودك را كه‬ ‫در كشورهاى فقیر و عقب افتاده زندگى مى كنند‪ ،‬به صورت غیرقانونى از موطن خویش خارج كرده‬ ‫و براى كامجویى سرمایه داران و پول مداران غربى به آنان مى فروشند‪.‬‬ ‫بحران هاى روانى‬ ‫امروزه‪ ،‬شاهد پیشرفت هاى مهمى در حوزه روانپزشكى‪ ،‬روانشناسى و به ویژه روانكاوى هستیم و‬ ‫متخصصان این علوم توانسته اند ابعاد ناشناخته روان آدمى را بكاوند و جوانبى از تعامل پیچیده آن را‬ ‫با عوامل محیطى و وراثتى و ویژگى هاى فیزیولوژیك برمالسازند‪.‬با این حال‪ ،‬واقعیت انكارناپذیر‬ ‫آن است كه به موازات گسترش دانش بشرى در این زمینه‪ ،‬بیمارى ها و ناهنجارى هاى روانى در‬ ‫جوامع صنعتى توسعه یافته است‪.‬در حال حاضر‪ ،‬بسیارى از اعضاى این جوامع‪ ،‬از انواع‬ ‫اضطراب ها و فشارهاى روانى رنجورند و افسردگى‪ ،‬در اشكال مختلف آن‪ ،‬یكى از معضالت‬ ‫الینح ّل شده است‪.‬براى درمان این بیمارى ها‪ ،‬بسیارى از مردم به استفاده از داروهاى شیمیایى روى‬ ‫آورده اند‪ ،‬در حالى كه این داروها ـ به دلیل ناسازگارى با ساختار طبیعى تن و روان آدمى ـ حتى اگر‬ ‫در درمان بیمارى هاى مورد نظر موفق باشند‪ ،‬بیمارى ها و ناهنجارى هاى دیگرى را به ارمغان مى‬ ‫آورند! انسان متجدد‪ ،‬به شدت از احساس پوچى و بى هویتى رنج مى برد‪.‬باال رفتن آمار خودكشى‪،‬‬ ‫على الخصوص در پاره اى كشورهاى صنعتى‪ ،‬نشانه آشكارى است بر این واقعیت كه قشر عظیمى‬ ‫از جامعه نسبت به آینده خود ناامیدند و احساس ناكامى و شكست در زندگى‪ ،‬خودكشى را تنها راه‬ ‫چاره آنان قرار داده است‪.‬‬ ‫به رغم آنكه در سایه رشد صنعت ارتباطات‪ ،‬برقرارى رابطه میان آحاد انسانى بسیار سهل شده است‪،‬‬ ‫گروهى از مردم خود را در این دنیا كامال تنها و غریب مى یابند و چاره اى جز تحمل بار گران‬ ‫تنهایى و غربت نمى بینند‪)11(.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫چرا دستاوردهاى دانش بشرى در زمینه روان انسان‪ ،‬توفیق چندانى در پیشگیرى یا درمان بیمارى‬ ‫هاى روانى او نداشته اند؟ به گمان ما‪ ،‬مشكل اساسى در اینجاست كه این علوم عمدتا تصویر واقع‬ ‫نمایى از عمق و ژرفاى وجود آدمى و نیازهاى اساسى و استعدادهاى شگرف او ندارند و بیشتر در‬ ‫پوسته هاى هویت او به كاوش مى پردازند‪.‬‬ ‫نزد عاقل زان پرى كه مضمر است‬ ‫گر به ظاهر آن پرى پنهان بود‬ ‫خویشتن را آدمى ارزان فروخت‬ ‫خویشتن نشناخت مسكین آدمى‬ ‫آدمى صدبار خود پنهان تر است‬ ‫آدمى پنهان تر از پریان بود‬ ‫بود اطلس‪ ،‬خویش را بر دلق دوخت‬ ‫از فزونى آمد و شد در كمى‬ ‫از سوى دیگر‪ ،‬عدم شیوع ناهنجارى هاى روانى میان انسان هایى كه در دامان طبیعت و در‬ ‫ساختارهاى اجتماعى نسبتا ساده زندگى مى كنند‪ ،‬حاكى از آن است كه پیشرفت فناورى و پیچیدگى ها‬ ‫و معضالت اجتماعى ناشى از آن به پیدایش و گسترش بحران هاى روانى در جوامع پیشرفته صنعتى‬ ‫كمك كرده است‪.‬با كمال تأسف دامنه این بحران ها تنها شامل بزرگساالن یا جوانان نمى شود‪ ،‬بلكه‬ ‫امروزه بسیارى از كودكان به انواع گوناگون ناهنجارى هاى روانى مبتال هستند‪)12(.‬‬ ‫فناورى (تكنولوژى)‬ ‫دیر زمانى است كه بشر‪ ،‬با به كارگیرى دانسته هاى علمى خود‪ ،‬به ساختن ابزار و بهره گیرى از آن‬ ‫پرداخته‪ ،‬اما تنها در طى سده هاى اخیر است كه‪ ،‬به موازات تقویت بعد كاربُردى علوم تجربى‪ ،‬پدیده‬ ‫اى به نام «فناورى»‪ ،‬در جوامع پیشرفته صنعتى‪ ،‬ظهور یافته است‪)13(.‬‬ ‫بى گمان‪ ،‬فناورى نوین توانسته است امكانات مادى زندگى انسان را فزونى بخشد و در پاره اى زمینه‬ ‫ها‪ ،‬رفاه و آسایشى نسبى فراهم آورد و حتى گاه در خدمت اهداف فرهنگى یا انسان دوستانه قرار‬ ‫گیرد‪.‬اما این تنها یك روى سكه است و روى دیگر آن‪ ،‬نتایج ویرانگر و آثار نامیمون فناورى در‬ ‫ابعاد مختلف زندگانى بشر‪ ،‬همچون فرهنگ‪ ،‬اخالق‪ ،‬بهداشت‪ ،‬محیط زیست و‪ ،...‬مى باشد‪)14(.‬‬ ‫فناورى نوین‪ ،‬فرهنگ و اخالق ویژه خود را بر جوامع پیشرفته تحمیل مى كند‪.‬آزادى بى حد و‬ ‫حصر در بهره بردارى از ماشین‪ ،‬روحیه قناعتورزى و پرهیز از اسراف و تبذیر را ـ كه قرن ها از‬ ‫ى طبیعت را در دل انسان‬ ‫هوس خداوندگار ِ‬ ‫ِ‬ ‫آتش‬ ‫فضایل اخالقى به شمار مى آمده است ـ خشكانده و ِ‬ ‫متجدد شعلهور ساخته و بذر پندار استغنا را كه از مهیب ترین آفات اخالقى است‪،‬‬ ‫‪13‬‬  ‫در ذهن او كاشته است‪ )15(.‬مصنوعات رنگارنگى كه هر روز از سوى كمپانى هاى تولیدكننده‬ ‫روانه بازارهاى فروش شده و در اختیار مصرف كنندگان قرار مى گیرد‪ ،‬چنان انسان متجدد را‬ ‫مفتون و مسحور خویش كرده كه از اندیشه در مسائل بنیادى تر بازمانده است‪.‬شهر فرنگ كاالهاى‬ ‫تجملى سبب شده كه روحیه تنوع طلبى و مُدگرایى در جوامع شایع شود و چه آفات و بالهایى كه در‬ ‫پى گسترش این روحیه دامنگیر انسان ها نشده است! حجم غیرقابل تصور داده هاى اطالعاتى‪ ،‬كه در‬ ‫سایه پیشرفت صنعت رسانه ها در دسترس بشر قرار دارد‪ ،‬دستگاه ادراكى او را چنان دچار تكثر و‬ ‫تشتت كرده است كه امروزه دیگر رسیدن به حالت تمركز در اندیشه‪ ،‬آرزویى دست نیافتنى است‪.‬‬ ‫در دهه هاى اخیر‪ ،‬فناورى نوین‪ ،‬خاستگاه بحران هایى اساسى‪ ،‬نظیر بحران انرژى و بحران محیط‬ ‫زیست بوده است‪.‬طمعورزى انسان مدرن‪ ،‬زیاده روى بى سابقه اى را در مصرف انرژى هاى‬ ‫محدود كره خاكى سبب شده و در حال حاضر‪ ،‬این پرسش به صورت ج ّدى مطرح است كه در جهانى‬ ‫كه منابع انرژى آن كفاف همه ساكنانش را نمى دهد‪ ،‬چه كسى حق حیات دارد‪.‬انسان متجدد‪ ،‬پس از‬ ‫مصرف نابخردانه و مُسرفانه مواهب الهى كه طبیعت‪ ،‬سخاوتمندانه در اختیارش نهاده بود‪ ،‬اینك در‬ ‫این اندیشه فرو رفته كه البد نسل هاى بعدى نیز در استفاده از این مواهب حقى دارند!‬ ‫چندى است آفات و شرور زیست محیطى فناورى مدرن مورد توجه جدى قرار گرفته است‪ ،‬هرچند‬ ‫بسیارى از منتقدان فناورى در كشورهاى صنعتى‪ ،‬در این كه انسان معاصر بتواند از این مهلكه جان‬ ‫سالم به در برد‪ ،‬سخت در تردیدند‪.‬‬ ‫نابودى بخش عظیمى از جنگل ها و مراتع‪ ،‬آلودگى حجم وسیعى از منابع آبى كره زمین بر اثر‬ ‫سرازیرى ضایعات نفتى و تفاله هاى شیمیایى كارخانه ها‪ ،‬كاسته شدن از ضخامت الیه اُزن به سبب‬ ‫استفاده بشر از آالینده هاى شیمیایى و آلودگى كشنده هوا در بسیارى از شهرهاى بزرگ كه جمعیتى‬ ‫میلیونى دارند و ‪...‬صحنه هایى از نمایشنامه حزن انگیزى است كه بشر معاصر متن آن را به دست‬ ‫حال اجراى آن است!‬ ‫خویش نوشته و در ِ‬ ‫از سویى دیگر‪ ،‬پیشرفت بشر در شاخه هاى مختلف پزشكى به همراه توسعه صنایع داروسازى و‬ ‫تولید مواد بهداشتى‪ ،‬تشخیص‪ ،‬پیشگیرى و درمان بسیارى از بیمارى ها را آسان كرده است اما ُ‬ ‫طرفه‬ ‫آن است كه در همین دوران بیمارى هاى نوظهور و ناشناخته اى شیوع یافته اند كه خطر آنها براى‬ ‫آدمى‪ ،‬كمتر از بیمارى هایى كه درمان آن ها كشف شده‪ ،‬نیست‪.‬‬ ‫‪14‬‬  ‫به هر تقدیر‪ ،‬اینك مار خوش خط و خال تكنولوژى‪ ،‬كه مدت زمانى در آستین انسان متجدد پرورانده‬ ‫شده‪ ،‬به اژدهایى سهمگین مب ّدل گردیده كه حیات سعادتمندانه بشر بر روى كره خاك را به آتش كام‬ ‫كار لگدمال كردن ارزش هاى انسانى است‪.‬امروزه‬ ‫خود مى سوزاند و دیو سركش صنعت سخت در ِ‬ ‫این پرسش در بسیارى از اذهان قوت گرفته است كه آیا ماشین خادم آدمى است یا مخدوم او‪ ،‬و با‬ ‫ت ساخت روبوت ها‪ ،‬این هراس بر بسیارى از دل ها سایه افكنده‬ ‫نظر به پیشرفت حیرت انگیز صنع ِ‬ ‫كه روزى ماشین هاى مخلوق آدمى‪ ،‬اقتدار كامل خواهند یافت و او را برده و فرمانبردار خویش‬ ‫خواهند ساخت!(‪)16‬‬ ‫نقش دین در حل بحران ها‬ ‫آنچه به اجمال تمام گفته شد‪ ،‬تنها گوشه اى از معضالت و بن بست هایى است كه انسان متجدد با آن‬ ‫رو به روست‪.‬اكنون‪ ،‬نگاهى دوباره به پرسش هایى كه در ابتدا مطرح شد‪ ،‬بیفكنیم و درباره پاسخ‬ ‫آنها بیندیشیم به گمان ما‪ ،‬تنها پاسخ صحیح به این پرسش ها‪ ،‬پاسخى منفى است!‬ ‫انسان مدرن‪ ،‬در طى سده هاى اخیر‪ ،‬گام هایى سریع و عجوالنه در مسیر دین زدایى و انسانى كردن‬ ‫تمام ابعاد خدایى وجود خویش و تقدس زدایى از امور مقدس برداشت و نعره مستانه استغنا از‬ ‫دینورزى و خداباورى را در جهان طنین انداز كرد و گستاخانه پایان عصر دین و معنویت دینى را‬ ‫اعالم نمود‪.‬اما اینك (در آستانه قرن بیستویكم) نوبت آن فرارسیده كه از خواب سنگین غفلت‪ ،‬كه‬ ‫براى چند سده او را در برگرفته‪ ،‬بیدار شود و آب را از سراب بازشناسد و بیش از این در هالكت‬ ‫خویش نكوشد و در كوره راه ضاللت َمركب نراند و روزنه اى به سوى نور بگشاید و در كنار چشم‬ ‫سر‪ ،‬چشم دل نیز بازكند‪.‬‬ ‫شرح مفصّل آنچه كه امروزه از دینورزى براى حل بحران هاى انسان متجدد برمى آید‪ ،‬محتاج‬ ‫پژوهش هایى گسترده و نگارش مكتوباتى بلند است‪.‬آنچه اجماال مى توان گفت این است كه‪ ،‬اگر‬ ‫ت كم بخش عظیمى از این بحران ها در پرتو بازگشت انسان به دامان دین و پیوند او‬ ‫نگوییم همه‪ ،‬دس ِ‬ ‫با معنویت دینى مرتفع خواهند شد‪.‬‬ ‫دین و بحران معرفتى‬ ‫براساس آموزه هاى دینى‪ ،‬راه هاى شناخت و معرفت اندوزى بشر به حس و تجربه محدود نمى شود‪،‬‬ ‫بلكه وحى و عقل (به ویژه عقل كلى كه قادر به درك امور فراتجربى است) نیز منابع مكمل شناخت‬ ‫انسانى اند كه با اتكا بر آن ها‪ ،‬آدمى مى تواند به مجموعه اى كامل تر و منسجم تر ازحقایق‪ ،‬معرفت‬ ‫‪15‬‬  ‫پیداكند‪.‬ادیان وحیانى با ارائه حقایق خطاناپذیرى درباره خدا‪ ،‬جهان و انسان‪ ،‬نقطه اتكاى معرفتى‬ ‫استوارى در اختیار انسان مى نهند و افق نگرش جامع ترى به او مى بخشند‪.‬بسیارى از حقایق ـ فى‬ ‫المثل درباره امور ماوراى طبیعى یا حقایقى درباره گذشته و آینده جهان ـ چنان اند كه هیچ گاه به‬ ‫كمند تجربه حسى درنمى آیند و نیاز بشر به دانستن آن ها‪ ،‬تنها از طریق وحى برآورده مى شود‪.‬در‬ ‫انسان دین باور‪ ،‬دین و عقل پیوندى مبارك و ثمربخش مى یابند; عقل به تحكیم مبانى‬ ‫ِ‬ ‫نظام فكرى‬ ‫نظرى باورهاى دینى همت مى گمارد و دین با گشودن مرزهاى فراعقلى‪ ،‬محدودیت هاى عقل نظرى‬ ‫را یادآور مى شود و زمینه صعود انسان را به افق هاى باالتر مهیا مى سازد‪.‬مشاهدات قلبى و‬ ‫ى (غیرحسّى) حقایق متعالى‪ ،‬كه در اشكال گوناگون و در پى ارتباط عمیق انسان با‬ ‫تجربیات شهود ِ‬ ‫معنویت دینى حاصل مى شود‪ ،‬مبانى شهودى و ایمانى استوارى براى باورهاى او فراهم مى آورد و‬ ‫او را از ورطه شكاكیّت مطلق و سرگشتگى معرفتى رها مى كند‪.‬‬ ‫خالصه آن كه‪ ،‬این امكان همواره براى انسان دینى فراهم است كه كشتى طوفان زده اندیشه اش‪ ،‬كه‬ ‫در گردباد تحیر و شكاكیت گرفتار آمده است‪ ،‬در ساحل آرام ایمان پهلو گیرد‪.‬البته‪ ،‬مدعا آن نیست كه‬ ‫ت كم قلمرو حقایق ماوراى طبیعى‬ ‫انسان دینى یكسره از حیرت بیگانه و وارهیده است‪ ،‬چرا كه دس ِ‬ ‫قلمرو حیرت زایى است‪(.‬متعالى ترین اشكال حیرت به پیامبران و عارفان اختصاص دارد‪ )،‬بلكه‬ ‫سخن در این است كه انسانى كه خود را در معرض هدایت دینى قرار مى دهد‪ ،‬هیچ گاه احساس‬ ‫سرگشتگى و تحیر مطلق ـ به گونه اى كه هیچ پایگاه استوار معرفتى نداشته باشد ـ نمى كند‪.‬حیرت‬ ‫دینى با ایمان و یقین سازگار است‪ ،‬برخالف تحیّر معرفتى نوین كه نافى هرگونه یقین و اطمینانى‬ ‫است‪.‬‬ ‫دین و بحران هاى اخالقى‬ ‫دین همواره پشتوانه محكمى براى اخالق بوده است و بخش قابل توجهى از آموزه هاى دینى تعالیم‬ ‫اخالقى اند‪.‬پیوند دین و اخالق چندان عمیق است كه گروهى اساسا دین را همان اخالق مى دانند‪.‬‬ ‫بنیان اخالق دینى را نه در قراردادهاى اجتماعى و نه در سودگروى یا لذت گرایى مى توان بازجست;‬ ‫دین با ترسیم درست رابطه انسان با آفریدگار و با كمال و سعادت حقیقى خویش‪ ،‬شالوده اى متعالى‬ ‫براى بایدها و نبایدهاى اخالقى پى مى ریزد‪.‬البته‪ ،‬نقش دین در ساحت اخالق‪ ،‬به َعرضه آموزه هاى‬ ‫متعالى سازگار با حقیقت وجود انسان باشد خالصه نمى شود; آموزه علم‬ ‫ِ‬ ‫اخالقى كه مبتنى بر مبانى‬ ‫مطلق خداوند و نظارت مداوم و خلل ناپذیر او بر ساحت اندیشه و كردار آدمى‪ ،‬قوى ترین و‬ ‫‪16‬‬  ‫پایدارترین ضمانت اجرایى را براى قوانین اخالقى‪ ،‬چه در بُعد فردى و چه در بعد اجتماعى‪ ،‬فراهم‬ ‫مى آورد‪.‬‬ ‫دین و بحران هاى روانى‬ ‫بى تردید‪ ،‬بخشى از مبانى نظرى بحران هاى روانى معاصر‪ ،‬در نگرش واژگونه به ماهیت انسان‪،‬‬ ‫استعدادها و قابلیت هاى او و نیز غایت هستى اش برمى گردد‪.‬در دیدگاه تجددگرا‪ ،‬انسان موجودى‬ ‫است كه هم چون سایر حیوانات‪ ،‬از دل طبیعت برخاسته و بر اثر تحوالت زیست شناختى به مرحله‬ ‫متصور براى او‪ ،‬پیشرفت در طریق مادیّت و تسلط بیش تر بر جهان‬ ‫َّ‬ ‫كنونى رسیده است و تنها غایت‬ ‫طبیعت است‪.‬اما نگرش دینى به انسان‪ ،‬نگرشى كامال متفاوت است و دین تصویر دیگرى از آغاز و‬ ‫مخلوق برگزیده و ویژه خداوند‪ ،‬با ظرفیتى غیرمتناهى است و هدف‬ ‫ِ‬ ‫انجام انسان ارائه مى كند‪ :‬انسان‪،‬‬ ‫نهایى آفرینش او‪ ،‬پیشرفت در طریق معنویت و تقرّ ب به درگاه احدیت است‪.‬بدیهى است چنین‬ ‫نگرشى مى تواند برخورد كامال متفاوتى را با عوامل بحران زا اعم از بحران هاى روحى و روانى‬ ‫بیافریند‪.‬براى مثال‪ ،‬برپایه این نگرش‪ ،‬انسان قادر است دشوارترین نامالیمات زندگى را تحمل كند‪،‬‬ ‫چرا كه آنها را مقدمه اى براى نزدیك شدن به غایت وجودى خویش مى بیند‪.‬چنین انسانى‪ ،‬در همان‬ ‫حال كه با سختى ها مبارزه مى كند‪ ،‬و سعى خود را براى رسیدن به هدف مطلوب به كار مى گیرد‪،‬‬ ‫در عمق جان خویش از سرانجام كار ـ هر چه كه باشد ـ احساس خرسندى و رضایت دارد‪ ،‬زیرا آن‬ ‫را جزئى از تقدیر الهى به شمار مى آورد‪.‬‬ ‫ایمان آدمى به آموزه هاى دینى در مورد خداوند‪ ،‬انسان و آغاز و انجام او (معاد) نقش مهمى در‬ ‫پیشگیرى و درمان ناهنجارى هاى روانى ایفا مى كند و این نقش ‪ ،‬مورد تأیید جمعى از روانشناسان‬ ‫و روانكاوان قرار گرفته است‪.‬براى مثال‪ ،‬كارل یونگ (‪ 1875‬ـ ‪ )1961‬روانكاو نامور سوئیسى مى‬ ‫گوید‪:‬‬ ‫در میان تمام بیماران میانسال من‪...‬یك نفر هم نبود كه مسأله اش‪ ،‬مسأله یافتن یك نگرش دینى به‬ ‫حیات نباشد‪.‬یقینا دلیل بیمارى همه آن ها این بود كه فاقد آن چیزى بودند كه ادیان زنده در هر‬ ‫عصرى براى پیروان خود به ارمغان مى آورند و هیچ یك از آن ها نتوانست بدون بازیافت نگرش‬ ‫دینى خود واقعا بهبود یابد‪)17(.‬‬ ‫‪17‬‬  ‫آرى‪ ،‬انسانى كه به غایت واالى وجود خویش ایمان دارد‪ ،‬هیچ گاه احساس پوچى و بى هدفى نمى‬ ‫كند; شخصى كه به وجود خداوند متعال و اوصاف متعالى او‪ ،‬هم چون قدرت‪ ،‬رحمانیت و توبه‬ ‫پذیرى و‪...‬باور دارد و بر او توكل مى كند‪ ،‬هرگز دچار یأس و ناامیدى نمى شود و كسى كه قلب و‬ ‫دل خویش را با یاد محبوب آرامش مى بخشد‪ ،‬كمتر دچار اضطراب و فشار روانى مى گردد‪.‬رابطه‬ ‫عاشقانه انسان با خدا‪ ،‬هرگز مجالى براى احساس تنهایى و غربت باقى نمى گذارد‪ ،‬بلكه هرگاه غم‬ ‫غربت این جهانى آدمى را فراگیرد‪ ،‬آن را با انس با محبوب التیام مى بخشد‪.‬‬ ‫فصل اول خدا‪ ،‬انسان و جهان‬ ‫گفتار اول در جستجوى معبود‬ ‫پیشینه پرستش‬ ‫تاریخى‬ ‫ِ‬ ‫اعتقاد به یك مبدأ متعالى و پرستش او‪ ،‬از كهن ترین مظاهر حیات انسانى است‪.‬پژوهش هاى‬ ‫دیرینه شناسان و مردم شناسان‪ ،‬پرده از این واقعیت بر مى دارد كه حتى در میان انسان هاى نخستین‬ ‫و هزاران سال پیش از ظهور اولین تمدن ها‪ ،‬باورهاى عمیق دینى و متافیزیكى‪ ،‬هم چون اعتقاد به‬ ‫وجود ارواح متعالى و زندگانى پس از مرگ‪ ،‬وجود داشته است‪.‬گویا آدمى از سپیده دم تاریخ‪ ،‬به‬ ‫حكم درون مایه هاى فطرى خویش‪ ،‬مى دانسته كه در پهنه هستى‪ ،‬به خود واگذاشته نیست; بلكه تحت‬ ‫تأثیر و تسلط امور مافوق طبیعى و نیروهایى است كه بر حیات او نظارت دارند و در سرنوشت او‬ ‫سهیم اند‪.‬‬ ‫نقوش مكشوف در غارهاى باستانى و مجسمه ها و زینت آالت گوناگونى كه در كاوش طبقات‬ ‫زیرزمین و اعماق غارها به دست آمده است‪ ،‬همگى از نوعى اعتقادات دینى حكایت مى كنند‪.‬هم‬ ‫چنین بقایاى اجساد مردگان و نحوه قرارگرفتن آنان در گور‪ ،‬وجود جمجمه هاى حیوانات‪ ،‬سالح ها و‬ ‫اشیاى قیمتى در كنار اجساد‪ ،‬گوا ِه نوعى اعتقاد انسان هاى نخستین به جهان پس از مرگ است‪.‬‬ ‫بر اساس دیدگاه هاى دینى ما‪ ،‬آدمى به سائقه فطرت خویش‪ ،‬خداجو و خداشناس است; یعنى هم نوعى‬ ‫گرایش فطرى به سوى پرستش خداوند خویش دارد و هم واجد گونه اى شناخت فطرى از او است‪.‬‬ ‫خداشناسى‬ ‫ِ‬ ‫ولى از آن جا كه نه آن گرایش و نه این شناخت‪ ،‬هیچ یك شرط كافى براى یك خداپرستى و‬ ‫تمام عیار و كامل نیست‪ ،‬پیامبران الهى از دیرباز در میان اقوام گوناگون برانگیخته شدند تا آن هدایت‬ ‫فطرى را به سرمنزل مقصود رسانند و متناسب با استعدادهاى عمومى بشر در هر دوران‪ ،‬معارفى‬ ‫‪18‬‬  ‫را در زمینه خداشناسى و خودشناسى و رابطه میان «خدا‪ ،‬انسان و جهان» بدو بیاموزانند و از این‬ ‫رهگذر‪ ،‬نهال خرد و فطرت او را به ثمر نشانند‪.‬‬ ‫بارى‪ ،‬دعوت پیامبران الهى به پرستش خداوند یكتاى متعالى ـ برتر از عالم طبیعت و ماده ـ بوده است‬ ‫و آدمیان‪ ،‬به نسبت مقدار تأثیرپذیرى از این دعوت‪ ،‬در میان دو مرز توحید و شرك در نوسان بوده‬ ‫اند‪ )18(.‬همین نوسان سبب گشته است كه حتى پس از آغاز تاریخ انبیا با طیف وسیعى از اعتقادات‬ ‫خداشناسانه‪ ،‬در میان اقوام و جوامع پیشین بشرى‪ ،‬روبه رو باشیم‪.‬البته از آن جا كه شرك و بت‬ ‫پرستى‪ ،‬برخالف باورهاى ناب توحیدى‪ ،‬داراى مظاهر و آثار مادى متنوعى در حیات انسان است ـ‬ ‫مانند بت ها‪ ،‬سنگ ها‪ ،‬گیاهان و حیوانات مورد پرستش ـ طبیعى است كه كاوش هاى تاریخى‪ ،‬بیش‬ ‫تر بر آثار و نشانه هاى چنین اعتقاداتى دست یابند و كم تر بتوانند پیشینه باورهاى توحیدى را‪ ،‬در‬ ‫تاریخ بشر‪ ،‬نشان دهند‪.‬ولى این واقعیت‪ ،‬نباید به معناى كمرنگ بودن و در حاشیه قرار داشتن‬ ‫«توحید» قلمداد شود‪.‬‬ ‫دین و بحران فناورى‬ ‫بحران فناورى‪ ،‬نه از ذات‪ ،‬كه از لجام گسیختگى آن سرچمشه مى گیرد‪.‬این كه انسان بر ساخت‬ ‫ماشین و بهرهورى از آن توانا باشد‪ ،‬ذاتا نوعى كمال و ارزش به شمار مى آید‪ ،‬اما آن چه آفت زاست‬ ‫چیز ممكن و بهرهورى به هر طریق ممكن‪ ،‬بدون وجود حد و مرز است‪.‬همان گونه كه‬ ‫ساختن هر ِ‬ ‫اشاره كردیم‪ ،‬كارنامه انسان متجدد ـ كه خود را به خویشتن وانهاده است ـ نشان مى دهد كه حرصى‬ ‫لجام گسیخته و ولعى پایان ناپذیر در ساخت و استفاده از ماشین دارد به گونه اى كه قراردادهاى‬ ‫انسانى و تعهدهاى سیاسى قادر بر محدود ساختن آن نیست و از این رو‪ ،‬نیاز به عامل محدودكننده‬ ‫دیگرى است‪.‬‬ ‫به گمان ما‪ ،‬تعالیم دینى ـ اگر سرلوحه عمل انسان معاصر قرار گیرد ـ به راحتى مى تواند از عهده‬ ‫مهاركردن غول فناورى برآید‪.‬دین با نشان دادن جایگاه واقعى انسان در طبیعت و نقاط قوت و‬ ‫ضعف او و حقوق و تكالیف او‪ ،‬قیود و محدویت هاى بهره گیرى از ماشین را تعیین مى كند‪.‬انسان‬ ‫دینى‪ ،‬كمال خویش را در استفاده از تكنولوژى مطلق العنان نمى بیند‪ ،‬بلكه به مجموعه اى از بایدها و‬ ‫نبایدها تن در مى دهد‪.‬براى مثال‪ ،‬در نگرش دینى‪ ،‬پرهیز از اسراف در مصرف انرژى‪ ،‬حتى در‬ ‫موقعیتى كه محدودیت عامل انرژى وجود ندارد‪ ،‬كارى بایسته است و بر خالف پاره اى دیدگاه هاى‬ ‫نفس مصرف انرژى نشانه پیشرفت و از شاخصه هاى توسعه یافتگى به شمار نمى آید‪.‬‬ ‫تجددگرا‪ِ ،‬‬ ‫‪19‬‬  ‫اساسا‪ ،‬در نگرش انسان دین باور‪ ،‬سلطه بر طبیعت یك ارزش ذاتى نیست‪ ،‬بلكه صرفا ابزارى است‬ ‫براى شكوفا شدن استعدادهاى متعالى او و همین هدف‪ ،‬چند و چون بهره گیرى از ماشین را معین مى‬ ‫كند و مرزهاى فناورى را ترسیم مى نماید‪.‬اگر در متون دینى‪ ،‬سخن از مسخر بودن جهان براى‬ ‫انسان به میان آمده‪ ،‬ابدا به معناى مطلق العنان بودن انسان نیست‪ ،‬بلكه مقید به قیود و شرایطى است‬ ‫كه در تعالیم دینى مطرح شده است‪.‬انسان دینى‪ ،‬جهان را آیه اى از آیات الهى مى داند و از این رو‪،‬‬ ‫آن را شایسته احترام و تكریم مى شمارد‪.‬در پاره اى تعالیم دینى‪ ،‬به مراعات حقوق حیوانات و‬ ‫گیاهان اكیدا سفارش شده است‪.‬‬ ‫كوتاه سخن آن كه‪ ،‬براى انسان دینى‪ ،‬ارزش هاى معنوى در درجه اول اهمیت قرار دارند و از این‬ ‫رو‪ ،‬در حالى كه پیشرفت در صنعت و فناورى را امرى مطلوب مى شمارد‪ ،‬مى كوشد تا از آن در‬ ‫جهت اهداف انسانى و اخالقى بهره گیرد و آماده است تا هرگاه آن مقدمه در خدمت این هدف نباشد‪،‬‬ ‫مقدمه را در راه اهداف متعالى فدا كند‪.‬انسان دینى‪ ،‬برخالف انسان متجدد‪ ،‬هرگز داعیه خداوندگارى‬ ‫زمین را در سر نمى پروراند‪ ،‬بلكه خویش را خلیفه خدا در زمین و از این رو‪ ،‬مسؤول حفظ و‬ ‫نگاهدارى محیط طبیعى خود مى بیند‪.‬‬ ‫آنچه گفته شد حدیث مجملى است از ماجراى مفصّلى كه در عصر تج ّدد بر سر انسان رفته است‪.‬به‬ ‫باور ما‪ ،‬بحران ها و معضالت اساسى معاصر‪ ،‬كه به گوشه هایى از آن ها اشاره شد‪ ،‬دیر یا زود‬ ‫ت سراب گونه تجددگرایى را به انسان خواهد نمود و او را در اندیشه بازگشت به دین و معنویت‬ ‫واقعی ِ‬ ‫دینى فرو خواهد برد‪.‬‬ ‫البته‪ ،‬در این میان‪ ،‬دین باوران نیز مسؤولیتى بس سنگین دارند; كاوش محققانه در منابع دینى به‬ ‫منظور تعمیق و گسترش معرفت دینى خویش و تالش براى عرضه آموزه هاى حیات بخش دین در‬ ‫قالب هاى نوین‪ ،‬به گونه اى كه‪ ،‬با حفظ اصالت‪ ،‬پاسخ گوى نیازهاى متنوع انسان معاصر باشد‪ ،‬از‬ ‫جمله وظایف اساسى همه اندیشمندان و مشفقان دینى است‪.‬‬ ‫كمال و برترى خداشناسى اسالمى‬ ‫به هرتقدیر‪ ،‬به دالیل مختلفى كه در این جا مجال پرداختن بدانها نیست‪ ،‬تاریخ كهن دین ـبه معناى عام‬ ‫آن ـ شاهد تنوع حیرت انگیزى‪ ،‬هم در ناحیه اعتقادات دینى و هم در بُعد آداب و رسوم مذهبى آدمیان‪،‬‬ ‫بوده است‪.‬از دیدگاه هاى توحیدى كه بگذریم‪ ،‬تنوع آیین هاى شرك آلود یا رب االرباب انگار‪)19(،‬‬ ‫‪20‬‬  ‫به حدى است كه انسان را به حیرت مى افكند‪.‬به اعتقاد ما مسلمانان‪ ،‬آموزه هاى اسالم‪ ،‬چه در باب‬ ‫خداشناسى و چه در حوزه دیگر اعتقادات دینى مانند معاد‪ ،‬كامل ترین آموزه هایى است كه در اختیار‬ ‫آدمى نهاده شده است‪.‬اندیشهورزى در ژرفاى آموزه هاى خداشناسى براى تصدیق این مدعا كافى‬ ‫است‪.‬با این حال‪ ،‬به نظر مى رسد كه درك اه ّمیّت‪ ،‬عمق و غناى خداشناسى اسالمى‪ ،‬تنها آن هنگام‬ ‫به صورت كامل امكان مى پذیرد كه دیدگاه اسالم با سایر ادیان و آیین ها‪ ،‬بهویژه آیین ها و مكاتب‬ ‫بشرى‪ ،‬مقایسه شود‪.‬این مقایسه‪ ،‬اگر از سر تدبّر و انصاف صورت پذیرد‪ ،‬به خوبى مى تواند برترى‬ ‫خداشناسى اسالمى را بر مال سازد‪.‬‬ ‫خداشناسى آیین هاى بشرى‬ ‫ِ‬ ‫نگاهى به‬ ‫انسان دیرینه‪ ،‬دانسته هاى چندان دقیقى كه بتواند مورد اعتماد واقع شود‪ ،‬در دست‬ ‫ِ‬ ‫از حیات دینى‬ ‫نیست و پژوهش در این حوزه‪ ،‬مشكالت خاص خود را دارد‪.‬با این حال‪ ،‬امروزه در سایه كاوش‬ ‫هاى باستان شناسانه از یك سو‪ ،‬و بررسى عقاید و مراسم دینى قبایل غیرمتمدن كنونى از سوى دیگر‪،‬‬ ‫به مجموعه اى از اطالعات دست یافته ایم‪.‬براساس آخرین یافته هاى دیرینه شناسان و مردم شناسان‪،‬‬ ‫در عموم ادیان بدوى عناصر تقریبا مشتركى وجود داشته است كه امروزه نیز‪ ،‬با تفاوت هاى اندك‪،‬‬ ‫در قبایل عقب مانده و غیرمتمدن به چشم مى خورد‪.‬‬ ‫یكى از باورهاى رایج در میان انسان هاى نخستین‪ ،‬تقدیس و ستایش برخى از حیوانات و گیاهان بوده‬ ‫است‪.‬در اصطالح مورخان ادیان‪ ،‬این حیوان یا گیاه مقدس‪ ،‬توتم و تقدیس و پرستش آن‪ ،‬توتم پرستى‬ ‫)‪(Totemism‬نامیده مى شود‪.‬هریك از قبایل بدوى‪ ،‬توتم یا توتم هاى ویژه اى را مى پرستید و گاه‪،‬‬ ‫حیوان خاصى را كه از نیاكان نخستین خود مى پنداشته پرستش مى كرد‪.‬به اعتقاد آنان‪ ،‬توتم داراى‬ ‫نیروى مرموزى (موسوم به «مانا») است كه سزاوار ستایش و احترام است‪.‬از این رو‪ ،‬از‬ ‫روح موجود در آن را حامى خود مى دانستند‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫آزاررساندن یا خوردن توتم شدیدا پرهیز مى كردند و‬ ‫توتم‪ ،‬گاه از سر ترس انتخاب مى شد‪ ،‬مانند شیر و مار و گاه نیز زیبایى و جمال منشأ پرستش آن‬ ‫بوده است‪ ،‬مانند طاووس‪ ،‬غزال و‪....‬توتم پرستان مى كوشیدند تا ظاهر خود را شبیه توتم كنند‪.‬‬ ‫عالوه بر تقدیس حیوانات یا گیاهان‪ ،‬پاره اى اشیاى بى جان نیز قداست داشته اند كه به آن ها فتیش‬ ‫)‪(Fetish‬گفته مى شد‪.‬فتیش ها مورد احترام خاص افراد قبیله بوده‪ ،‬آن ها را در جنگ ها و در‬ ‫هنگام شكار همراه خود مى بردند‪.‬فتیش هاى طبیعى (غیردست ساز) مانند سنگریزه ها‪ ،‬چوب هاى‬ ‫عجیب و نادر‪ ،‬شهاب هاى آسمانى‪ ،‬عموما شكلى عجیب و خاص داشته ودر میان افراد قبیله‪ ،‬منبع‬ ‫قواى جادویى به شمار مى آمده اند‪.‬بعدها و در میان انسان هاىپیشرفته تر كه قادر به ساخت اشیاى‬ ‫‪21‬‬  ‫فلزى بودند‪ ،‬پرستش فتیش هاى دست ساز رواج یافته‪ ،‬به تدریج به اشكالى از بت پرستى تبدیل‬ ‫گردید‪.‬‬ ‫در كنار اعتقاد به اشیا‪ ،‬گیاهان و حیوانات مقدس‪ ،‬نوعى جانمندانگارى )‪ (Animism‬شایع بوده است;‬ ‫اعتقاد به این كه مظاهر طبیعت‪ ،‬ارواح و جان هاى مستقلى دارند كه مى توانند در سرنوشت انسان ها‬ ‫مؤثر باشند‪.‬هم چنین باور عمیق به سحر و جادو و پرهیز شدید از برخى اشیا به دلیل اعتقاد به‬ ‫نیروى مرموزى در آنها‪ ،‬از دیگر اعتقادات و آداب و رسومى است كه كموبیش در میان قبایل ابتدایى‬ ‫رواج داشته است‪.‬‬ ‫واقعیت هاى یاد شده حاكى از آن اند كه تمایل به یك نیروى برتر و احساس وابستگى به او و گرایش‬ ‫به تقدیس و ستایش او‪ ،‬به گونه اى خام و ابتدایى در میان انسان هاى كهن رواج داشته است; اما این‬ ‫احساس و گرایش اولیه‪ ،‬تحت تأثیر عواملى هم چون خیال پردازى‪ ،‬جهالت و كم اطالعى‪ ،‬ترس و‬ ‫احساس ناامنى و‪...‬در چهره پرستش اشیا‪ ،‬گیاهان و حیواناتى خاص تبلور مى یافت‪.‬به عبارت‬ ‫دیگر‪ ،‬بشر نخستین‪ ،‬تا رسیدن به آن بلوغ فكرى كه بتواند پذیراى معارفى بلند در زمینه شناخت مبدأ‬ ‫عالم و نظام تدبیر و اداره آن باشد‪ ،‬فاصله بسیارى داشت‪.‬‬ ‫پس از پایان اعصار نخستین‪ ،‬تاریخ آدمیان به تدریج شاهد ظهور تمدن هاى بزرگى در گوشه و كنار‬ ‫ى قبایل بدوى استمرار مى یافت‪ ،‬هرچند‬ ‫زمین گردید‪.‬در این زمان‪ ،‬از یك سو عناصر اصلى دینورز ِ‬ ‫كه گاه در ص َُور و اَشكال جدیدى تجلى مى كرد‪.‬فى المثل‪ ،‬اعتقاد به توتم و فتیش و نیز بت پرستى و‬ ‫آنیمیسم‪ ،‬در گونه هاى مختلف خود به تمدن هاى نوظهور انتقال یافت‪.‬اما از سوى دیگر‪ ،‬این تمدن ها‬ ‫مهد تولد اَشكال نسبتا جدیدى از خداپرستى‪ ،‬مانند شِ رك )‪ (Poytheism‬و رب االرباب پرستى‬ ‫)‪ ،(Henotheism‬گردید‪.‬‬ ‫مصریان باستان‪ ،‬تمام مراحل ادیان ابتدایى‪ ،‬هم چون توتم پرستى و آنیمیسم را پشت سر گذاشته با‬ ‫خدایان پرشمار‪ ،‬خصیصه اى كامال شرك آلود یافتند‪.‬آنان‪ ،‬سالطین و فراعنه مصر را‬ ‫ِ‬ ‫گرایش به‬ ‫فرزندان خورشید دانسته‪ ،‬برایشان نوعى اُلوهیت قائل بودند‪.‬بانیان اهرام مصر‪ ،‬فراعنه را پسر َرع‬ ‫(یكى از خدایان) لقب دادند و اهرامى را كه شكل آن كنایه از شعاع آفتاب است‪ ،‬به نام آنان بنا كردند‪.‬‬ ‫در نزد سومریان‪ ،‬پرستش خورشید رواج داشت و مظهر آن‪ ،‬خداى َش َمش بود‪.‬اینانا‪ ،‬خداى بزرگ‬ ‫همه شهرها‪ ،‬خداى گیاهان و الهه بارورى و حاصل خیزى به شمار مى آمد‪.‬هر یك از خدایان‬ ‫‪22‬‬  ‫سومرى در معبد خاصى زندگى مى كردند و در آن جا مورد پرستش قرار مى گرفتند‪.‬سومرى ها‬ ‫عالوه بر خدایان‪ ،‬به موجودات خیالى و ارواح نیز باور داشتند‪.‬در دوره دوم تمدن سومرى و در‬ ‫مرحله بابل ـ آشورى‪ ،‬خدایان متعددى با نام هاى مشابه وجود داشته است‪.‬‬ ‫در كهن ترین متون دینى تمدن هند‪ ،‬یعنى وداها‪ ،‬خدایان در هیأت انسانى تصویر شده اند‪.‬خداشناسى‬ ‫هندوییسم در دوره هاى نخستین خود‪ ،‬شامل دو عنصر طبیعت پرستى و چندگانه پرستى (شرك)‬ ‫است‪.‬خدایان ودایى‪ ،‬كوچك یا بزرگ‪ ،‬عناصر و عوامل طبیعت اند كه الوهیت یافته اند‪.‬ویژگى هاى‬ ‫مشترك این خدایان‪ ،‬شكل انسانى‪ ،‬طبیعت رئوف‪ ،‬فناناپذیرى و نوعى فقدان فردیت است‪.‬‬ ‫طرفداران بودا نیز‪ ،‬پس از مرگش‪ ،‬براى او مقام الوهیت قایل شدند و رفته رفته‪ ،‬خدایان بى شمار‬ ‫دیگرى نیز مورد پرستش آنان قرار گرفت‪.‬‬ ‫در نزد چینیان باستان‪ ،‬جهان ملكوت تحت حاكمیت خداى یودى یا فرمانرواى واالمقام قرار داشت كه‬ ‫گاه از او به عنوان خالق بشر یاد شده است‪.‬سپاهى از خدایان تحت نظارت یودى به اداره امور مى‬ ‫پرداختند; زیرا او برتر از آن بود كه به مشكالت موجودات فانى رسیدگى كند‪.‬هیچ فهرست كاملى از‬ ‫این خدایان در دست نیست‪.‬بخشى از خدایان چینى‪ ،‬به امر نگاهبانى خانه ها مشغول بودند و هر خانه‬ ‫چینى‪ ،‬عالوه بر ساكنان زمینى‪ ،‬ساكنان الهى نیز داشت‪.‬‬ ‫در یونان باستان پدیده چند خدایى گسترده بود‪.‬هر خانواده‪ ،‬خدایى مخصوص خود داشت و به نام او‪،‬‬ ‫آتش اجاق دائما مى سوخت‪.‬تقدیم خوراك به خدایان یكى از شایع ترین مراسم مذهبى در منازل بود‪.‬‬ ‫افزون بر خانواده ها‪ ،‬هر طایفه‪ ،‬قبیله و شهرى خداى مخصوص خود را مى پرستید‪.‬تخیل دینى‬ ‫یونانیان‪ ،‬وقتى از محدوده محلى خارج شد‪ ،‬اساطیر و خدایان مشترك یونانیان را پدید آورد‪.‬یونانیان‬ ‫براى هریك از مظاهر طبیعت و جامعه‪ ،‬نیروهاى زمینى و آسمانى‪ ،‬نیكى ها و بدى ها‪ ،‬كارها و‪...‬‬ ‫خدایى مى شناختند‪.‬‬ ‫در روم نیز مردم به ارواح متعددى اعتقاد داشتند; ارواحى كه فاقد صورت مشخص و شخصیت‬ ‫مستقل بودند‪.‬به بخشى از این ارواح‪ ،‬براى كامیابى در كار كشاورزى و جمع آورىمحصول توسل‬ ‫مى شدند و بخشى دیگر‪ ،‬در كانون خانواده مورد احترام و تقدیس بودند‪.‬تعداد خدایان رسمى رومیان‬ ‫پرشمار بود و كاهنان مخصوص در معابد دولتى و در ضمن آداب و رسوم خاصى‪ ،‬به پرستش آنان‬ ‫مى پرداختند‪.‬‬ ‫‪23‬‬ ‫ایران پیش از زردشت‪ ،‬آیین مغان غالب بود كه دوگانه پرستى و اعتقاد به خداى خیر و خداى شر‬