هنر و تمدن اسلامی PDF

‫هنر و تمدن اسالمی‬ ‫‪1‬‬  ‫تعریف‪:‬‬ ‫هنر اسالمی یا هنرهای مسلمانان به مجموعه شیوهها یا آثار هنری اطالق میشود که در جامعه‬ ‫مسلمانان و نه لزوماً توسط مسلمانان آفریده شدهاست‪.‬هرچند ممکن است این هنرها در مو...

‫هنر و تمدن اسالمی‬ ‫‪1‬‬  ‫تعریف‪:‬‬ ‫هنر اسالمی یا هنرهای مسلمانان به مجموعه شیوهها یا آثار هنری اطالق میشود که در جامعه‬ ‫مسلمانان و نه لزوماً توسط مسلمانان آفریده شدهاست‪.‬هرچند ممکن است این هنرها در مواردی‬ ‫با تعالیم و شریعت اسالم انطباق نداشته باشد ولی تأثیر فرهنگ اسالمی و منطقهای در آن بهخوبی‬ ‫نمایان است‪.‬هنر اسالمی یکی از دورانهای شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندترین‬ ‫دستاوردهای بشری در عرصه هنری بهشمار میآید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری‪،‬‬ ‫خوشنویسی‪ ،‬نقاشی‪ ،‬سفالگری و مانند آنها میشود‪.‬هنر اسالمی هنری نیست که فقط به دین‬ ‫اسالم ارتباط داشته باشد‪.‬اصطالح «اسالمی» نه تنها به مذهب‪ ،‬بلکه به فرهنگ غنی و متنوع‬ ‫مردمان سرزمینهایی که آیین اسالم در آن رواج دارد نیز اشاره میکند‪.‬همچنین بهآن دسته از‬ ‫مفاهیم و موارد هنری که در درون جوامع اسالمی تحت تأثیر عوامل منطقهای و فرهنگ بومی به‬ ‫وجود آمدهاست نیز هنر اسالمی گفته میشود‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫پیدایش‪:‬‬ ‫ظهور هنر اسالمی از دل دین و دولت جدید به صورت تدریجی و گام به گام نبود‪ ،‬بلکه همچون‬ ‫ظهور خود دین اسالم و حکومت اسالمی‪ ،‬روندی پرشتاب و ناگهانی داشت‪.‬عمده آنچه بر‬ ‫شکلگیری و تزئین بناهای صدر اسالم تأثیر گذاشت ویژه مسلمانان بود و این تأثیرات در خدمت‬ ‫اهدافی قرار گرفت که پیش از اسالم بهآن شکل و صورت وجود نداشت‪.‬هنر اسالمی برای گسترش‬ ‫خود از منابع بسیاری الهام گرفت‪ :‬هنر رومی‪ ،‬هنر اولیه مسیحی‪ ،‬و هنر بیزانس در هنر و معماری‬ ‫اسالمی اولیه مؤثر بودند؛ نفوذ هنر ساسانی از ایران پیش از اسالم‪ ،‬اهمیت بیشتری داشت؛ بعدها‬ ‫روشهای و عناصر مختلفی از هنر آسیای مرکزی و هنر چین طی تاخت و تازهای مغول تاثیر‬ ‫مهمی در نقاشی اسالمی‪ ،‬سفالگری‪ ،‬و منسوجات برجای گذاشت‪.‬در میان آیات قرآن یا تعالیم‬ ‫شخص پیامبر اسالم به موارد کمی درباره هنر برمیخوریم‪.‬بازنمایی تصویری موجودات زنده در‬ ‫قرآن بهصراحت منع نشده‪ ،‬با این وجود بسیاری از مسلمانان ترسیم چهرهها و موجودات زنده را‬ ‫خطری به سوی بتپرستی بهشمار میآوردند و گناه میدانستند؛ بنابراین هنر اسالمی اغلب بر‬ ‫خلق زیبایی با نقوش انتزاعی و استفاده از حروف‪ ،‬متمرکز بودهاست‪.‬و به دلیل محدودیت نسبی‬ ‫سایر هنرها همچون نقاشی‪ ،‬مجسمهسازی‪ ،‬موسیقی‪ ،‬و حتی گاهی‪ ،‬حرام شمردن آنها مسلمانان‬ ‫به توسعه سبکهای مختلف در زمینههایی انتزاعی سوق داده شدند‪.‬‬ ‫‪3‬‬  ‫تصویر‪:‬‬ ‫عمده مسلمانان تصویرگری چهره پیامبر اسالم را مردود میشمردند و حتی گاهی تصویرگری‬ ‫جانداران و انسان نیز مورد قبول بخشی از مسلمانان نبود‪.‬با این وجود همواره در سرزمینهای‬ ‫اسالمی تصاویری از انسان و موجودات زنده دیگر نقش میشد و به مواردی از تصویرسازی چهره‬ ‫پیامبر نیز برمیخوریم‪.‬افزون بر منع تصویرسازی چهره پیامبر‪ ،‬مفهوم و تصویر ذهنی خداوند به‬ ‫صورتی که در آیین هندو و مسیحیت رایج است در اسالم مرسوم نبود‪.‬این همه به عالوه دالیل‬ ‫اقلیمی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی و رقابت با تمدنهای دیگر موجب شد تا هنرمندان و هنرپروران در‬ ‫سراسر سرزمینهای اسالمی به اشکالی از هنرهای انتزاعی مانند خوشنویسی‪ ،‬نقوش هندسی یا‬ ‫اسلیمی و معماری توجه ویژه داشته باشند‪.‬در هنر اسالمی به عناصر تکرار شونده زیادی‬ ‫برمیخوریم مانند استفاده از طرحهای هندسی یا ترسیمی غیر واقعگرایانه از گل و گیاه که به‬ ‫اسلیمی معروفند‪.‬نقوش اسلیمی در هنر اسالمی اغلب به عنوان نمادی از طبیعت بیکرانی بهکار‬ ‫میرود که مخلوق خداست‪.‬هرچند این نظریه مورد قبول همگان نیست اما تعمد در عدم بازنمایی‬ ‫و تقلید دقیق طبیعت را معموالً بهعنوان نشانی از فروتنی هنرمندان دانستهاند که معتقد بودند‬ ‫ایجاد کمال تنها خاص خداوند است‪.‬‬ ‫‪4‬‬  ‫خوشنویسی‪:‬‬ ‫خوشنویسی بارزترین هنر اسالمی است‪.‬خوشنویسی را میتوان شاخصترین هنر در پهنه‬ ‫سرزمینهای اسالمی دانست‪ ،‬و آن را به مثابه زبان هنری مشترک برای تمامی مسلمانان تلقی‬ ‫کرد‪.‬هنر خوشنویسی همواره برای مسلمانان اهمیتی خاص داشتهاست‪ ،‬زیرا در اصل‪ ،‬آن را هنر‬ ‫تجسم کالم وحی میدانستهاند‪.‬در سرزمینهای اسالمی خط زیبا را نه فقط در نگارش قرآن‪ ،‬بلکه‬ ‫در اغلب هنرها بهکار میبردند‪.‬در هنر اسالمی تزئینات خطی و خوشنویسی در همه جا به چشم‬ ‫میخورد در کتیبه های دیوارها و گنبدهای بناهای مختلف مذهبی و غیر مذهبی‪ ،‬منبرها‪ ،‬سکه‬ ‫ها‪ ،‬سفالینه ها‪ ،‬ظروف فلزی‪ ،‬سالحها‪ ،‬لباسها و منسوجات‪ ،‬نسخههای خطی اسناد و کتابها و‬ ‫قطعات هنری تذهیب شده و درهمه جا از خط به عنوان عاملی تزئینی بهره گرفتهاند‪.‬‬ ‫‪5‬‬  ‫نقاشی‪:‬‬ ‫نقاشی اسالمی‪ ،‬بهویژه در سدههای اولیه‪ ،‬وسیلهی بیان مستقلی نبود بلکه بهنوعی مکمل ادبیات‬ ‫بهحساب میآمد‪.‬اولین آثار نقاشی اسالمی‪ ،‬حاصل تالش نقاشان‪ ،‬در کار مصور ساختن بعضی از‬ ‫متون ادبی است‪.‬آنان محتوای آثار خود را از متن این کتب میگرفتند و بسته به ذوق خود‪ ،‬آن را‬ ‫در قالب اشکال زیبا ارائه میکردند‪.‬بهطور کلی موضوع نقاشی اسالمی عبارت است از تصویرسازی‬ ‫کتابهای معتبر ادبی و مذهبی‪.‬همچنین‪ ،‬عنوان میشود که مسلمین در حین ترجمه آثار یونانی‬ ‫و بیزانسی تصاویر این کتب را نیز کپیبرداری کردهاند‪.‬اما بهتدریج نقاشی در سرزمینهای اسالمی‬ ‫اهمیت یافت‪.‬با سقوط خالفت عباسی طی دوره ایلخانی‪ ،‬هنرهای کتابسازی و نقاشی رشد‬ ‫شگرفی کرد‪.‬تأثیر هنر چینی و نقاشیهای آسیای شرقی و مرکزی در این دوران مشهود است‪.‬‬ ‫سنت نقاشی ایلخانی در دورههای خالفت فاطمی در مصر و تیموریان در ایران‪ ،‬عثمانیها در ترکیه‬ ‫و گورکانیان در هند پی گرفته شد‪.‬هنر نقاشی اسالمی در دوره صفوی به اوج رسید و در دوران‬ ‫طایفه زند و قاجار رنگ و بویی تازه یافت‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫مهمترین ویژگی های بصری در هنرهای اسالمی که تقریبا در تمامی دوران های حکومت اسالم به‬ ‫صورت امری ثابت تکرار شده عبارتند از‪:‬‬ ‫‪_1‬سطوح پر از تزئین‪:‬‬ ‫اولین ویژگی هنرهای اسالمی که در نگاه نخست جلوه می کند‪ ،‬عدم حضور بخشی خالی از تزئین‬ ‫در اثر هنری است‪.‬به طرز باورنکردنی گویی هنرمند اسالمی وحشتی از تهی بودن صفحه داشته و‬ ‫در نتیجه از هر سطح بدون تزئینی دوری جسته است‪.‬در هنر اسالمی‪ ،‬سطوح مختلف جدای از‬ ‫موضوعات گوناگون اساسا پوشیده از تزئیناتی است که اغلب در مقیاس های کوچک و به صورت‬ ‫ترکیبی از انواع مختلف تزئینات هستند‪.‬برخی مفسرین هنر اسالمی این سطوح پر تزئین را نتیجه‬ ‫منع تصویرگری انسانی و حیوانی می دانند که به رغم وجود آیه ای مشخص در کتاب مقدس‬ ‫قرآن‪ ،‬در تمام تاریخ هنر اسالمی رایج و مرسوم بوده است‪.‬‬ ‫‪7‬‬  ‫‪_2‬وجود عنصر خط و خوشنویسی‪:‬‬ ‫مسئله بعدی که تقریبا در تمامی هنرهای اسالمی شایع و معمول است‪ ،‬استفاده از خط و نگارش‬ ‫آیات مقدس در بستر اثر هنری است‪.‬معجزه پیامبر اسالم‪ ،‬کتاب مقدس قرآن است؛ کتابی‬ ‫تغییرناپذیر که تمامی نیازهای حال و آینده بشر را پاسخ داده و مراجعه به آن قلب و روح را‬ ‫آرامش می بخشد‪.‬از همین رو بیراه نیست که هر اثری با نگارش آیه ای بر آن تبرک یابد و به‬ ‫وادی معنویت وارد گردد‪.‬‬ ‫‪8‬‬  ‫‪_3‬استفاده از نقوش اسلیمی‪:‬‬ ‫عالوه بر نوشتار عربی‪ ،‬یک نوع از پیچش تاکی‪ ،‬معروف به اسلیمی ‪ ،‬از طرح های تزئینی اصلی‬ ‫اسالمی است‪.‬این نقوش متنوع اسلیمی در بسیاری از هنرهای اسالمی از تزئینات کتاب‪ ،‬نقش‬ ‫قالی‪ ،‬کاشی تا نقوش ظروف دیده می شود‪.‬استفاده از نقوش اسلیمی که اغلب با عناصر پیکره ای‪،‬‬ ‫کتیبه ای و هندسی ترکیب می شود‪ ،‬موجب خلق ریتم و تداوم بصری در کل دامنه یک اثر شده و‬ ‫پیچیدگی طرح اسالمی را تقویت می کند‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫‪_4‬کاربست هندسه‪:‬‬ ‫چهارمین عنصر اساسی در هنر اسالمی هندسه است‪.‬به رغم این که تزئین هندسی در منسوجات‬ ‫و سفال های دوره یونان و روم باستان یافت می شود‪ ،‬اما این نوع تزئین نقش مهمی در طرح های‬ ‫اسالمی پیدا کرده است‪.‬شکل ستاره ای و چند ضلعی در تمام هنرها حضور دارد و منبعی از‬ ‫تزئینات معماری را فراهم آورده است‪.‬مانند نقش اسلیمی این طرح های هندسی با آن گره های‬ ‫ساده و طومارهای اسلیمی‪ ،‬نقوشی متنوع را ساخته اند که در ترکیب با نقوش حیوانی‪ ،‬انسانی و‬ ‫خطوط خوشنویسی به طرز خیره کننده ای زیبا و مسحور کننده اند و نوعی از تزئین را بوجود‬ ‫آورده اند که منحصر به هنر اسالمی است و در هیچ هنر دیگری نظیر ندارند‪.‬‬ ‫‪10‬‬  ‫زیبایی‪:‬‬ ‫زیبایی یکی از عناصر بنیادین در حکمت هنر است‪.‬به باور حکمای اسالمی‪ ،‬زیباییهای موجود در‬ ‫این عالم‪ ،‬جلوههای مفیدی از زیبایی مطلق یعنی حقتعالی هستند‪.‬همچنین منشأ هنر‪ ،‬برخی‬ ‫اسماء و صفات االهی از قبیل خالقیت حقتعالی دانسته شده است‪.‬هنرمندان هم با خلق آثاری در‬ ‫حدّ خود تجلی بخش این اسماء و صفاتند‪.‬میتوان نزد فیلسوفان اسالمی تعریفی برای هنر‬ ‫بازسازی کرد که در آن‪ ،‬عنصر زیباآفرینی‪ ،‬ذاتی هنر است‪.‬‬ ‫‪11‬‬  ‫ذات‪:‬‬ ‫در هر اثر و فعالیت هنری‪ ،‬ویژگی زیباآفرینی حضور دارد‪.‬قوام هنر به زیبایی است‪.‬خیلی از‬ ‫زیباییها نسبیاند و طبق ذائقه افراد تفاوت میکنند‪.‬صرفنظر از هر تعریفی که برای زیبایی‬ ‫داشته باشیم‪ ،‬در ذات هنر‪ ،‬زیبایی و زیباییآفرینی نهفته است؛ بنابراین میتوان هنر را فعل‬ ‫زیباآفرینی انسان نامید‪.‬البته زیبایی را نباید به زیبایی محسوس محدود کنیم؛ بلکه آن را به‬ ‫زیبایی معنوی تعمیم دهیم‪.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫ماهیت‪:‬‬ ‫در تعریف استنباط شده از متون فیلسوفان اسالمی روی عنصر زیبایی تأکید شده است‪.‬فارابی‪،‬‬ ‫زیبایی را چنین تعریف میکند‪« :‬پیدایی وجود برتر هر موجودی و حصول واپسین کمالش‪ ،‬زیبایی‬ ‫است»‪.‬وجود برتر انسان به این است که بیشترین تشابه را به حق تعالی داشته باشد و مظهر اسما‬ ‫و صفات جمال و جالل خداوند باشد‪.‬بههمین ترتیب در هر موجودی‪ ،‬زیبایی آن به نحوه وجود‬ ‫برتر آن است‪.‬‬ ‫‪13‬‬  ‫حُسن‪:‬‬ ‫تعریف زیبایی به تناسب و هماهنگی‪ ،‬پیوسته مناقشاتی به دنبال داشته است؛ از جمله این که این‬ ‫تعریف صرفاً شامل زیباییهای محسوس و مادّی میشود‪ ،‬نه زیباییهای معقول و معنوی؛ چون‬ ‫وجودهای بسیط مثل حقتعالی دارای اجزا نیستند تا بین اجزا تناسب و هماهنگی باشد‪.‬در آثار‬ ‫فیلسوفان اسالمی‪ ،‬حُسن و زیبایی مساوی با خیر و نیکی تلقی شده است؛ نه صرفاً به معنای خیر‬ ‫و نیکی اخالقی؛ بلکه به معنای خیر و نیکی هستیشناسانه و وجودی‪.‬ابنسینا‪ ،‬زیبایی‪ ،‬به ویژه‬ ‫زیبایی خدا را چنین تعریف می کند‪ :‬زیبایی خدا یعنی به گونهای باشد که بر او ضرورت دارد‬ ‫چنان باشد‪.‬برای مثال قدیر بودن‪ ،‬لطیف بودن‪ ،‬کریم بودن بر حضرتش ضرورت دارد؛ بنابراین اگر‬ ‫قدیر‪ ،‬لطیف‪ ،‬کریم و جواد نبود‪ ،‬در واقع زیبا نبود‪.‬‬ ‫‪14‬‬  ‫منشأ زیبایی‪:‬‬ ‫فیلسوفان اسالمی منشأ همه زیباییها را زیبای مطلق یعنی حقتعالی میدانند‪.‬در دیدگاه آنها‪،‬‬ ‫زیباییهای موجود در این جهان‪ ،‬همگی سایه و جلوهای از زیبایی حق تعالی است‪.‬ابنسینا‬ ‫میگوید‪ :‬واجب الوجود دارای زیبایی محض و حُسن محض است و مبدأ و منشأ زیبایی و حُسنِ هر‬ ‫چیزی است‪.‬صدرالمتالّهین شیرازی میگوید‪ :‬هر زیبایی و کمالی‪ ،‬پرتوی از زیبایی و کمال خداوند‬ ‫است‪.‬یا در جای دیگر میگوید‪ :‬حق تعالی سرچشمه هر نیکی و کمال و منشأ هر زیبایی و حُسن‬ ‫است‪.‬او همچنین هر زیبایی را که در این جهان است‪ ،‬سایه و پرتوی از زیبایی موجود در‬ ‫جهانهای باال و عوالم دیگر میداند که البته در آن عوالم خالی و عاری از هرگونه نقص و تغییرند؛‬ ‫اما در این جهان ملتزم به ماده و نقص و تغییرند‪.‬هر نیرو‪ ،‬کمال و منظره و زیبایی که در این‬ ‫جهان فرودین یافت میشود‪ ،‬در حقیقت سایه و تصویرهایی هستند از آنچه در جهان فرازین است‪.‬‬ ‫این امور تنزّل یافته و متکثّر شدهاند و به صورت ماده درآمدهاند‪ ،‬در حالی که از هرگونه نقص و‬ ‫عیب‪ ،‬بری و پاک و از هرگونه غبار و زنگار و تاریکی عاری بودند‪.‬‬ ‫‪15‬‬  ‫رابطه لذّت و زیبایی‪:‬‬ ‫از دیدگاه فیلسوفان اسالمی‪ ،‬وقتی زیبایی مورد ادراک واقع شود‪ ،‬لذّت حاصل میشود‪.‬به تعبیر‬ ‫دیگر‪ ،‬لذّت یا دستکم قسمی از لذّت نتیجه ادراک زیبایی است و هر قدر زیبایی شدید و ادراک‬ ‫زیبا قوی باشد‪ ،‬به همان اندازه لذّت هم شدید و قوی خواهد بود؛ از این رو چون خداوند زیبای‬ ‫مطلق است و ذات خود را به نحو اتمّ و اکمل درک میکند‪ ،‬بیشترین ابتهاج و سرور را دارد‪.‬هر‬ ‫چقدر ادراک و شهود زیبایی قوی باشد‪ ،‬به همان اندازه لذّت هم شدید خواهد بود؛ از این رو وقتی‬ ‫مناظر زیبا را از نزدیک مشاهده میکنیم‪ ،‬بیشتر لذّت میبریم‪.‬هر قدر ادراک شدید باشد‪ ،‬به همان‬ ‫اندازه لذّت اتمّ و اکمل خواهد بود‪.‬لذّت نگاه کردن به زیبا از نزدیک و از جای روشن‪ ،‬بیشتر از‬ ‫لذّت نگاه کردن به آن از مکان دور است؛ چون ادراک یک چیز از مکان نزدیک‪ ،‬شدیدتر است‪.‬‬ ‫‪16‬‬  ‫نقش محاکات در هنر‪:‬‬ ‫محاکات یا بازنمایی و حکایتگری‪ ،‬از جمله مقوّمات برخی یا همه هنرها است‪.‬در هنر شعر‪ ،‬نقش‬ ‫محاکات‪ ،‬اساسی است‪.‬شاعر چه بسا با شعر در ذهن مخاطب صحنهسازی و صحنهآرایی میکند‪.‬‬ ‫در واقع از سوژه مورد نظرش حکایت میکند و نمایشی از آن در خیال و ضمیر شنونده برپا‬ ‫میکند‪.‬تشبیه و تمثیل که در شعر نقش اساسی دارند‪ ،‬نوعی محاکات هستند‪.‬بنابراین‪ ،‬مفهوم‬ ‫محاکات نزد فیلسوفان اسالمی‪ ،‬خیلی عامتر از مفهوم آن نزد افالطون و ارسطو است‪.‬گفته شد که‬ ‫محاکات رُکن مقوّم شعر به معنای سخن مخیّل‪ ،‬موزون و مقفّی است‪.‬اگر معنای مورد نظر‬ ‫فیلسوفان اسالمی از محاکات را مدّنظر قرار دهیم‪ ،‬چه بسا هیچ هنری بدون محاکات و خالی و‬ ‫عاری از آن نخواهد بود‪.‬درک حضور و وجود محاکات در برخی هنرها آشکار است؛ امّا در برخی‬ ‫هنرها پی بردن به محاکات بهکار رفته در آن به تامّل نیاز دارد‪.‬حضور محاکات در نقّاشی‪،‬‬ ‫مجسّمهسازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬قصّهنویسی و‪...‬بدیهی است؛ امّا پی بردن به محاکات مورد بحث در‬ ‫هنرهایی مثل خوشنویسی‪ ،‬موسیقی و‪...‬بهتامّل نیاز دارد‪.‬‬ ‫‪17‬‬  ‫معنای متعالی محاکات‪:‬‬ ‫درباره منشأ موسیقی و نغمههای خوش و زیبا‪ ،‬دو دیدگاه بین حکیمان اسالمی رایج بوده که این‬ ‫دو دیدگاه درباره سایر مصادیق هنر هم کم و بیش گفته شده است‪.‬درباره سرچشمه و منشأ‬ ‫نخستین موسیقی‪ ،‬یک دیدگاه این است که حرکت افالک و سیّارهها دارای نظم و حساب ویژهای‬ ‫است و از هماهنگی و هارمونی ویژهای پیروی میکند‪.‬از این حرکات هماهنگ‪ ،‬اصوات زیبا و‬ ‫دلانگیزی تولید میشود که فقط انسانهای خاصّی که دارای روح بسیار لطیف و منزّه هستند‪،‬‬ ‫میتوانند آنها را بشنوند‪.‬گفته میشود نخستین بار هِرمس بود که این نغمات آسمانی را شنید و‬ ‫بر اساس آن علم و هنر موسیقی را پدید آورد و بعد از او فیثاغورث بود که به تکمیل و تدوین‬ ‫موسیقی پرداخت‪.‬آن اصوات زیبای آسمانی به موسیقی آسمانی معروف است‪.‬برخی از حکیمان و‬ ‫عارفان هم معتقدند که این الحان خوش و موسیقیهای دلانگیز‪ ،‬یادگار آن ایامی هستند که‬ ‫انسانها به تبع حضرت آدم در بهشت بودند و در آنجا آوازهای خوش و زیبا میشنیدند‪.‬این قسم‬ ‫محاکات یعنی محاکات از آسمانها و ملکوت و بهشت را میتوان محاکات متعالی نامید که با‬ ‫محاکات متعارف فاصله بسیاری دارد‪.‬چنین دیدگاهی اختصاص به موسیقی و الحان خوش نداشته‬ ‫و شامل حدّاقل برخی مصادیق دیگر هنر هم میشود‪.‬‬ ‫‪18‬‬  ‫قوه خیال‪:‬‬ ‫از نظر حکیمان اسالمی‪ ،‬مقوّم دیگر اثر هنری اعمّ از شعر و غیره‪ ،‬عنصر خیال است؛ چنانچه شعر‬ ‫را به کالم مخیّل یعنی سخن تخیّلی و خیالانگیز تعریف کردهاند و حتّی خیال را نوعی محاکات‬ ‫طبیعی دانستهاند‪.‬در توضیح خیال بایستی خاطر نشان شد که فالسفه اسالمی برای انسان چهار‬ ‫قوّه ادراکی قائل هستند‪-1 :‬قوّه حسّی‪-2.‬قوّه خیالی‪-3.‬قوّه وهمی‪-4.‬قوّه عقلی‪.‬هر یک از این قوا‬ ‫دارای ویژگی خاصّ خود هستند‪.‬در خصوص قوّه خیال و تعریف ادراک خیالی‪ ،‬وحدتنظر وجود‬ ‫ندارد‪.‬برخی آن را نیمه مجرّد و نیمه مادّی میدانند؛ مانند ابنسینا و برخی آن را مطلقاً مجرّد‬ ‫میدانند؛ مانند صدرالمتالّهین‪.‬هرچند تأثیر خیال در نفوس توده مردم به مراتب بیشتر از تأثیر‬ ‫برهان است‪ ،‬اکثر حکما ادراک خیالی را ضعیفتر و کم ارزشتر از ادراک عقلی و استداللی‬ ‫میدانند‪.‬از دیدگاه آنان‪ ،‬ارزش قیاس شعری و مخیّالت‪ ،‬بسیار کمتر از ارزش یقینیات و قیاس‬ ‫برهانی است‪.‬‬ ‫‪19‬‬  ‫معنای متعالی خیال‪:‬‬ ‫در این بین یک تلقی متعالی از خیال و قوّه خیال وجود دارد که مطابق آن نه تنها ارزش خیال و‬ ‫تخیّل کمتر از تعقّل نیست‪ ،‬بلکه بیشتر از آن است‪.‬ابنعربی‪ ،‬معتقد است قوّه خیال اشیایی را در‬ ‫ذهن حاضر میکند که در جهان مادّی حضور ندارند‪.‬این حضور امری موهوم نیست‪.‬در حقیقت‪،‬‬ ‫تخیّل یعنی ادراک و شهود اموری که در جهانی باالتر و واالتر از جهان مادّی و محسوس قرار‬ ‫دارند‪.‬این مرتبه از هستی‪ ،‬عالم مثال یا ملکوت خوانده میشود‪.‬عالم ملکوت دارای حرکت‪ ،‬مکان و‬ ‫زمان خاصّ خود است و اجسام و رنگها و اشکالی‪ ،‬غیر از اجسام این جهان خاکی را دارد‪.‬‬ ‫همچنین دارای مرتبه بهشتی است و مأوای اصل صور‪ ،‬اشکال و رنگها و بوهای مطبوع این عالم‬ ‫مادّی است که به حیات انسانی در این جهان لذّت میبخشد؛ چون آنچه باعث لذّت و شادی و‬ ‫سرور میشود‪ ،‬حتّی در عالم محسوسات تذکری از تجربه لذایذ و شادیهای بهشتی است که‬ ‫خاطره آن در اعماق روح انسان همیشه باقی است و مهر آن هیچگاه از لوح آدمی پاک نمیشود‪.‬‬ ‫‪20‬‬  ‫هنر قدسی‪:‬‬ ‫هنر قدسی در واقع نمودار این فضای ملکوت و اشکال و الوان آن‪ ،‬جلوهای از اشکال عالم مثالی و‬ ‫خیالی است‪.‬آثار هنر قدسی صرفاً از وهم هنرمند ناشی نشده؛ بلکه نتیجه رؤیت و شهود واقعیتی‬ ‫عینی است که فقط با شعور و آگاهی خاصّی در وجود هنرمند امکانپذیر است‪.‬به عقیده‬ ‫صدرالمتالّهین‪ ،‬هنرمندان و صنعتگران هم مَظهر اسم و صفت خالقیّت و اَحسنالخالقیّت خداوند‬ ‫هستند و از این حیث آنها هم جانشینهای خداوند هستند‪.‬طبق این دیدگاه‪ ،‬زیباآفرینی هنرمند‬ ‫از روحی خدایی که بهطور وارثی از برخی صفات حقتعالی است‪ ،‬سرچشمه میگیرد‪.‬‬ ‫صدرالمتالّهین در کتاب اسرارآالیات میگوید‪ :‬هر کدام از آحاد بشر‪ ،‬ناقص یا کامل‪ ،‬از خالفت‬ ‫االهی بهرهای دارند‪ ،‬بهاندازه بهرهای که از انسانیّت دارند؛ به خاطر فرمایش حقتعالی‪« :‬او خدایی‬ ‫است که شما را بر روی زمین جانشین قرار داد‪ ».‬این آیه به این اشاره دارد که هر یک از افراد بشر‬ ‫چه برترینها و چه غیر برترینها‪ ،‬خلیفه خداوند بر روی زمین هستند‪.‬صاحبان فضیلت در آینه‬ ‫اخالق ربّانی خود‪ ،‬مظاهر صفات جمال خداوندند‪.‬حقتعالی با ذات خود در آینه دلهای انسانهای‬ ‫کامل تجلّی میکند؛ تا این که دل آنها‪ ،‬مظهر جالل ذات و جمال صفات االهی باشد‪.‬‬ ‫‪21‬‬