فلسفه زیبایی در آثار فارابی

هنر و تمدن اسلامی

• هنر اسلامی به مجموعه‌ای از شیوه‌ها یا آثار هنری گفته می‌شود که در جوامع مسلمانان، چه توسط مسلمانان یا غیر مسلمانان، خلق شده‌اند.
• این هنر ممکن است با تعالیم و شریعت اسلام مطابقت نداشته باشد، ولی تأثیر فرهنگ اسلامی و منطقه‌ای در آن مشهود است.
• هنر اسلامی یکی از دوره‌های شکوهمند تاریخ هنر و دستاوردهای ارزشمند بشری است و شامل طیف متنوعی از هنرها مانند معماری، خوشنویسی، نقاشی، سفالگری و... است.
• اصطلاح "اسلامی" به معنای محدود به مذهب اسلام نیست بلکه به فرهنگ غنی سرزمین‌های اسلامی و مفاهیم هنری تحت تأثیر عوامل منطقه‌ای و فرهنگی مربوط می‌شود.

تعریف هنر اسلامی

• هنر اسلامی مجموعه روشها و آثاری هنری است که در جوامع اسلامی، اعم از توسط مسلمانان یا نه، بوجود آمده اند.
• این هنرها ممکن است همسو با شریعت اسلامی نباشند، اما تأثیر فرهنگ اسلامی و منطقه‌ای به‌وضوح در آن‌ها دیده می‌شود.
• هنر اسلامی یک دوره درخشان هنری به شمار می‌آید و شامل انواع متفاوتی مانند معماری، خوشنویسی، نقاشی، سفالگری و … است.
• این نوع هنر فقط به دین اسلام مرتبط نیست، بلکه نشانگر فرهنگ متنوع سرزمین‌های اسلامی و مفاهیم هنری تحت تأثیر عوامل بومی و منطقه‌ای است.

پیدایش هنر اسلامی

• پیدایش هنر اسلامی، به مانند پیدایش دین و حکومت اسلام، تدریجی و پرشتاب نبوده است.
• عناصر مهم شکل‌گیری و تزئین بناهای اسلامی، مربوط به باور‌ها و دیدگاه‌های مسلمانان بوده‌ است.
• هنر اسلامی از منابع مختلفی مانند هنر رومی، ابتدای مسیحیت، هنر بیزانس و هنر ساسانی ایران الهام گرفته است.
• نفوذ هنر آسیای مرکزی و هنر چین در دوره‌های بعدی، تأثیر مهمی بر نقاشی، سفالگری و منسوجات اسلامی بر جای گذاشته است.
• منع بازنمایی تصویری موجودات زنده، به جز در موارد خاص مانند قرآن، یکی از عوامل تأثیر گذار در شکل‌گیری هنرهای انتزاعی در اسلام بوده‌ است.
• محدودیت نسبی در هنرهایی مانند نقاشی، مجسمه‌سازی و موسیقی در برخی دوره‌های اسلامی، به توسعه هنرهای انتزاعی و نقوش هندسی (مانند اسلیمی) کمک کرده‌ است.

تصویرگری در هنر اسلامی

• تصویرگری چهره پیامبر و موجودات زنده، در برخی دوره‌ها و میان برخی از مسلمانان، مورد اعتراض بوده است.
• درک متفاوت مفهوم تصویر خداوند در اسلام، از سایر دین‌ها، عاملی در سوق دادن هنر به سمت اشکال انتزاعی بوده‌ است.
• عوامل اقلیمی، اجتماعی، فرهنگی و رقابت با تمدن‌های دیگر، موجب توسعه سبک‌های هنری انتزاعی مانند خوشنویسی و نقوش هندسی و اسلیمی در هنر اسلامی شده است.
• استفاده از نقوش اسلیمی اغلب به عنوان نمادی از طبیعت بیکران و آفریده خدا در نظر گرفته می‌شود.

خوشنویسی در هنر اسلامی

• خوشنویسی در سرزمین‌های اسلامی، به عنوان مهم‌ترین و برجسته‌ترین هنر به شمار می‌رود.
• خط زیبا نه تنها در نگارش قرآن، بلکه در سایر هنرها نیز کاربرد داشته است.
• کتیبه‌ها، گنبدها، منبرها، سکه‌ها، سفالینه‌ها، ظروف فلزی، سلاح‌ها، لباس‌ها، منسوجات، نسخه‌های خطی، اسناد و کتاب‌ها از کتیبه‌های خوشنویسی تزئین شده‌اند.
• المان‌های خطی و خوشنویسی در تمام هنرهای اسلامی به چشم می‌آیند.

نقاشی در هنر اسلامی

• نقاشی اسلامی، در مراحل اولیه، بیشتر به عنوان مکمل ادبیات عمل می‌کرد، و از متن ادبیات و آیات، برای تصویرسازی بهره می‌برد.
• از مهم‌ترین موضوعات نقاشی اسلامی، تصویرسازی از کتب ادبی و مذهبی، بوده‌ است.
• ترجمه آثار یونانی و بیزانسی، تأثیر قابل توجهی بر توسعه نقاشی اسلامی داشته است.
• هنر نقاشی اسلامی در دوره‌های صفوی، ایلخانی، فاطمی، تیموری و عثمانی، رشد و شکوفایی خاصی داشته است.
• تأثیرات هنر چینی و آسیای شرقی و مرکزی، در نقاشی اسلامی، مشهود است.

ویژگی‌های بصری هنر اسلامی

• سطوح پر از تزئینات، ویژگی بارز هنر اسلامی در طول تاریخ است.
• هنرمندان از هر سطح خالی از تزئین، در آثار خود اجتناب می‌کرده‌اند.
• استفاده از تزئینات مختلف در مقیاسهای کوچک و ترکیب‌های متفاوت، در سطوح آثار هنری، قابل مشاهده است.
• این سطوح پر از تزئینات، اغلب به عنوان پاسخی به اجتناب از بازنمایی تصویری موجودات زنده، تفسیر شده‌اند.
• وجود عنصر خط و خوشنویسی در هنرهای اسلامی.

نقوش اسلیمی

• نقوش متنوع اسلیمی، یکی از الگوهای اصلی تزئینی هنر اسلامی است.
• این نقوش اسلیمی در انواع هنرهای اسلامی مانند منسوجات، فرش، و سفال‌ها به وفور دیده می‌شود.
• ترکیبی از عناصر پیکره‌ای، خطی، و هندسی، در این نقوش، موجب خلق حس ریتم و تداوم بصری در اثر شده است.

هندسه در هنر اسلامی

• کاربرد هندسه، یکی دیگر از عناصر مهم و اساسی هنر اسلامی است.
• فرم‌های هندسی مانند ستاره‌ها و اشکال چند ضلعی، در معماری و کتیبه‌های اسلامی دیده می‌شوند.
• ترکیب نقوش اسلیمی با عناصر هندسی موجب خلق تزئینات متنوع و خیره کننده‌ای شده است.

زیبایی در هنر اسلامی

• زیبایی، یکی از عناصر کلیدی در هنر اسلامی، نزد فیلسوفان اسلامی است.
• زیبایی‌های مادی و معنوی با هم در نظریه‌های هنر اسلامی جای دارند.
• هنرمندان با خلق اثر، در مقیاس خود، تجسمی از برخی از اسماء و صفات الهی هستند.

منشأ زیبایی در هنر اسلامی

• فیلسوفان اسلامی منشأ زیبایی‌ها را، زیبایی مطلق (خداوند) می‌دانند.
• زیبایی موجود در جهان، سایه و جلوه‌ای از زیبایی خداوند به‌شمار می‌آیند.

لذت و زیبایی در هنر اسلامی

• لذت، نتیجه ادراک زیبایی است.
• چه بسا هر قدر زیبایی شدید و ادراک قوی باشد، لذت هم زیاد و شدید باشد.

محاکات در هنر اسلامی

• محاکات (بازنمایی) یکی از عناصر کلیدی در برخی از هنرها مانند شعر است.
• محاکات در معنای وسیع‌تر نزد حکیمان اسلامی به کار می‌رود.
• محاکات، در اشکال مختلف هنری، مانند نقاشی، قصه نویسی، نمایان است.

خیال در هنر اسلامی

• خیال، عنصری مهم در هنر، نزد حکیمان اسلامی، است.
• قوه خیال در ادراک امور و مفاهیم برتر، نقش مهمی دارد.
• خیال در هنر، اموری را در ذهن حاضر می‌کند که در جهانِ مادی حضور ندارند.

هنر قدسی

• هنر قدسی، نماینده ای از جهان ملکوت و عالم مثال است.
• در این هنر، نه تنها هنرمند بلکه شهود و بینشی خاص، در خلقت اثر، دخیل است.
• هنرمندان در هنر قدسی نماینده ای از صفات خالق هستند.