HCI_week10.pdf

Human-computer Interaction Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin PARMAKSIZ Week-10 23.05.202...

Human-computer Interaction Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin PARMAKSIZ Week-10 23.05.2024 [email protected] 1  IBE Sosyal ve Organizasyonel Boyutu – Çevrenizdekilere cep telefonu satın alma kararını nasıl verdiklerini sorunuz. Sosyal çevrelerinin bu karar üstündeki etkisini analiz ediniz. – İş yerinizde kullanılan yazılımların seçiminde çalışanların karar sürecine katılımı nedir? 23.05.2024 [email protected] 2  Kullanıcıdan Kullanmaya İnsanlar Teknolojileri Neden Kabul Ya da Reddederler? – STST – Socio Teknik Sistem Teorisi, insan davranışlarının ve sosyal faktörlerin teknolojinin kabulünü nasıl etkilediğini açıklayan bir teoridir. Bu teoriye göre, insanlar teknolojiyi birçok nedenden dolayı kabul veya reddedebilirler:  Faydalar ve Maliyetler: İnsanlar, bir teknolojinin sunduğu faydaları ve maliyetlerini tartarak kabul veya reddetme kararı verirler. Bir teknolojinin değeri yüksek ve maliyeti düşükse, kabul edilme olasılığı daha yüksektir.  Kullanım Kolaylığı: Teknolojinin kullanımı kolay ve anlaşılırsa, kabul edilme olasılığı daha yüksektir. Karmaşık ve zorlayıcı teknolojiler genellikle reddedilir.  Sosyal Normlar: İnsanlar, çevrelerindeki diğer insanların ne düşündüğünü ve ne kullandığını dikkate alarak teknolojiyi kabul veya reddedebilirler.  Bireysel Özellikler: Kişilik, beceri ve tutumlar gibi bireysel özellikler de teknoloji kabulünü etkileyebilir. Organizasyonel Bağlam Neden Önemlidir? – STST, organizasyonel bağlamın da teknoloji kabulünü etkilediğini öne sürmektedir. Organizasyonel kültür, liderlik, hiyerarşi ve iş süreçleri gibi faktörler, çalışanların yeni teknolojileri benimseme ve kullanma şeklini etkileyebilir. 23.05.2024 [email protected] 3  Rasyonel Sistemler Açısı – İnsanlar, uyulması gereken kuralları bulunan sistemler içinde kendilerine resmen tanımlanmış işlerini yapan, emirlere uyan ve işbirliğine açık kişiler olarak tanımlanır. – Bilgisayar sistemleri, genel olarak tutarlı ve insanlar tarafından gerçekleştirilen görevler için yeterli olarak tasvir edilmektedir. 23.05.2024 [email protected] 4  Bilişim Sistemleri Projelerinin Analizlere göre – Sadece % 16,2'si zamanında ve bütçe dahilinde tamamlandı – % 52,7'si gecikti, bütçeyi aştı – % 31.1 tamamlanma önce iptal edildi Neden? – Politik meseleler – Eksik gereksinimler – Kullanıcı katılımının olmaması – Kaynak eksikliği – Gerçekçi olmayan beklentiler – Ancak bunların hiçbiri teknik konular değildir 23.05.2024 [email protected] 5  Yeniliğin Yayılımı (YY) (Rogers 83) Yayılım: "bir yeniliğin belirli bir kanal vasıtasıyla zaman içinde bir sosyal sistem üyeleri arasında iletildiği süreç." Üç ana konu: – Yayılma oranları – Yayılma kalıpları – Uyumun zaman içinde değişimi 23.05.2024 [email protected] 6  YY Teorisi Rogers’ın teknolojiye 5 uyum özelliği – Göreceli avantaj – Uygunluk – Kullanım kolaylığı – Denenebilirlik – Sonuçların gözlemlenebilirliği 23.05.2024 [email protected] 7  YY Nelere Bağlı? 23.05.2024 [email protected] 8  YY Kategorileri – Yenilikçiler/Şampiyonlar – Erken Uyum (zengin, eğitimli, risk alma sahibi olanlar) – Erken çoğunluk – Geç çoğunluk – Direnenler/Reddedenler 23.05.2024 [email protected] 9  Yeniliği S Eğrisi Yeniliğin S eğrisi, bir teknolojinin veya yeniliğin zaman içinde nasıl benimsendiğini gösteren bir grafiktir. Örnek1 eğrideki hangi kısım sizce? Teknolojiye karşı çıkar; Şu anda kullanmayı düşünmüyor Endişelerini anlayın Onları eğitin zor ama yine de Örnek2 eğrideki hangi kısım sizce? Teknolojiden korkmuyor, ancak şüpheci Fayda/Maliyet hakkında soruları var Üniversitedeki kullancılar 23.05.2024 [email protected] 10  Teknoloji Kabul Modeli (Davis, 1989) Bu aracı kullanmak işimde performansımı arttırır (AF) Bu aracı faydalı buldum (AF) Bu aracı işimde kullanmaya niyetim var (DDN) 23.05.2024 [email protected] 11  Türkiye Savunma Sanayii Örneği (Çak & Çağıltay, 2005) Firmalarla ve TSK ile yapılan çalışmada – Yazılım yoğun projelerde beş çeşit boşluk yaşanıyor – Kullanıcılar ve geliştiriciler arasındaki iletişim – Kullanıcıların ve geliştiricilerin sırasıyla operasyonel ihtiyaçlar ve teknolojik altyapı üzerinde hissettikleri farklı mülkiyetler – Geliştiricilerden gerçekçi olmayan beklentiler – Çalışma davranışları, değerleri ve özellikleri arasındaki fark – Kullanıcılar ve geliştiriciler arasındaki zayıf etkileşim – İki tarafta gündeme getirilen sorunlar sadece % 25. 23.05.2024 [email protected] 12  Tasarımcıları Anlamak Tasarım Süreci – Şelale Yöntemi (Waterfall) – Helezonik Model (Spiral) – Kullanıcı Merkezli Yaklaşım 23.05.2024 [email protected] 13  Sistem Geliştirmede Ürün ve Süreç Paradigması (Floyd, 1987) Ürün-yönlü bakış açısı: Bir ürün olarak yazılım, kendi başına varlık gösterir, bir programlar kümesini ve ilişkili dokümanları içerir. Ürünün kullanımı sabit ve iyi anlaşılabilir; yazılım gereksinimlerinin önceden belirlenmesi sağlanır. 23.05.2024 [email protected] 14  Sistem Geliştirmede Ürün ve Süreç Paradigması (Floyd, 1987) Süreç-yönlü yaklaşım: Yazılımı, insanın öğrenmesi, işi ve iletişimi (yani, kullanımı) bağlamında ele alır. Yazılımın kullanımı değişen ihtiyaçların değişen dünyasında gerçekleşir ve yazılım başkalarını kısıtlarken belirli eylemleri mümkün kılar. Değişimin norm olması nedeniyle, önceden şartnamenin sağlanması mümkün değildir. 23.05.2024 [email protected] 15  Şelale Modeli (Sistem Geliştirme Yaşam Döngüsü-SGYD) – Proje Tanımı – Fizibilite çalışması – Sistem Araştırması – Sistem analizi – İhtiyaç analizi – Sistem tasarımı – Sistem geliştirme – Uygulama, – Test İnceleme ve bakım 23.05.2024 [email protected] 16  Boehm’in Helezonik (spiral) modeli – Risk odaklı (öncelikli olarak belge yönlendirmeli veya kod yönlendirmeli bir süreç değil) – Mevcut modelleri birleştirir. 23.05.2024 [email protected] 17  Gould’un 4 prensibi (1988) (IBM) Gould'un 4 prensibi, kullanıcı odaklı tasarımın temel ilkelerini sunar. Bu prensiplere uyarak, kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayan ve kullanımı kolay ürünler tasarlayabilirsiniz. Kullanıcılara erken ve sürekli odaklanma – Gözlem, mülakat, katılım – Bilişsel ve davranışsal sorunları anlama Kullanıcı testlerine erken ve sürekli odaklanma – Herşeyi her zaman test edin Yinelemeli tasarım – Tekrar et Bütünleşik tasarım – Çalışmalar bir hedef için - kullanılabilir bir tasarım 23.05.2024 [email protected] 18  Çevik Yaklaşım Önem: Diğer bir deyişle, Büyük fontlarla yazılmış soldaki öğeler sağdakilerden daha önemli http://www.agilealliance.com/intro 23.05.2024 [email protected] 19  Etik Etik ne demektir? – "Etik" - Yunanca "ethos" kelimesinden türetilmiştir. Bir kişinin hayata yönelimini ifade eder. – Etik, karar vermemiz veya davranışımız için temel olarak kullandığımız standartlar, değerler ve ahlak ilkelerini kapsar – Etik doğru ve yanlış ile ilgilidir 23.05.2024 [email protected] 20  Bilgi Sistemleri (BS) ve Etik Bilgi Sistemleri etiği üç temel unsurdan oluşur. – Teknik etik – Geliştirme sürecinin her aşamasında teknik açıdan yetkin bir iş yapmak, – Mesleki etik - teknik kararları yönlendiren bir dizi ahlaki değer – Sosyal etik - Çevre içindeki bireyin, bireylerin, grupların ve organizasyonların etkileşimi 23.05.2024 [email protected] 21  Etik Kuramları Etik kuramları, ahlaki kararlar vermemize rehberlik eden ilkeler ve çerçeveler sunar. Üç ana kuram şunlardır: 1. Fayda (Utilitarian) Kuramı: En doğru eylem, en fazla sayıda insan için en fazla mutluluğu yaratan eylemdir. (Sonuç odaklı) 2. Deontoloji Teorisi: Bazı eylemler her zaman doğru, bazıları ise her zaman yanlıştır. Sonuçlar ne olursa olsun, evrensel ahlaki kurallara uymak önemlidir. (Kurallar odaklı) 3. Sözleşmeli Kuramlar: Ahlaki kurallar, toplumdaki insanlar arasındaki bir sözleşmeden türemiştir. Bu sözleşme, toplumdaki herkes için en fazla faydayı sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. (Toplum odaklı) Hangi kuramın en doğru olduğu sorusunun kolay bir cevabı yoktur. Her birey kendi değerlerine ve inançlarına göre karar vermeli 23.05.2024 [email protected] 22  Dijital bölünme mi Etik mi? Jenny Blank (BSA, Deontolojik Bakış Açısı): – Telif hakkı yasalarının evrensel olarak uygulanması gerektiğine inanıyor. – Okulların çocuklara telif hakkı ihlali yoluyla hırsızlık yapmayı öğretmemesi gerektiğini savunuyor. – Fikri mülkiyet haklarına saygı duymanın önemli bir mesaj olduğunu düşünüyor. Lloyd Kowalski (Öğretmen, Faydacı Bakış Açısı): – Fakir çocukların bilgisayar kullanabilmesinin fikri mülkiyetten daha önemli olduğuna inanıyor. – Bu durumu, ilaç şirketlerinin Afrika'daki AIDS hastalarına ilaç satma konusuyla benzetiyor. – Ölümcül bir hastalığı olan birinin ilaç firmalarının karlarından endişe etmesini etik bulmuyor. Tartışmanın Temel Noktaları: – Fikri mülkiyet hakları mı, yoksa eğitim erişimi mi daha önemli? – Okullar, telif hakkı ihlali konusunda ne kadar sorumludur? – Fakir öğrencilere bilgi ve teknolojiye erişim sağlamanın en iyi yolu nedir? 23.05.2024 [email protected] 23  Elektronik Takip Smyth ve Pillsbury Co. Davası Özeti (1994) Davaya Bakış: Smyth, Pillsbury Co.'da çalışan bir ofis çalışanıydı. Şirket politikası, e-postaların gizli olduğunu ve ele geçirilen e-postalara göre kimsenin işten çıkarılmayacağını belirtiyordu. Smyth, ev bilgisayarından işyerindeki amirine özel bir e-posta gönderdi. Bu e-postada, amirini "arkadan vuran adamları öldürmek" istediğini söyledi. E-posta şirket yöneticileri tarafından ele geçirildi ve Smyth, "uygunsuz ve profesyonel olmayan yorumlar" nedeniyle işten çıkarıldı. Tartışma Noktaları: E-postanın özelliği: Smyth'in e-postası, ev bilgisayarından gönderilmiş olsa da, işyerindeki bir amirine gönderildi. Bu durum, e-postanın özel olup olmadığına dair soru işaretleri yaratıyor. Şirket politikası: Şirket politikası, e-postaların gizli olduğunu ve ele geçirilen e-postalara göre kimsenin işten çıkarılmayacağını belirtiyordu. Smyth, bu politikaya dayanarak işten çıkarılmaması gerektiğini savunabilir. E-postanın içeriği: E-postanın içeriği, şiddet içeren ve tehditkar nitelikteydi. Bu durum, Smyth'in işten çıkarılmasını haklı çıkarabilir. Yasal Sonuç: Bu davanın yasal sonucu belirsizdir. Mahkemeler, e-postaların özelliği, şirket politikası ve e-postanın içeriği gibi faktörleri göz önünde bulundurarak karar verebilir. Etik Sonuç: Bu davanın etik sonucu da tartışmalıdır. Smyth'in e-postası etik açıdan uygunsuz ve profesyonel olarak kabul edilebilir. Ancak, işten çıkarılmasının orantısız bir ceza olup olmadığı da tartışma konusu olabilir. Elektronik Takip Özeti: Bu dava, elektronik takibin işyerinde kullanımının artmasıyla birlikte ortaya çıkan karmaşık etik ve yasal sorunları gözler önüne seriyor. Şirketler, e-posta politikalarını net bir şekilde belirlemeli ve çalışanların e-posta gizliliği hakkındaki haklarını korumalıdır. Çalışanlar da elektronik iletişimde kullandıkları dilin farkında olmalı ve şirket politikalarına uymalıdır. 23.05.2024 [email protected] 24  Organizasyonda e-posta Mahremiyeti Bourke ve Nissan Motor Corp. – İki yazılım uzmanı, amirlerinin cinsel ifadeleri içeren kişisel e-posta yazışmalarını okumasından sonra işten ayrılmak zorunda bırakıldı. İkisi arasında denge: – İşverenin mülk hakları – Çalışanın makul gizlilik beklentisi 23.05.2024 [email protected] 25  Türkiye’de durum nedir? – İşyerinde arkadaşlarınıza e-posta mesajları gönderiyor musunuz? – "İşçinin şirket bilgisayarını, mesai saatleri içinde, kişisel mailinde kullandığı, bir haberi, işyerinde çalışan bir çok arkadaşının mailine gönderdiği anlaşılmaktadır. İşçinin bu davranışı, şirketin iç işleyişi ile ilgili düzenlenmiş kurala aykırı olduğu gibi, işçinin; mesai saatleri içinde, kişisel ihtiyaçlarında, işyeri bilgisayarını kullanarak, iş görme yükümlülüğünü yeterince yerine getirmediği, bu davranışının da işyerinde olumsuzluklara neden olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, iş sözleşmesinin feshi olayının geçerli nedene dayandığına..." oybirliğiyle karar verilmiş (Yargıtay 9.Hukuk Dairesi’nin, 5.2.2007 Tarih ve E.2006/30107, K.2007/2011 sayılı kararı). 23.05.2024 [email protected] 26  Joseph Weizenbaum, 1984 yılında "Bilgisayarlar ve İnsan Aklı: ELIZA'dan Düşünceye Joseph Weizenbaum, 1984 yılında "Bilgisayarlar ve İnsan Aklı: ELIZA'dan Düşünceye" adlı kitabında, yapay zeka (YZ) konusundaki endişelerini dile getirdi. Weizenbaum, ELIZA adında bir sohbet robotu geliştirmiş ve bu robotun insanların gerçek sohbetlere girebileceğini düşündüren bir şekilde insanlarla etkileşime girebildiğini görmüştür. Ancak Weizenbaum, ELIZA'nın gerçek bir zeka veya bilinç sahibi olmadığını savundu. ELIZA'nın sadece önceden programlanmış kurallara ve kelime kalıplarına dayalı olarak yanıtlar ürettiğini ve insan dilinin gerçek anlamını anlayamadığını belirtti. Weizenbaum, YZ'nin insan zekasını taklit etmeye odaklanmasının tehlikeli olduğunu savundu. Bu tür bir taklitin, insanların makineleri insan olarak görmelerine ve onlara duygu ve bilinç atfetmelerine yol açabileceğini savundu. Bunun yerine, Weizenbaum, YZ'nin insan zekasını aşmaya ve dünyayı yeni ve yenilikçi şekillerde anlamaya odaklanması gerektiğini savundu. Weizenbaum'un eleştirileri YZ alanında önemli bir etkiye sahip olmuştur. Eleştirileri, YZ araştırmacılarının YZ sistemlerinin sınırlarını ve etik etkilerini daha dikkatli bir şekilde düşünmelerini sağlamıştır. Weizenbaum'un eleştirilerinin bazı önemli noktaları şunlardır: – YZ sistemleri gerçek zekaya sahip değildir ve insan dilinin gerçek anlamını anlayamazlar. – YZ'nin insan zekasını taklit etmeye odaklanması tehlikelidir ve insanları makineleri insan olarak görmelerine yol açabilir. – YZ'nin insan zekasını aşmaya ve dünyayı yeni ve yenilikçi şekillerde anlamaya odaklanması gerekir. Weizenbaum'un görüşleri günümüzde de geçerliliğini korumaktadır. YZ araştırmacıları ve geliştiricileri, YZ sistemlerinin etik etkilerini ve sınırlarını dikkatli bir şekilde düşünmeye devam etmelidirler. 23.05.2024 [email protected] 27  Yapay Zeka (1) 23.05.2024 [email protected] 28  Artificial Intelligence (2) 23.05.2024 [email protected] 29  Yapay Zeka (3) Weizenbaum (1984) 23.05.2024 [email protected] 30  Artificial Intelligence Zeka, karmaşık kavramları anlama, öğrenme, problem çözme, soyut düşünme, muhakeme etme, bilgi üretme ve kullanma gibi bilişsel yeteneklerin bir araya gelmesiyle oluşan bir insan özelliğidir. Üç olası sorun: – İşe yaramaz; – Durumu daha da kötüleştirir; – Çalışıp çalışmamasına bakılmaksızın, bir makineden bu tür yardımı almak insanca değil. (Weckert ve Adeney, 1997) Soru: – Nasıl ve neden bir makinadan psikoterapi almak insani değildir? 23.05.2024 [email protected] 31  Thiemann ve Harvard İlahiyat, 1998  Okulun saygın dekanının Harvard Dekanı Pornografi Olayı okul lojmanında bulunan ve Yasal: üniversiteye ait bir Bulunan pornografinin yasadışı olmaması, dekanın işten çıkarılmasını yasal olarak haklı bilgisayarda Pornografik çıkarmaz. görüntüler keşfedildi Dekanın iş sözleşmesi ve Harvard'ın personele ilişkin politikaları, bu tür davranışlar için (Harvard mülkündeki konut) disiplin cezalarını veya işten çıkarmayı öngörüyorsa, işten çıkarılma yasal olabilir.  Bulunan pornografinin hiçbiri Etik: yasadışı değildi. Dekanın özel mülkünde (Harvard'a ait olsa bile) yasal olmayan bir faaliyette bulunması etik  Dekan istifaya zorlandı açıdan sorgulanabilir. Dekanın konumu ve sorumluluğu göz önüne alındığında, bu tür bir davranışın üniversiteye  Yasal? Etik? Evini ve zarar verebileceği ve uygunsuz olduğu savunulabilir. bilgisayarı Harvard'a ait BT Uzmanının Dosyalara Erişimi: olduğu için hayatının tümü Bir BT uzmanı, bir kişinin bilgisayarını güncellerken normalde dosyalarının içeriğini okulu ait mi? kontrol etme hakkına sahip değildir.  Bir BT uzmanı olarak, bir Bu tür bir erişim, gizlilik ihlali ve yasal yaptırımlara yol açabilir. kişinin bilgisayarını BT uzmanının görevi, teknik sorunları çözmek ve sistemlerin güvenliğini sağlamaktır, güncellerken onun dosya içeriğini incelemek değildir. dosyalarının içeriğini kontrol etme haklarınız var mı? 23.05.2024 [email protected] 32  Sağlık Bilişiminden bir Olay Therac-25, kanser tedavisinde kullanılan bir tıbbi hızlandırıcıydı. Haziran 1985 ile Ocak 1987 arasında 6  Therac-25 olayda, hastalara yanlışlıkla aşırı doz radyasyon verilmesi nedeniyle 5 ölüm gerçekleşti. Bu olaylar, tıbbi  Haziran 1985 ile hızlandırıcıların 35 yıllık tarihinde en kötü radyasyon kazaları dizisi olarak nitelendirildi. Ocak 1987 Kazaların Nedenleri: arasında 6 olayda Kazaların temel nedenleri şunlardır: aşırı doz kullanımı Yazılım hataları: Therac-25'in kontrol yazılımında birden fazla hata vardı. Bu hatalar, cihazın yanlışlıkla nedeniyle yüksek doz radyasyon üretmesine neden oldu. gerçekleşti (5 ölü). Yetersiz test: Therac-25'in yazılımı ve donanımı yeterince test edilmemişti. Bu durum, hataların tespit edilememesine ve düzeltilememesine neden oldu.  Tıbbi Güvenlik eksikliği: Therac-25'te, aşırı doz radyasyona karşı hastaları korumak için yeterli güvenlik hızlandırıcıların 35 önlemleri bulunmamaktaydı. yıllık tarihinde en Sorumlular: kötü radyasyon Therac-25 kazalarından Kanada Atom Enerjisi Komisyonu (AECL) ve AECL Therac-25'i üreten şirket kazaları dizisi olan MDS Nordion sorumlu tutuldu. AECL, Therac-25'in lisanslanmasından ve düzenlenmesinden olarak nitelendirildi. sorumluydu. MDS Nordion ise cihazın tasarımından ve üretiminde sorumluydu.  Bu sistem için Sonuçlar: programlama Therac-25 kazaları, tıbbi cihazların güvenliğinin önemini ve tıbbi cihazların tasarımında, testinde ve düzenlenmesinde kullanılan prosedürlerin iyileştirilmesi ihtiyacını vurguladı. Bu kazalar sonucunda, tıbbi yapan tek kişi vardı cihazların güvenliğini sağlamak için daha katı düzenlemeler ve standartlar getirildi. ve tüm testleri büyük oranda o 23.05.2024 [email protected] yapmıştı. 33  Etik Eğitimi Doktorların ve psikologların işlerinde etik eğitimi ayrılmaz bir parça olduğu halde, BT uzmanları hiç etik eğitimi almıyor. CIO magazine (July 15, 2000) 23.05.2024 [email protected] 34  ACM – Etik Kuralları ACM Etik Kuralları, bilgi ve bilgisayar bilimleri alanlarında çalışan profesyoneller için kapsamlı bir etik rehberdir. Bu kurallar, etik karar vermeyi teşvik etmeye, kamuya olan sorumluluğu ve mesleki bütünlüğü korumaya ve bilgi teknolojilerinin sorumlu bir şekilde geliştirilmesine ve kullanılmasına yardımcı olmak için tasarlanmıştır. Mesleki çalışmaların yürütülmesinde etik karar alma için bir temel oluşturmayı amaçlayan : Genel ahlak kuralları. Belirli Mesleki Sorumluluklar. Örgütsel Liderlik Zorunlulukları 23.05.2024 [email protected] 35