GEPS-01-O-Block-01 PDF
Document Details
Uploaded by Deleted User
Tags
Summary
This document, likely a student paper, discusses feminism and its different aspects. The content covers various aspects of the subject, such as the concept of feminism, different waves of feminism, and its diverse interpretations.
Full Transcript
iÜûZK Kkû (i¹û^) Kû~ðýKâc @û«ü icÁòcìkK Azû]ú^ - eûR^úZò aòmû^ (GEPS) _ûVýKâc-1 ^ûeúaû\: Z©ß I @^êgúk^ aäK 1 ^ûeúaû\ @aMZ GKK-1 ^ûeúaû\e iò¡û«úKeY GKK-2 fòw ( The Sex) Gaõ fòw i´§úd (Gender) GKK-3 iaðiû]ûeY _êeêh I N...
iÜûZK Kkû (i¹û^) Kû~ðýKâc @û«ü icÁòcìkK Azû]ú^ - eûR^úZò aòmû^ (GEPS) _ûVýKâc-1 ^ûeúaû\: Z©ß I @^êgúk^ aäK 1 ^ûeúaû\ @aMZ GKK-1 ^ûeúaû\e iò¡û«úKeY GKK-2 fòw ( The Sex) Gaõ fòw i´§úd (Gender) GKK-3 iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA Èú e ~êqòZKð GKK-4 _êeêh_â]û^ iûcûRòK aýaiÚû I ^ûeúaû\e ùaû]McýZû iÜûZK (i¹û^) Kû~ðýKâc @û«ü icÁòcìkK Azû]ú^ eûR^úZò aòmû^ _ûVýKâc-1, aäK-1 cìk AõeûRú _ûV : A¦òeûMû§ú eûÁâúd cêq aògßaò\ýûkd, ^ì@û\òfäú IWÿò@û @^êaû\ : WÿKÖe \úù_^þ Kêcûe _…^ûdK _âû¤û_K, eûR^úZò aòmû^ aòbûM ^ûKUòù\Ck cjûaò\ýûkd, ^ûKUòù\Ck, i´f_êe icúlû I bûhû iµû\^û : WÿKÖe ZeYúùi^ aûeòK @aie_âû¯ _âû¤û_K, eûR^úZò aòmû^ aòbûM _*ûdZ cjûaò\ýûkd, aeMWÿ iõù~ûRK : gâú aòRd Kêcûe ùaùjeû ùg÷LôK _eûcgð\ûZû, eûR^úZò aòmû^ aòbûM IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe Wò.Uò._ò : gâú \òaýgue iûjê, ùRýûZò aòjûe aêfðû @kõKeY : gâú eû]ûKû« iê^û, IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe _â[c _âKûg -2020 _âKûgK : WÿKÖe cû^i e¬^ _ìRûeú KêkiPòa, IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 GKK-1: ^ûeúaû\e iò¡û«úKeY aòhd MV^ 1.1 _V^e CùŸgý 1.2. C_Kâc 1.3 ^ûeúaû\e iõmû ^òeì_Y 1.4 ^ûeúaû\e KâcaòKûg 1.5 ^ûeúaû\e Z©ß aû Pò«û]ûeû ^ûeúaû\ Gaõ ^ûeú @ûù¦ûk^ 1.6 _û½ûZý ^ûeúaû\ 1.7 bûeZúd ^ûeúaû\ 1.8 iûeûõg 1.9 @û\gð _âgÜûakú 1.10 ijûdK Mâ^ÚiìPú 1.1 _V^e CùŸgý Gjò @õg aû _eòùz\ @¤d^ Kfû_ùe @û_Y ^ûeú @ûù¦ûk^ ijòZ ^ûeúaû\e iõ_Kð i´§ùe a‰ð^û Keòaûùe aòbò^Ü _âKûee ^ûeúaû\ ijòZ Gjûe _éÂbìcò aòùgähY Keòaûùe I PòjÜU Keòaûùe bûeZ @û]ûeòZ aògß_eò]ôùe ^ûeúaû\e KâcaòKûg iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keòaûùe Z[û a©ðcû^þe iûcûRòK aýaiÚûùe ^ûeúaû\e @ûagýKZû aòùgähY Keòaûùe ic[ð ùjaö 1.2 C_Kâc @ûRò @ûùc GK ^ìZ^ Z©ß aû aòchðKê aêSòaû _ûAñ ùPÁû Keòaû ~ûjûKê ^ûeúaû\ Kêjû~ûGö ^ûeúaû\e aòchð _é[ôaúùe C^aòõg gZû±úùe ^ûeúaû\e Z©ßaòZþcû^u \ßûeû Cna ùjûA[ôfûö @ûC c¤ aûÉaZû Gjû ù~ ^ûeúcû^ue _eòiÚòZò iµKðùe _âû]û^ý ù\aû ]ûeYû _ea©ðú icdùe ^ûeúaû\ bûaùe _eòPòZ ùjfû ~ûjû iìPòZ Kùe ù~ KòQò Z[ý aòhdKê _ìaðeê aû\þ \ò@û~ûA[ôfû Kâcgü cYòh _eò _eòPòZ ùjaû _ûAñ ^ûeúcûù^ @]ôKûe _ûAaûùe icû^ ùjùfö ^ûeúcûù^ jéZþùaû] Kùf ù~ Zûu iÚû^ Z[û Êeì_ùe Gjò _eòa©ð^ _ê¬òaû\ú icûRaû\úcû^u \ßûeû C\ûeúKeY icû«eòKeY _ûAñ i¸a ùjûA _ûeòQòö _ê¬òaû\ I icûRaû\e GKZâúKeY C^aòõg gZû±úe ùgh bûM I aòõg gZû±úe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 1 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 _â[c bûMùe GK ^ìZ^ gqò bûaùe _eòPòZ ùjûA[ôfûö ]ûeYû I Z©ß bûaùe ^ûeúaû\ ^ûeú I fòwMZ @¤d^e cêLý Ciô I _é[ôaú iûeû ùjûA[ôaû ^ûeú @ûù¦ûk^e cêLý C_ô©ò iÚk bûaùe _eòPòZ ùjûAQòö MZ ·eò \gK ]eò ^ûeúaû\ú @¤d^ Mbúe Pò«ûe iûc^û Keò[ôfûö aòùgh Keò cûKèðaû\ \ßûeû, ~ûjûKò _âûKþ I _e J_^òùagòK @û]ê^òK Z©ße aòKûgùe cêLý bìcòKû ù^A[ôfûö icÉ ^ûeú @ûù¦ûk^ ùKak ^ûeúcû^u C_ùe iað\û @û]ûeòZ ùjûA ^ [ûGö 1.3 ^ûeúaû\e iõmû ^òeì_Y g± _âKeY @^ê~ûdú, ^ûeúaû\ (Feminism) g±Uò ù`â* aû `eûiú g± ù`cò^òiþcò (Feminisme)eê C¡ÿéZ ùjûAQò I 1890ùe ùfûK_âòdZû jûif Keò[ôfûö ùceò¸cþ- ùIßaþÁe @bò]û^ @^êiûùe ‚^ûeúaû\ ùjCQò Èú- _êeêhcû^ue eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK I iûcûRòK icû^Zûe Z©ß Gaõ Gjû c¤ ^ûeúcû^ue @]ôKûe I Êû[ð _ûAñ iõMVòZ Kû~ðýKkû_ @ùUö‛ ùK´òeòRþ @MâYú gòÌû[ðú @bò]û^ @^êiûùe ‚^ûeúaû\ GK aògßûi ~ûjû \ûaú Kùe ù~ ^ûeúcûù^ _êeêhcû^u _eò icû^þ @]ôKûe, lcZû I iêaò]û iêù~ûM _ûAaû CPòZö‛ Gjû c¤ Gjò iûcýaiÚû iµû\^ Keòaû _ûAñ Kû~ðý Kfû_Kê aêSûGö ^ûeúaû\ _êeêh _â]û^ icûR I fòwaû\- ù~ø^aû\ aòùeû]ùe _êeêh I Èú c¤ùe ^ûeúaû\ fòwMZ icû^Zûe aògßûi c¤ @ùUö @ûù¦ûk^e AZòjûi- ‘^ûeúaû\’ aû Feminism g±e iõlò¯ @[ð aûjûe Keòaû KÁKeö _âiò¡ ^ûeú ùfLôKû eòaûKû ùIßÁ 1913 ciòjûùe ùfLô[ôùf ‚ù~ùZùaùk cêñ MYòKû Kò´û ^òR aòeê¡ùe Kjòaûe iêù~ûM ù\C[ôaû aýqòVûeê bò^Ü cZù_ûhY Kùe ùiùZùaùk ^ûeúaû\ú bûaùe _eòPòZ jêGö _âûe¸òK ahð MêWÿòKùe ‘^ûeúaû\’ g±Uò ^KeûcôK @[ð aj^ Keê[ôfû ù~Cñ ^ûeúcûù^ ùicû^ue Êû[ð elû _ûAñ Kûc KeêQ«ò Kò«ê ^ûeúaû\ú ùaûfò ^òRKê _eòPòZ Keû«ò ^ûjó ùicû^uê K’Y Kjòaû? ajêZ C\ûjeY @Qò ù~còZò Kò _â[c Zewe AõfŠe aýaiûdú / cRþ\êe iõN ù~Cñcûù^ Kò icû^ \ecû _ûAñ fXÿò[ôùfö iùeûRò^ú ^ûAWê ^òRKê ^ûeúaû\ò ùaûfò Kjòaû ^û_i¦ Keê[ôùfö Cbd ùlZâùe ^ûeú @ûù¦ûk^ _ûAñ @a\û^ aògûk @ùUö ^ûeúaû\e _ìaðû_e _âiw a\kòaûùe fûMòQòö \lòY Giò@û IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 2 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 i´§ùe @¤d^ Keê[ôaû Kêcûeú Rda¡ðù^ ^ûeúaû\Kê icû^Zû _ûAñ ieKûeu C_ùe ·_ _âùdûMKê aêS«òö @û_Y Gùa jé\dwc Keò_ûeòùa ù~ ^ûeúaû\e @[ð _âKeY aòbò^Ü @*k, ù\g I iÚû^ùe Gjûe @[ð bò^Ü bò^Ü ejòQòö Gjò @[ðùe ùgâYú, RûZò, _éÂbìcò, gòlûÉe I ùPZ^ûe @ûagýKZû @^êiûùe bò^ÜZû ejêQòö ùi ~ûjûùjC ^û KûjóKò aòÉûeòZ bûaùe KjòaûKê Mùf ^ûeúaû\ icûRùe ^ûeú ^ò~ðýûZ^û I ùgûhY i´§ùe iùPZ^Zû iéÁòKùe Gaõ ^ûeúe @aiÚûùe _eòa©ð^ _ûAñ ù_âeYû _â\û^ Kùeö 1.4 ^ûeúaû\e aòa©ð^ I KâcaòKûg ^ûeúaû\e Zò^ò Zewe aòa©ð^ Z[û Kâc aòKûg- MùahKûMY _û½ûZý ^ûeúaû\Kê Zòù^ûUò Zewùe aòbq KeòQ«òö _â[c Zew (First wave) ùe C^aòõg gZû±ú I @û\ý aòõg gZû±úùe ^ûeúcZ \û^ _âiw _âû]û^ý fûb Keò[ôfû ~ûjû ^ûeúcû^ue ùbûUþ \û^ @]ôKûeKê ù_âûiôûjòZ Kfûö \ßòZúd Zew (Second wave) 1960 \gKùe @ûe¸ ùjûA[ôaû ^ûeúcû^ue C\ûeaû\ú @ûù¦ûk^e ]ûeYû I Kûaý ij iµéq [ûA ^ûeúcû^ue @ûA^þ MZ I iûcûRòK icû^Zû ^òcù« _âPûe @bòcû^ PkûA[ôfûö ZéZúd Zew (Third wave) ùjCQò 1990 \gKùe @ûe¸ ùjûA[ôaû \ßòZúd ^ûeúaû\e @^êbìZò aò`kZûe Kâcû^êaé©ò I _âZòKâòdûö ZéZúd Zewe ^ûeúaû\e GK eì_ ùjCQò fò_Áþ òKþ ^ûeúaû\ö @û_Y _û½ûZý ^ûeúaû\e _éÂbìcòùe Gjò ZewMêWÿòK i´§ùe @]ôK @¤d^ Keòùaö Zewe Z©ß MêWÿòK bûeZ ùlZâùe ^ûeúaû\Kê a‰ð^û I aòùgähY Keòaûùe aýajéZ ùjûA^ûjóö J_^òùagK _eòiÚòZòùe ù~ùZùaùk J_^òùagK aòùeû]ô iõMâûc ijòZ @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfû Gjû ùagú ùfûK_âòd ùjûA_ûeò^[ôfûö _ea©ðú _~ðýûdùe Êû]ú^Zû_ùe ^ûeúcûù^ ajêcêLú eûRù^÷ZòK ùlZâùe Kû~ðýKùf ùZYê Kêjû~ûA_ûùe ù~ ^ûeú @ûù¦ûk^ iû]ûeYZü bûeZúd _âeòù_âlúùe aýajéZ jêGö ^ûeúaû\ Z©ß Gjû _ìaðeê ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö ^ûeúaû\ú ùfLû _*\g gZû±úùe LâúÁò^þ Wÿò. _òRû^, cûMðûùeUþ, Kûùb^þWÿòfþ, ùceò @ûÁfûŠ I ùceò CfùÁû^Kâû`Öu ùfL^ú \ßûeû aòKgòZ ùjûA[ôfûö C^aòõg gZû±úùe Zew \ßûeû aòùgh Keò @ûùceòKû I AõfŠùe ^ûeúaû\ ic[ð^ fûb Keò[ôfûö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 3 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ìZ^ ^ûeúaû\ ‘^ûeúaû\’ g±Uò aòbò^Ü ^ûeúaû\ú g± ij iõgäòÁ ùjûA ajê icd ]eò aòKgòZ ùjûAQòö aòbò^Ü icdùe aòbò^Ü _âKûe ^ûeúaû\ Gaõ aòbò^Ü Éee ^ûeúaû\ ‘^ìZ^’ bûaùe _eòPòZ ùjûAQòö _ea©ðú ^ûeúaû\, lcZû ^ûeúaû\, ZéZúd Zew ^ûeúaû\, C\ûeaû\ú ^ûeúaû\, @ijûd ^ûeúaû\ Gjòiaê _\ icd @^ê~ûdú ^ìZ^ ^ûeúaû\Kê a‰ð^û Keòaû _ûAñ aýajéZ ùjûAQòö ^ûeúaû\ ùlZâùe iûµâZòK @a\û^ MêWÿòK bò^Ü Gaõ ^ûeúaû\ eûR^úZò ^cê^û ijòZ ùckLûC^òö Gbkò aògßûie aò_eúZûù[ð ùe ^ìZ^ ^ûeúaû\ MêWÿòK gòlûMZ bûaùe ^ûeúaû\ ùfLû I Kû~ðýKê _âbûaòZ KeòQò Gaõ eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK Gaõ iûÄéZòK ùlZâùe ajê cûZâûùe _âbûa _KûAQòö @û]ê^òK ^ûeúaû\ MêWÿòK c¤eê @]ôKûõg ‘_ea©ðú ^ûeúaû\’ Kò´û ‘ZéZúd Zew ^ûeúaû\’ Kò´û Cbde gúhðKùe ùgâYú Cy ùjûAQòö Cbd _\ _âûd @\k a\k ùjûA aýajéZ ùjûAQòö ~\òI Cbd _\ C\ûeaû\ú, icûRaû\ú Gaõ ^ûeúaû\úe \ßòZúd Zewe @ûù¦ûk^ûcôK @iù«ûhe Raûa/ C©e @ùU, ùiMêWÿòKe bò^Ü @[ð ejòQúö cìkZü Gjò _\Uò 1920 ciòjûùe AõfŠ ^ûeúaû\e _ìaðZ^]ûeû Vûeê ^ìZ^ ^ûeúaû\Kê _é[Kþ ùaûfò \gðûAaû _ûAñ aýajéZ ~ûjû ùjûA[ôfû, ùZYê ùbûU ù\aû @]ôKûeMYeê _eòPòZ I ~ûjû @û]ê^òK icde ^ûeúaû\e _âûe¸Kê iêPûGö ^ìZ^ ^ûeúaû\úcûù^ c¤ R^cwk ^ûeúaû\ bûaùe _eòPòZ [ôùf KûeY ùicûù^ cûZé RûZòe cwk I cû@û cû^uê \ò@û~ûA[ôaû C©e @ûagýKZû ijòZ RWÿòZ [ôùfö ùicûù^ c¤ gòÌ ùlZâùe iêelûcôK @ûA^þ _âYd^ _ûAñ \ûdú ejò[ôùf I fXÿò[ôùfö ùicûù^ ^ûeúaû\e _âûKþ ùbûUþ \û^ Kûke iwV^- icû^ ^ûMeòKZû _ûAñ iõNe AfûA@ûù^ûeþ eû[þùaû^þu ù^ZéZßùe Kû~ðý Keò[ôùfö ù~Cñcûù^ ^ìZ^ ^ûeúaû\Kê aòùeû] Keê[ôùf ùicû^u c¤ùe @]ôKûõg ZeêYúcûù^ [ôùf ù~Cñcûù^ Kò ^ûeúcû^u _ûAñ ÊZª iÚû^e ]ûeYûùe aògßûi Keê^[ôùfö ùicûù^ ^òŸòðÁ bûaùe iêelûcôK @ûA^þ _âYd^Kê aòùeû] Keê[ôùf ù~Cñ[ôùe Kò ùicûù^ @ûa¡~êq @ûA^ _âYd^ ~ûjû ^ûeúcû^uê @ûKhðYúd PòeaeêaòcêL Keòaûe flý Keò[ôùfö (ÊûiÚý I cwk @û]ûeùe) KòQò ahð _ìùaðö ‘^ìZ^ ^ûeúaû\ _\ aû Z©ß ù_û_þu WûKeûùe Kûù[ûfòKþ ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû _ê^üC{úaòZ Z[û _ê^ðaýajéZ ùjûA[ûGö ^ìZ^ ^ûeúaû\ ~ûjûKê Rúa^e icÉ ùlZâùe ^ûeúcû^ue aûÉa @iû]ûeY iéR^ gqòKê \éXÿ Keòaû I ÊúKûe Keòaû _ûAñ _êeêh IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 4 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @û]ô_Zýe @^êKeYúd ^cê^ûe _âùfûbòZ Keòaûe _âKâòdûKê aòùeû] Keò I icÉ _ûZe @«e jòõiû I ùgûhYKê @ZòKâc Keò[ôfûö’ Kûù[ûfòKþ \gð^ ùaûfò \ûaú Keê[ôaû ^ìZ^ ^ûeúaû\ ^ûeú I _êeêh _eò_ìeKe @û]ûe C_ùe MêeêZß \òG Gaõ _òZé _â]û^ aýaiÚûùe [ôaû ^ûeú C_ùe _êeêhe ùgâÂZû aòPûe ]ûeYûKê aòùeû] Kùe bò^Ü ^ûeúaû\ @«bêðq [ôaû ^ìZ^ ^ûeúaû\e ]ûeYû ùKak ^ûeú I _êeêhe icû^ ù~ûMýZû I c~ðýû\ûùe aògßûi Kùe ^ûjóö ^ûeúcû^ue c~ðýû\û I bìcòKûKê c¤ ic[ð^ Kùeö ^ìZ^ ^ûeúaû\e _âbûaùe _é[ôaúe aòbò^Ü iciýûKê ¤û^ \ò@û~ûAQò Gaõ ^ûeúaû\ú Xÿwùe ÊZª bûaùe @¤d^ Keû~ûAQòö ùZYê aòbò^Ü _âKûee ^ûeúaû\e Kâc aòKûg NUòQò Zû’e C\ûeMY ùjCQò ^ûeú I _eòùage Z©ß ~ûjû _eòùag~êq ^ûeúaû\ bûaùe _eòPòZö _eòùag ^ûeúaû\úcûù^ _êeêhcû^uê bìcòe ^òdªK ùaûfò aòùaP^û Ke«ò Gaõ ^ûeú ^ò~ðýûZ^û _ûAñ _êeêhcû^uê \ûdú Ke«òö ùijò icû^þ _âa©òðZ gqò _âûKéZòK _eòùage ]ßõiùe Kû~ðý Kùeö ùMûUòG icûùfûP^û ùjûA_ûùe ù~ ^ûeú I _âKéZòùe @ûagýKZûVûeê @]ôK MêeêZß \ò@û~ûAQòö aòbò^Ü iciýû, @[ð I iµâ\ûde @û]ûeùe @^ý _âKûee ^ûeúaû\ cêŠ ùUKòQò- Zûjûe C\ûjeY MêWÿòK ùjfû \kòZ ^ûeúaû\, Ké¾Kûd ^ûeúaû\ Gaõ ZéZúd aògß ^ûeúaû\ (Giòd I @û`âòKúd ^ûeúaû\ iµKòðZ)ö Gjò _âKûee ^ûeúaû\ MêWÿòK J_^ýûgòK _ea©ðú ^ûeúaû\e _âbûaùe @ûiòQò ~ûjûKò J_^òùagòKu @û]ô_Zý, _û½ûZý ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû C_^òùag ^ûeúcû^uê ^MYýKeY I C_^òùagúKcû^ue iûc[ðýùe aògßûi eùLö C©e @û]ê^òK ^ûeúaû\úcûù^ ~êqò Ke«ò ù~ ù~ø^ I fòwKê iûcûRòK bûaùe iéÁò Keû~ûAQò I MV^ Keû~ûAQòö ^ûeúcû^ue @bòRûZùe icRûZúdZû Z[û icû^Zû ^ûjó KûeY ùicû^ue iõÄéZò I AZòjûiùe bò^ÜþZû _eòflòZ jêGö fòw, ^ûeúaû\ I eûR^úZò bkò _\ ]ûeYû iaê iúcòZ @ùUö GK bò^Ü ]ûeûùe MV^ ùjûA[ôaû _ea©ðú ^ûeúaû\úcûù^ aògßûi Ke«ò ù~ Gjò bò^ÜZû ùjCQò gqògûkú, cû@û, _êeêhcû^ue bìcòKû iµKðùe cZ c¤ aòbûRòZ- ùKùZKue cZùe _êeêhcûù^ fòwMZ ùa÷hcý \ßûeû @Zýû·eòZ jê@«òö @^ý ùKùZK _êeêhcû^uê ùgûhY-@Zýû·ee @bòK©ðû ùaûfò bûa«òö @]ôKûõg ^ûeúaû\ú _êeêh aòùeû]ú ^êj«ò Kò _êeêhcû^uê NéYû Ke«ò ^ûjòñö ùicû^u c¤eê @ù^Kue _êeêhcû^u ijòZ C©c iûcûRòK I aýqòMZ iµKð ejòQòö ^ûeúaû\úcû^uê _êeêh aòùeû]ú IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 5 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @ûLýûù\aû - ^ûeúaû\ú I ^ûeú @ûù¦ûk^Kê ùMøY Keòù\aûe GK @_ùPÁû I a\^ûc ùaûfò KòQò ^ûeúaû\ú \ûaò Ke«òö @ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ù~ùZùaùk RùY Sò@ aûjûeKê KòQò bf CùŸgýùe ~òaûKê PûjêñQò, ZûKê aûeY Keû~ûAQò Gaõ ZûKê ^ûeúaû\e _âbûaùe Gbkò KeêQò ùaûfò Kêjû~ûAQòö Kò«ê ùijò Sò@ aûjûeKê ~ûA @[ð C_ûRð^ KeêQò, ZûKê CiôûjòZ Keû~ûCQò KûjóKò? icûRùe @ù^K aòùeû]ûbûi, @ùck~êqò ejòQòö icûRe ^òdc MêWÿòK _êeêhcû^u \ßûeû ^òdªòZ I icûR _êeêh _â]û^ aýaiÚû @û]ûeòZ @ùUö ^ûeúcû^ue _âR^^e @]ôKûe I _i¦Kê ^òdªY Keòaûe C\ýc Keû~ûCQòö ^ûeúcû^uê _ê@ R^à ^ ùjùf bîY jZýû Keòaû _ûAñ aû¤ Keû~ûCQòö ^ûeú _lùe Sò@ _ê@ iaê icû^ö ^ûeúKê _êeêhe Azû @^êiûùe Kû~ðý KeòaûKê jêGö Gjò _âKûe NUYû @ûc ·eò_ûLùe _âûd NUò[ûGö fòwMZ bêcòKû ^ûcùe _êeêhcûù^ c¤ @Zýû·eòZ ùjûA[û@û«òö ù~øZêK NUYûùe ùKùZK ùlZâùe _êeêhcû^uê @~[û a\^ûc Keû~ûA[ûGö ^òKUùe ajêZ NUYû iûc^ûKê @ûiòQò ù~Cñ[ôùe ^ûeúaû\ú @ûA^þKê Èú \ßûeû @_aýajûe Keû~ûAQò @[ð fûkiûùeö G_eò NUò[ûG _eòaûee _eûcgðùeö Gjò _eòù_âlúùe @ûA^þe bìcòKû ejòQòö 1.5 ^ûeúaû\ú iò¡û«, ^ûeúaû\ I ^ûeú @ûù¦ûk^ @]ôKûõg ^ûeúaû\ú iò¡û«MêWÿòK ^ûeúcû^ue @bòRûZ I ^ûeú @ûù¦ûk^ \ßûeû aòKgòZ ùjûAQòö ^ûeú iõ_KòðZ @¤d^ I MùahYû~êq iò¡û« aòbò^Ü aòhd MêWÿòKùe ejòQò-ù~_eòKò AZòjûi, bêùMûk, ^éZ©ß, icûRgûÈ, cù^ûaòmû^, @[ð^úZò I aòmû^, iûjòZý, \gð^ I ]cðgûÈö Gjû aýZúZ MYcû¤c, iòù^cû I iwúZùe c¤ ^ûeúaû\e _âbûa ejòQòö ^ûeú @ûù¦ûk^ \ßûeû Keû~ûA[ôaû \ûaú MêWÿòK c¤ùe ejòQò ùbûUþ\û^e @]ôKûe, iõ_©òMZ @]ôKûe, _âR^^ I ÊûiÚýMZ @]ôKûe _âbéZòö ^ûeú @ûù¦ûk^e _âaqûMY Rúa^e aòbò^Ü ùlZâùe icû^Zû @]ôKûe icû^þ Kûc _ûAñ icû^þ \ecû, @Zýû·eKê aòùeû], NùeûA jòõiû, ù~ø^ ^ò~ðýûZ^û aòeê¡ùe iõMâûc C_ùe MêeêZß \ò@«òö _âû[còK _~ðýûdùe ^ûeú @ûù¦ûk^ _û½ûZý ù\g MêWÿòKùe @ûe¸ ùjûA[ôfûö ^ûeú @]ôKûe _ûAñ iõMâûc _é[ôaú iûeû ·fò[ôfû I Gjû `kùe aòbò^Ü _âKûee ^ûeúaû\ ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö Cbd ^ûeúaû\ Z©ß I ^ûeúaû\ @ûù¦ûk^ _eò_ìeK @U«ò- Cbd _eÆe C_ùe ^òbðegúkö ^ûeúaû\ú @û\gð ^ûeú @ûù¦ûk^e Zûùk Zûùk MZò IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 6 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Keò @ûiòQòö ^ûeú iõMâûc MêWÿòK iciýû @û]ûeòZ @ùU Gaõ ^ûeúe iÚòZò @^êiûùe _eòa©ðòZ ùjûAQòö C\ûjeY Êeì_ _â[ùc ùbûU\û^ @]ôKûeKê ^ûeú @ûù¦ûk^ùe cêLý iÚû^ \ò@û~ûA[ôfûö @^ý iciýû MêWÿòK ù~còZòKò iZú\ûj, aò]aû aòaûj, aòaûj adi, _e\û_â[û, iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK @icû^Zû MêWÿòK c¤ [ôfû Kò«ê cZ\û^ @]ôKûe GK eûRù^÷ZòK iciýû ùjûA[ôaûeê GjûKê MêeêZß \ò@û~ûA[ôfûö ^ûeúaû\ú Pò«û]ûeû aòbò^Ü eûRù^÷ZòK iò¡û« ijòZ iõ_éqö ajê \g§ò ]eò ^ûeúaû\e ùgâYú aòbûM Gjûe _âaqûcû^ue @û\gðMZ iÚòZò I iciýû C_ùe @û]ûeòZ ùjûA @ûiòQò ù~còZòKò CMâ, C\ûeaû\ú, cûKèðaû\ú, icûRaû\ú AZýû\òö ^ûeúaû\e HZòjûiòKMY ùgâYú aòbûMúKeYùe aòbò^Ü _¡Zò MâjY KeòQ«òö CMâ ^ûeúaû\ aògßûi Kùe ù~ ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe cêLý KûeY ùjCQò _êeêh _â]û^ iûcûRòK aýaiÚû Gaõ icûRe _ê^ðMV^ @ûagýKö CMâ^ûeúaû\úcûù^ _êeêh_â]û^ iûcûRòK aýaiÚûKê _âûKþ-\òaiúd _ê¬òaû\ ùaûfò bûa«òö C\ûeaû\ú ^ûeúaû\úcû^ue f{ýû ùjCQò icûRe MV^ _eòa©ð^ Keò iõÄûe cû¤cùe _êeêh I Èúcû^ue icû^Zû _âZòÂûö icûRaû\ú ^ûeúaû\ú-MY ^ûeú ^ò~ðýûZ^û, ùgûhY I gâc c¤ùe iõ_Kð ejòQò ùaûfò Kêj«òö cûKèðaû\ú ^ûeúaû\úcûù^ @^êba Ke«ò ù~ ùgâYú ^ò~ðýûZ^ûe @« NUòùf fòwMZ ^ò~ðýûZ^ûe c¤ @« NUòaö ^ûeú I ^ûeú iciýû i´§úd @^ý cû¤c Z[û C_ûdMêWÿòK aòbò^Ü aòKÌ- iûõÄéZòK ^ûeúaû\, eûÁâ aòjú^ ^ûeúaû\ I _é[Kþ ^ûeúaû\ C_ùe cûKèðaû\úcûù^ MêeëZß \ò@«òö _ea©ðú aòbûMùe _û½ûZýù\g I bûeZùe aòbò^Ü ^ûeúaû\ iµKðùe @ûùc @]ôK RûYòaûö 1.6 _û½Zý ^ûeúaû\ aògßûi Keû~ûG ù~ ^ûeúaû\ _â[ùc C^aòõg gZû±úùe ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö C^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe eûÁâ _âùdûRòZ iûcûRòK iõÄûe Kû~ðý ACùeû_ùe iµû\òZ ùjûA[ôfûö gòÌûd^e _éÂbìcòùe C\ûeaû\ RûZúd iùPZ^Zû \ßûeû @]ôKûõg eûÁâùe NùeûA ^úZò _âbûaòZ ùjûA[ôfûö 1880 ciòjûùe ieKûecû^u \ßûeû iûaðR^ú^ _êeêh cZ\û^, Qû_ûLû^ûe iµâiûeY, KûeLû^ûe Kû~ðý ^òŸòðÁ ^òdªY _âbéZò Kû~ðýKâc jûZKê ^ò@û~ûA[ôfûö 1873ùe @ûe¸ ùjûA[ôaû \úNðKûkú^ @[ðù^÷ZòK @a^ÜZò 1890 \gK _~ðý« aka©e IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 7 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ejòfû- ~ûjûKò _âùZýK ù\gùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK C\þùaM iéÁò Kfûö @ù^K ^ûeúaû\úcûù^ cZ _âKûg Kùf ù~ ù~ùZ\ò^ _~ðý« ^ûeúcû^uê aògß aò\ýûkdùe @]ôKûe I ùbûU\û^ @]ôKûe \ò@û~òa ^ûjó ùiùZ \ò^ _~ðý« iûcûRòK iõÄûee KòQò cìfý ejòa ^ûjóö icÉ iûaûkK ^ûeúcû^uê ùbûUþ @]ôKûe _ûAñ _âak \ûaò ùjfûö ]úùe ]úùe Gjò @ûù¦ûk^ akò ùjaû ijòZ ^ûeúcû^ue @^ý iciýûe icû]û^ _ûAñ ic[ð^ còkòaûKê fûMòfûö ^ûeúcû^ue \ûaòe Gjò KâcòK _âKâòdû ^ûeú @ûù¦ûk^e Zew bûaùe _eòPòZ ~ûjû @ûMeê @ùfûP^û Keû~ûAQòö Gùa Gjò Zò^ò Zew i´§ùe Mbúe bûaùe @ûùfûP^û Keòaûö ^ûeú @ûù¦ûk^e Zò^ò Zewùe ^ûeúaû\ GfòRûùa[þ ùKWÿòÁû^þU^þ Gaõ fêiâòUò@ûùcûUþu \ßûeû 1840 ciòjûùe @ûùceòKûùe \ûiZß aòùeû]ùe @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjûA[ôfû ~ûjûKò @û`âòKòd, @ûùceòKúd ^ûeú^ò~ðýûZ^û ij icû«eûk bûùa ic[ð^ jûif Keò[ôfûö _â[c Zewe ^ûeúaû\úcûù^ iµZò @]ôKûeùe icû^Zû I aòaûj iµKðùe _eòa©ð^e @ûagýK cù^Kùfö ^ûeúcû^u _ûAñ cZ\û^ @]ôKûe _ûAñ C\ýc _ûAñ ùicûù^ ùagú _eòPòZ ùjùfö ùiù^Kû `fþi ùa÷VK \ßûeû iûcûRòK @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfû ~ûjû `kùe Kò ùghùe 1920 ciòjûùe (@ûùceòKûùe) ^ûeúcû^uê ùbûU\û^e @]ôKûe còkòfûö Kò«ê @^ý @iêaò]û I @_Kûe MêWÿòK fûMòejòfû I 1960 ciòjûùe ^ûeúaû\e \ßòZúd Zewe iìZâ_ûZâ ùjfû ~ûjûKò @ûRò _~ðý« aka©e ejòQòö ^ûeúcêqò @ûù¦ûk^ bûaùe _eòPòZ \ßòZúd Zew ^ûeúcû^uê _l_ûZòZû, iûõÄéZòK, iûcûRòK I eûRù^÷ZòK iciýû C_ùe MêeêZß ù\fûö \ßòZúd Zewe _âbûagûkú ùfLû MêWÿòK ùjfû- iûAùcû^þ Wÿò aòCùbûGe \ßûeû ePòZ ‘\ò ùiùKŠ ùiKè’ (1949 ùe _âKûgòZ, Kò«ê _ea©ðú _~ðýûdùe ùfûK_âòdZû jûif, ‘ùaUò `âûAùW^þu ePòZ ù`cò^ûA^ còÁòKþ I KûùU còùfUþu ePòZ ‘ùiKþiþPê@ûf _fþUòKè’ (ù~ø^MZ aû fòwMZ eûR^úZò) \ßòZúd Zew ùKak Cy c¤c aMð ùgßZûw (ùMûeû) ^ûeúcû^ue @ûagýKZû _êeY I RúaKâòdû i´§úd @ûagýKZû C_ùe Kû~ðý Keòaûe @bòù~ûM ùjfûö \ßòZúd Zewe @]ôKûõg gòlû ^ûeú @ûù¦ûk^ bòZùe aòbûR^ Gaõ a‰ð ùgâYúe Z[ý C_ùe @û]ûeòZ ùjfûö 1960 I 1970ùe ^ûeúcûù^ akò ijbûMòZû @û]ûeòZ iõMV^ Kùf ~ûjû IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 8 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 iûcûRòK ^ýûd I ZéYcìk Ée _ûAñ Kû~ðý Kfû; ùKùZK iù¹k^ I cògâY~êq iõN MV^ ùjfû ù~Cñ[ôùe Kò _âR^^ @]ôKûe, Kâû«ò @ûù¦ûk^, ^ûeú ÊûiÚý, LâúÁò@û^þ, ]ûcðòK Kâòdûgúk ùMûÂú_eò iûcûRòK ^ýûd ~êq iciýû _ûAñ Kû~ðý Kfûö @ûC c¤ iù¹k^MêWÿòK a‰ð, ùgâYú, eûRù^÷ZòK cZ I fòwMZ _eòPd @ZòKâc Kfûö 1960 ciòjûe ùgh bûMùe Kû^ûWÿûùe ^ûeúaû\ú Kcðúu _ûAñ ^ûeú ÊûiÚý cêLý aòhd ùjfû, aòùghKeò bû^þ ùKûWeþùe C\ûeZûaû\úcûù^ ùagú iKâòd ùjùfö 1970 ùe bû^þùKûbMe Iùc^þ KûeûKûiþ Mbð_ûZ @û]ûeòZ ~ûZâú \k MV^ Kùf ~ûjû ù\g iûeû ^ûeú @]ôKûe I Mbð_ûZ @]ôKûe ^òcù« ~ûZâû Kfûö Zû _eahð bû^þùKûbe Iùc^þ ùjfþ[ KùfKþUòb ^ûeúe ÊûiÚý ~^Ü Gaõ ^ûeú _eòPûkòZ PòKòiôûkd _ûAñ GKûVò ùjùf aòõg gZû±úùe ùicû^ue ùcøkòKZû _ûAñ \êA RY ùfûKùfûP^Kê @ûiòùfö ùicûù^ ùjùf ‘\ò ùiùKŠ ùiKè’ (1949)e ùfLôKû iòùcû^ Wò aòbùeûe I ‘`òùcfþ dê^êP’ (1970)e ùfLôKû ùRcûð^ Mâòeö _ezZú _ìað ùgâYú @ù_lû iàeYúd [ôfû Cbd ùfLû jé\d Ægðú I KkûcôK [ôfûö ùReþcû^þ Mâúeþ ùjCQ«ò K^ýû Gaõ Zûu ùfLû ùjCQò ^ûeúaû\e \ßòZúd Zewe @õg aòùghö Mâúeþ aògßûi Keê[ôùf ù~ ^ûeúcûù^ ·jóùf Zûu Rúa^ ùg÷kú _eòa©ð^ Keò_ûeòùaö ZéZúd Zew ^ûeúaû\ 1980 I 1990 e _â[c bûMùe a‰ð, ùgâYú @ZòKâc Keò RúaZ©ß @ù_lû iõÄéZò C_ùe @]ôK MêeêZß ù\fûö ‘^ûeú’ I ‘fòw’ C_ùe MêeêZß ù\C[ôaû C©e- @û]ê^òK ^ûeúaû\úcûù^ ZéZúd Zewe @«bêðqö _½òc bûMùe KòQò aýqò iciûcdòK ^ûeúaû\ú _ea©ðú ~êM K[û Kjòùf ~ûjûKò icZûaû\ú icûR \ßûeû ^ûeú-_êeêhuê icû^ @]ôKûe iêù~ûM C_ùe @û]ûeòZ [ôfûö ùi ~ûjû ùjC^û KûjóKò Gjòiaê aòhd _âZò aòùeû]ûbûi ù\Lû~ûA[ôfû ù~ùjZê ZéZúd Zewe ^ûeúaû\úcûù^ GK @ic _é[ôaúùe iõMâûc Rûeò eLô[ôùfö Gjû c¤ bûeZ ùlZâùe iZý @ùU ~ûjû _ea©ðú aòbûMùe @ûùfûPòZ ùjaö 1.7 bûeZúd ^ûeúaû\ @]ôKeê @]ôK ^ûeúcûù^ ùicû^ue @]ôKûe I K©ðaý i´§ùe iùPZ^ ùjaû _ùe bûeZùe _â[c ^ûeú @ûù¦ûk^ iwV^ùe ijù~ûM Kùfö ‘^ûeúaû\’ aû ‘ù`cò^òRc’ bûeZúd _éÂbìcòùe _âû«úd Éeùe iúcòZ [ôfû ~\òI IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 9 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Gjûe _âbûa ù\g iûeû @^êbìZ ùjûA[ôfû I _ea©ðú _~ðýûdùe aWÿ ]eYe ^ûeú @ûù¦ûk^e iêZâ_ûZ ùjûA[ôfûö ^òŸòðÁ bûaùe eûRù^÷ZòK ùlZâùe ^ûeúcûù^ RûZúd Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^ùe bûMù^A ùicû^ue C_iÚòZò aRûd eLô[ôùfö _é[ôaú iûeû ‘\ßòZúd fòw’e C\ýcùe aòbò^Ü aÉêMZ, @YaÉêaû\ @icû^Zû I iÚû^, ùgâYú, fòw, RûZò, ]cð, a‰ðKê _âbûaòZ Keê[ôaû aòbò^Ü Ée i´§ùe ^ûeú @ûù¦ûk^ Kâòdûgúk ùjûA CVòfûö ~êM ~êM]eò ^ûeúcûù^ aòbò^Ü @icû^Zû e iûc^û KeòQ«òö NùeûA Éeùe _âZòùeû] ijòZ iûaðR^ú^ Éeùe ^ûeúcûù^ iõMVòZ ùjûA _ûeòQ«òö Zew ^ ùjùf c¤ @^ý ^ûeú @ûù¦ûk^ _eò bûeZe ^ûeú @ûù¦ûk^ Zòù^ûUò Éeùe aòbq ùjûAQòö bûeZùe C^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe ^ûeúaû\ @ûù¦ûk^e _â[c Éee @ûe¸ ùjûA[ôfû ù~ùZùaùk iûcûRòK I ]ûcðòK iõÄûe ^ûeú aòKûg I fòwMZ icû^Zû C_ùe MêeêZß ù\A[ôfûö \ßòZúdÉe 1920 ciòjûùe @ûe¸ ùjfû ù~ùZùaùk ^ûeú iciýûe icû]û^ _ûAñ iõMVòZ ùjûA[ôfûö Gjò Ée RûZúdZûaû\ú @ûù¦ûk^ ijòZ iõMVòZ [ôfû I Cbd cògòaû_ùe bûeZúd ^ûeúMY ^ûeúaû\ _âZò @ûKhòðZ ùjaûùe fûMòùfö Gjò icdùe cêLý ùa÷gòÁýZû [ôfû ^ûeú ù^Zâú I ^ûeú iõMV^e bìcòKûö ZéZúd Ée @ûù¦ûk^ Êû]ú^Zû _ùe aòùgh Keò 1940 ùe @ûe¸ ùjûA[ôfû ù~ùZùaùk RûZò-MV^ _âKâòdû @ûe¸ ùjûA[ôfûö @^ý Ée ~ûjûKò C^aòõg gZû±úùe @ûe¸ ùjûA[ôfû ù~ùZùaùk ^ûeú i´§ùe ùg÷lòK MùahYû @ûe¸ ùjûA[ôfû Gaõ Gjû @icû^Zû I ùM÷ûYZß aòùeû]ú iõ_KòðZ [ôfûö Êû]ú^Zû _ea©ðú \égý: bûeZúd _éÂbìcò _½òc ACùeû_þ I @ûùceòKû _eò bûeZùe c¤ aòõg gZû±úe _â[c bûMùe ùjûA[ôaû ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ \ûaò _ìeY _ùe ^òùÉR ùjûA~ûA[ôfûö _ea©ðú icdùe ^ìZ^ ^ûeúaû\ @ûù¦ûk^e aòKûg NUò[ôfû ~ûjûKò iciûcdòK CMâaû\ ijòZ iõMVòZ ùjûA[ôfûö 1960 I 1970e _â[c bûMùe CMâaû\ú @ûù¦ûk^ _äûaòZ ùjûA[ôfû ~ûjûKò QûZâ @ûù¦ûk^, gâcòKcû^ue aò_äa Gaõ @û\òaûiú RûZò aòùeû]ú @ûù¦ûk^ ijòZ iõ_éq [ôfûö G MêWÿòK ù^÷ZòK cìfýùaû] @û]ûeòZ Mû§úd icûRaû\úcûù^ Êû]ú^Zû _ea©ðú bûeZùe _â[c ^ûeú @ûù¦ûk^ iõMVòZ Keò[ôùfö G[ôùe C©e bûeZe ^ògû^òaûeY @ûù¦ûk^, \ê^ðúZò aòùeû]ú @bò~û^ I C_ùbûqûu _\ùl_ iûcòf [ôfûö _½òc bûeZe ^ûeú gâcòK iõMV^ c¤ iûcòf [ôfûö ùKøZêjke aòhd ù~ Gcû^u c¤eê ùKjò IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 10 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùicû^ue @ûù¦ûk^Kê ^ûeúaû\ú ùaûfò @ûLýû ù\A^ûjû«ò Kò ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe iò¡û« C_iÚû_^ Keò^ûjû«òö G MêWÿòK @ûùMA [ôfûö 1975ùe cûIaû\ú Z[û aûcaû\ú iõMV^eê aûjûeò[ôaû \êAUò ^ûeú ùMûÂú \ßûeû-^ûeú _âMZòwcú iõMV^ (POW) jûA\ûeûaû\ ^ûeúagýZû I RûZò aòùeû]e Gùwùfiò@û^þ aòùgähY Keò[ôùfö Jewûaû\e icû^Zû _ûAñ ^ûeú ù~û¡û fòMþ @ûùeû_ Keò[ôfû ù~ ]cðúd _êÉK MêWÿòK ^ûeú I ^òcÜRûZòe ùfûKcû^uê agýZû ÊúKûe KeòaûKê aû¤ Keò[ôfûö ~\òI 1975ùe Reêeú Kûkú^ _eòiÚòZò ùNûhYû _ùe aòbò^Ü @ûù¦ûk^e aòeZò NUò[ôfû Z[û_ò iò¡û«MZ @ûùfûP^û \éXÿZe ùjûA[ôfûö 1977 ciòjûùe ù~ùZùaùk Reêeú _eòiÚòZò CVò[ôfû aòbò^Ü ^ûeú ùMûÂú MVòZ ùjûA[ôfûö Gcû^u c¤eê @]ôKûõg ùMûÂú cê´ûA, \òfäú, ùP^ÜûA, _êù^, _ûUYû I @jc\ûaû\þùe Kû~ðý Keò[ôfûö ~\òI ùicû^u c¤ùe ùckKò icû^Zû ^ [ôfû Z[ûaò ùijò iõMV^ MêWÿòKe i\iýcûù^ ijeû*ke gòlòZ c¤aò© _eòaûeeê @ûiò[ôùfö ùicû^ue ]ûeYû[ôfû ù~ ùicû^ue @ûagýKZû Meòa ^ûeúcû^ue @ûagýKZûVûeê bò^Ü [ôfûö Gjò ^ûeú ùMûÂúùe iaê aMðe ^ûeúcûù^ iûcòf [ôùfö Gjò icdùe ^ûeú ^ò~ðýûZ^û, ^ûeú Êû]ú^Zû iõ_Kðùe ZKð- @ûùfûP^û Pûfò[ôfûö HZòjûiòK \éÁòùKûYeê 1960 \gKe ùgh bûMùe ùjûA[ôaû cûIaû\ú aòù\âûj I Gjûe \c^ (1970) eê aògßûi ùjûA[ôfû ù~ icûRe aò_äaûcôK eê_û«eúKeY i¸a- @û\ò aòbò^Ü @Zýû·eòZ ùMûÂú ù~còZòKò @û\òaûiú, ^òù¿iòZ RûZòe cjòkûcûù^ _â[ùc iõMVòZ ùjùaö aòbò^Ü ^ûeúùMûÂú Gjò _âgÜe iûc^û Keò[ôùf Kò_eò ^ûeúcûù^ iõMVòZ ùjûA_ûeòùa I _âZò^ò]ôZß Keò_ûeòùaö iû]ûeY bûa^û [ôfû ù~, c¤aò© ùMûÂúe bìcòKû ùjfû ùKak ^ûeúcû^ue @Zýû·e C_ùe iùPZ^Zû iéÁò ^Keò gâcòK I @û\òaûiúcû^u @Zýû·e i´§ùe iùPZ^ Keòaû aòÉûeòZ Xÿwùe KjòaûKê Mùf \êAUò bò^ÜcZ _âKûgòZ ùjûA[ôfûö _â[c [ôfû icûRaû\ú ^ûeúMY gâcòK iõMV^ I aò_äaú ùfûK iõMV^ ijòZ jûZ còkûAaû CPòZö iûcûRaû\ú ^ûeúMY icûRaû\ú ^ûeúaû\ú iò¡û«e aòKûg Keò_ûeò[ôùfö \ßòZúd cZ [ôfû ù~ Gjò Kû~ðýKâcMêWÿòK cêLýZü _âaé©ò bûaùe iõMVòZ ùjûA[ôfûö G[ôeê aêSû_ùWÿ [ùe ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfû _ùe Gjû _âûKéZòK bûaùe aýûù_ I ajêcêLú Xÿwùe _âKûgòZ ùjûA[ûGö Gjò \êA iÚòZò i©ûjú^ I eêPòjú^ ^ [ôfûö _â[c cZaû\úcûù^ iKâúd IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 11 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 [ôùfö ùicûù^ @^êba Keò[ôùf ù~ Gjò iõMV^ MêWÿòKe ^ûeúaû\ú \ûaò C_iÚû_^ _ûAñ iÚû^ I icd @Qòö @^ýcûù^ iõMV^ MêWÿòKùe iûcòfþ ùjûA ^[ôùfö ùicûù^ @^êba Keò[ôùf ù~ Êû]ú^ ^ûeú iõMV^ @ù_lû i§ò iÚû_^ Kùf Kcþ fûb_â\ ùjaö @]ôKûõg ^ûeú ùMûÂú \êA _âKûee cZKê ic[ð^ Keê[ôùfö ùicûù^ gâcòK ùMûÂú, @û\òaûiú, RûZò aòùeû]ú iõMV^ ijòZ iµKð iÚû_^ Kùf I aòbò^Ü iciýû C_iÚû_^ ijòZ ^ûeú ^ò~ðýûZ^û i´§ùe ~êqò ZKð Kùeö 1980e _â[c bûM _~ðý« @]ôKûõg ùMûÂú jêMêkû ejòùfö 1978ùe cê´ûAùe @^êÂòZ i¹òk^úùe icûRaû\ú ^ûeúaû\ú cûù^ [ôùfö ùicû^ue _eòPd @û*kòKZû @û]ûeòZ [ôfû- ‘cê´ûA ùMûÂú’- ‘\òfäúùMûÂú’- _âbéZòö 1979-80 iê¡û aòbò^Ü ^ûeú ùMûÂú I @bò~û^ bûeZ iûeû @ûe¸ ùjûA[ôfû ~ûjûKê ù~øZêK, jZýû, _êfòiþ ]hðY, ^ûeú gâcòKu iõNúKeY _âbéZò iciýû i´§ùe Kû~ðý Keòaûö ù~øZêK jZýû I _êfòiþ ]hðY aòùeû]ùe @bò~û^ i´û\_Zâe ¤û^ @ûKhðY Keò[ôfûö Gjû ùfûKcû^ue @ûùfûPý aòhd [ôfûö 1979 ciòjûùe \òfäúùe ù~øZêK jZýû aòùeû]ú @bò~û^ @ûe¸ ùjûA[ôfûö _â[cKeò ù~øZêK R^òZ céZêýKê @ûZàjZýû @ûLýû \ò@û~ûA[ôaû NUYûKê jZýû I a]ìù_ûWÿò ùaûfò KêjûMfûö _â[c Keò _eòaûee NùeûA _eòie ùfûKùfûP^Kê @ûiòfû I ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe ùK¦â bûaùe aòùaPòZ ùjfûö iûaðR^ú^- NùeûA aòbûR^Kê ù~øZêK R^òZ jZýû _ûAñ \ûdú ejê[ôaû ùfûKcû^u Méj aûjûùe ]ûeYû ù\A[ôaû ^ûeúùMûÂú \ßûeû bwû ~ûA[ôfû I eûÁâ Z[û ibý icûRe jÉùl_ _ûAñ \ûaò Keû~ûA[ôfûö ùKøZêjke aòhd ù~ ^ûeúaû\úcû^u ijòZ iÚû^úd aûiò¦ûcûù^ c¤ ù~ûM ù\A[ôùfö bûeZúd ^ûeúaû\úcûù^ GK aò\î_ûcôK _âKâòdûe @ûaòÃûe Keò[ôùf- ~ûjû\ßûeû @ûù¦ûk^ gqò iõMâj Keòaûùe i`k ùjûA[ôfûö Kò«ê Gjû GK icdùe @aeê¡ c¤ ùjûAMfûö 1980e _â[c bûMùe ^ûeú @ûù¦ûk^ G_eò bûaùe aé¡ò _ûA[ôfû ù~ ÊdõPûkòZ ^ûeúaû\ ùMûÂúMêWÿòK @ù^K ùiâûZe @õg aòùgh ùjûAMùfö aòbò^Ü \kMêWÿòK ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ùe ù~ûM ù\ùfö icûRaû\ú, iûcýaû\ú \kMêWÿòK ajêk bûaùe Kâúdûgúk ùjùfö ^ûeú iciýûùe @ûMâj aòbûRòZ ùMûÂú I CMâ @ûù¦ûk^Kûeúcû^u \ßûeû c¤ ù\Lû~ûA[ôfûö 1977 ciòjûùe icûRaû\úcûù^ ^ûeú iõMV^ Keò[ôùf ~ûjû R^Zû \k ijòZ ija§òZ [ôfûö Kò«ê 1978 eê 1980 c¤ùe ùicû^ue Kû~ðýKâc KeòaûKê IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 12 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 fûMòfû, Kò«ê 1980-81 ùe ùicû^u Kû~ýðùg÷kú @ûùaMjú^ [ôfûö cûKèðaû\úcûù^ c¤ ^ûeú @ûù¦ûk^e iûc[ðý @^êba Kùfö 1972ùe Mû§úaû\ú- icûRaû\ú iõNe @ûcô^ò~êq ^ûeú iõMV^ @jc\ûaû\ùe @ûe¸ ùjfûö 1970e ùgh _~ðýûdùe ùiIßû (SEWA) e iõ_âiûeY ùjûA[ôfû ù~Cñ[ôùe Kò icaûd icòZò MêWÿòK iûcòfþ [ôùfö 1980 iê¡û ù\g iûeû Gjûe gûLû MêWÿòK ùLûfò iûeò[ôfûö 1970 \gKe ùghbûM I 1980\gKe _â[c bûMùe MVòZ Kû~ðýeZ ^ûeú iõMV^ MêWÿòK ùLûfò iûeò[ôfûö ù~CñVò aòbò^Ü ]ûeûe ^ûeúcûù^ iûcòfþ [ôùf Kò«ê ùiIßûVûeê _é[Kþ [ôfûö ùicûù^ ^ûeúaû\úcû^u Vûeê \ìeZû elû Keò[ôùfö ùicû^ue Kû~ðýùlZâKê lcZû _ûAñ aýajûe Keòaû Pûjêñ ^ [ôùfö ùi[ô_ûAñ ^ûeúaû\ú ùMûÂúu C\ýc iÚû^úd @*kùe iúcûa¡ ùjfûö ijeû*k C_û« @*kùe Kûc Keê[ôaû ^ûeúcûù^ iûcòfþ ùjùfö CMâ icûRaû\ú QûZâ @ûù¦ûk^ùe ^ûeúaû\ú Pò«û]ûeû _âZò @ûMâj _eòfòLôZ ùjûA[ôfûö ~ûjû c¤ MêReûUe eûRý aòùeû]ú @ûù¦ûk^e @õg aòùgh [ôfûö Gjû c¤ 1970e ùghbûMùe aòjûee GK Ròfäûùe Rcò _ê^ðMV^ @bò~û^ PkûA[ôfûö bûeZúd ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ iõMV^ I Kû~ðýicêje icûjûe [ôfûö Gjû aòbûR^ _âKâòdû ù\A MZò Keò[ôfûö aògßûi Keû~ûG ù~ ^ûeúaû\ aýqòMZ iõjZò C_ùe @û]ûeòZö Gjû \ßûeû @ù^K ^ûeúaû\úcûù^ ^ûeúaû\e @û]ûe C_ùe _âgÜ CVûAQ«òö _êùað ^ûeú @bò^ÜZûe iû]ûeY C_ùe MêeêZß \ò@û~ûC[ôfûö ù~Cñ[ôùe eûRù^÷ZòK bò^ÜZû [ôfûö G_eò Xÿwùe bò^ÜZûKê icÁòMZ Keû~ûA _ûeòa^ûjóö GKZû _ûAñ @ù^ßhY `kjú^ @ùUö iaê ù\ûh-\êaðkZûKê fêPûAaû _ûAñ ùPÁû Keû~ûAQòö Gjû aòbò^Ü Xÿwùe @ûù¦ûk^ C_ùe _âbûa _KûAQòö ^ûeúaû\ I _eòùag, ÊûiÚý, iûõ_â\ûdòK aòùeû]ú, RûZò aòùeû]ú @ûù¦ûk^ c¤ùe iõ_Kðùe GK ^ìZ^ C_û\û^ ù\LûMfû ~ûjû ù\giûeû \éXÿúbêZ ùjaûùe fûMòfû I @ûù¦ûk^ c¤ùe ^ìZ^ iò¡û« \òMùe @Mâie ùjfûö 1.8 iûeûõg Gjò GKK @û_Yuê _û½ûZý I bûeZúd _eòù_âlúùe ^ûeúaû\ iõ_Kðùe iõ_ì‰ð ]ûeYû ù\AQòö ~\òI ^ûeúaû\, _û½ûZý ù\ge ^ûeú @ûù¦ûk^eê @ûe¸ ùjûA[ôfû- bûeZe eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK I iûcûRòK ùlZâùe icû^Zû I IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 13 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @]ôKûe iõ_KòðZ iùPZ^Zû c¤ _âZò`kòZ ùjûA[ôfûö ^ûeúaû\e baòhýZ @Qò Kò ^ûjó Gjû Zûe flý CùŸgý jûif Keò_ûeòa Kò? Gjû _ùe aòbò^Ü _âKûee ^ìZ^ ^ûeúaû\Vûùe jó @Qòö Gjò iZýZûeê RYû_WêQò, ù~ ù~ùZùak _~ðý« ^ûeúcû^ue iciýû ejò[ôa, ùiùZ\ò^ ~ûG ^ûeúaû\e _âûiwòKZû ejò[ôaö 1.9 g±ûakú iõù`âR - ùbûUþ ù\aûe @ûA^MZ @]ôKûe _ò.I.Waþfê (POW) - ù_âûùMiòbþ @eMûAù^Ri^þ @`þ I ùc^þ (^ûeúcû^ue _âMZò Kcðú @^êÂû^) ùiIßû (SEWA) - ùif`þ Gcþ_þùfûGWþ I ùc^þ @Mðû^ûAùRi^þ, @ûcô ^ò~êqò ^ûeú iõMV^ö 1.10 @û\gð _âgÜûakú 1. ^ûeúaû\e iõmû ^òeê_Y Ke I ^ìZ^ ^ûeúaû\ iò¡û«e _éÂbìcò iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö 2. ^ûeúaû\ GK @ûù¦ûk^ Kò? C_~êq C\ûjeY ijòZ aêSû@ö 3. ^ûeúcû^u _âgÜ iõ_Kðùe ^ûeúaû\ ùKcòZò Kû~ðý iõ_û\^ KeòQò- @ûùfûP^û Keö 4. _û½ûZý ù\g I bûeZùe ^ûeúaû\e KâcaòKûgKê Zêk^û Keö 1.11 ijûdK Mâ^ûÚ akú Basu, Amrita (1999). (Ed.). The Challenge of Local Feminisms: Women‟s Movements in Global Perspective. Kali for Women: New Delhi. Chaudhuri, Maitrayee (2004). (Ed.). Feminism in India, Issues in Contemporary Indian Feminism. New Delhi: Kali for Women and Women Unlimited. IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 14 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Forbes, Geraldine (1999). Women in Modern India. Cambridge: University Press. Hewitt, Steve (2009, September). „Clandestine Operations: The Vancouver Women‟s Caucus, the Abortion Caravan, and the RCMP‟. The Canadian Historical Review, 90(3), 463-495. Jayawardena, Kumari (1986). Feminism and Nationalism in the Third World. London: Zed Books & New Delhi: Kali for Women. Matthews, Jean. V. (2004). The Rise of the New Woman- The Women‟s Movement in America (1875-1930). The American Ways Series. Ivan R. Dee Publishers. Mitchell, Juliet. & Oakley, Ann (1986). (Eds.). What is Feminism? Pantheon Books. Walter, Natasha (1998). The New Feminism. London: Little Brown & Company. West, Rebecca and Marcus, Jane (1982). „Mr Chesterton in Hysterics: A Study in Prejudice‟, The Clarion (14 Nov 1913). Transcribed by Ted Crawford, reprinted in The Young Rebecca: Writings of Rebecca West 1911-17. New York: Viking Press. Moi, Toril (1999). What is a Woman and Other Essays. New York: Oxford University Press. Showden, Carisa R. (2009). „What is Political about the New Feminisms?‟. Frontiers: A Journal of Women Studies, 30 (2), 166-198. „The Gospel of Life‟. Retrieved March 25, 1995 from www.vatican.va/ evangeliumvitae. IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 15 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 GKK-2: fòw ( The Sex) Gaõ fòw i´§úd (Gender) aòhd MV^ 2.1 _V^e CùŸgý 2.2. C_Kâc 2.3 Èú-_êeêh ùb\ I fòw i´§ùe _êaðû_e iµKð @¤d^ 2.4 Èú-_êeêhùb\- fòw aýaiÚû 2.4.1 fòwe ajêcêLú bìcòKû 2.4.2 Èú _êeêhùb\- fòw- \ßòMêY/ \ßòÉee icûùfûP^û 2.5 fòwe \ߦûcôK \òM 2.6 iûeûõg 2.7 @û\gð _âgÜûakú 2.8 ijûdK Mâ^ÚiìPú 2.1 _V^e CùŸgý @û_Y Gjò _eòùz\ @¤d^ Kfû _ùe Èú _êeêh ùb\ aýaiÚû iõ_Kðùe iò¡û«e iõmû ^òeì_Y Keòaûe fòwe aòbò^Ü bìcòKû I iûcûRòK Xÿû*û a‰ð^û Keòaûùe geúe iõ_KòðZ Èú _êeêh ùb\- fòwKê aêSòaûùe Èú _êeêh ùb\- fòw \ßòMêYZû \ßòÉeZûe ^ûeúaû\ú icûùfûP^û a‰ð^û Keòaûùe ic[ð ùjùaö cûKèð iùcZ @ù^K Z©ßaò\þcû^u ùfLûKê @û]ûe Keò `âGWþ Gaõ ^éZ©ßaò\þ Käû^ûWÿ ùfbòÁûCiþ I ùMdf eaò^þ Kjò[ôùf ù~ Èú _êeêh ùb\ Gaõ fòw aýaiÚû ùjCQò GK aù¦ûaÉe icûjûe @ùU ~ûjû \ßûeû GK icûR ùR÷aòK ù~ø^ZûKê cû^aúd Kû~ðýKkû_e _eòcûYùe eê_û«eòZ Keò_ûùe ù~Cñ[ôùe ù~ø^MZ @ûagýK _êeY ùjûA_ûùeö (eêaò^þ, 1974, _é- 159) IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 16 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 2.2 C_Kâc C^aòõg gZû±úùe ^ûeúaû\e @bêý\d ùjaû_ùe _û½ûZý ù\g I bûeZúd C_cjûù\gùe ^ûeúaû\e aòKûg NUòQòö Gjò _eòùz\ùe Kò_eò Èú- _êeêh ùb\ I fòw bò^Ü @ùU I G iõ_Kðùe KY ZKð ejòQò ùi iõ_Kðùe @^ê¤û^ Keû~òaö @û_Y c¤ Gjò Z[ý Kò_eò ùfûKùfûP^Kê @ûiòfû ùi iµKðùe RûYòaû ij fòwMZ ùa÷hcýùe ùi MêWÿòKe cj©ß iµKðùe mû^ _ûA_ûeòaùaö Gjò _eòùz\ @û_Ycû^uê aýaiÚû bûaùe Èú-_êeêh ùb\ I fòw ij _eòPòZ KeûAaö fòwe bìcòKû, Èú-_êeêh ùb\ \ßòMêYZû \ßòÉeúdZûe \ߦ ù\Lûù\AQò I ^ûeúe fòwúKeY Kò_eò jêG ùi iµKðùe RûYò _ûeòaûö 2.3 Èú-_êeêh ùb\ I fòw i´§ùe _ìaðû_e iµKðùe @¤d^ Èú-_êeêhùb\ I fòw c¤ùe _âùb\ aòhdùe @ûMeê Kêjû~ûA^ûjóö AõeûRú K[ôZ _é[ôaúùe Èú-_êeêhùb\ I fòw c¤ùe _âùb\ ùjCQò ^ûeúaû\e RYûgêYû eì_ö @û_Y KòQò cûZâûùe c¤ [ùe ^ûeúaû\ iõ_Kðùe _eòPòZ ùjûAMùf iaê Z[ý-iò¡û« iµKðùe RûYò_ûeòùaö ùMûUòG Éeùe \êA Z[ý c¤ùe _âùb\ \gðûAaû ijRö Èú-_êeêh ùb\ Kjòùf _êeêh I Èú c¤ùe [ôaû ùR÷aòK _û[ðKýKê aêSûGö @^ý _lùe fòw Kjòùf ~ûjû @ûcKê ‘^ûeú’ @[aû ‘_êeêh’ KeûGö Gjû GK iûcûRòK I iûõÄéZòK _âKâòdû ~ûjû @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK Xÿû*û ijòZ RWÿòZö ùi ~ûjû ùjC^û KûjóKò Gjò _eòùz\ Èú- _êeêhùb\ I fòw aòhdùe RûYòaûùe ijûdK ùja I ^ûeúaû\ú iò¡û«ùe ZKð_ì‰ð aòhd i´§ùe RûYòùjaö _â[ùc @ûi«ê flý Keòaû ù~ Kò_eò Èú-_êeêh ùb\ I fòw g±/ _\ AõeûRú bûhûùe ejòQòö @ûC ùKøYiò bûhûùe RúaMZ I iûcûRòK _û[ðKýKê \gðûAaû _ûAñ \êAUò _\^ûjóö Èú-_êeêhùb\- fòw _âùb\ @ûùc @ûMeê @ûùfûP^û Keò[ôaû _êeêh _â]û^ icûReê bò^Ü @ùU ù~Cñ[ôùe @^êaû\ Keòaûe @iêaò]û ^ûjóö ‘Rúa^Z©ß’ I ‘iûcûRòK’ c¤ùe _âùb\ @ûjêeò ùagú Xÿwùe Keû~ûAQòö ^ûeúaû\úcû^ue iò¡û«úKeYùe Gjò \êA _\e bêcòKû ejòQòö @ûi«ê ‘Èú_êeêh ùb\’ I ‘fòw’ Gjò \êA _\ aû g±e _éÂbìcò iõ_Kðùe RûYòaûö Èú-_êeêh ùb\Kê _êeêh I ^ûeú bûaùe aýajéZ ùjaûe \úNð AZòjûi ejòQò (ù~ø^Kâòdû aýZúZ) Pò«ûKe«ê Kò_eò Gjò _\ IfþùÁû^þKâû_Uu ‘bòŠòùKi^þ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 17 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @`þ Iùc^þ’ ùe aýajéZ ùjûAQòö CfþùÁû^þKâû`Uþ _êeêhVûeê ^ûeúKê _é[Kþ Keòaû _âKâòdûKê icûùfûP^û Keòaû _ûAñ ‘Èú-_êeêhùb\’ _\e aýajûe KeòQ«òö IfþÁâ^þKâû`Ö aògßûi Keò[ôùf ù~ ^ûeúcûù^ \êaðk aMð bûaùe fûkòZ _ûkòZ ùjûA[ôùf- @_e_lùe _êeêhKê ~êqò~êq Pò«û Keòaûe I eûRù^÷ZòK Kû~ðý Keòaûe lcZû \ò@û~ûA[ôfûö `âû^èe ^ûeúaû\ú iûAùcû^þWò aòeùbûGeu ePòZ ‘\ò ùiùKŠ ùiKè’ Kê aòPûeKê ^ò@û~ûC ~ûjû icûRùe I AZòjûiùe ^ûeú ^ò~ðýûZ^û iõ_Kðùe GK KûkRdú ùfLû @ùUö ùZYê ^ûeúaû\ú Pò«û]ûeûe AZòjûiùe @ûù¸cûù^ Gbkò ùKùZK aýqòZßKê _ûAQê ù~Cñcûù^ ùR÷aòK Èú- _êeêh ùb\ I iûcûRòK fòw iµKðùe _û[ðKý \gðûAaûùe ùKøYiò KûeY ùLûRò _ûA^ûjû«òö ùicûù^ ‘Èú-_êeêh ùb\’ aû Sex Kê ~êqò ZKð Keòaûùe aýajûe KeòQ«òö ‘fòw’ g± _\e bò^Ü AZòjûi ejòQòö Gjò g±e C_ô©ò aûKýeY I bûhû Z©ßùe ùjûA[ôfû ~ûjûKò ùMûUòG bûhûùe aòbò^Ü fòwKê \gðûC[ôfûö jò¦ú bûhûùe ‘ùPøKò’ Èú fòw bûaùe I iì~ðý _ìfòw bûaùe aýajéZ jêGö Gbkò bûaùe aòbò^Ü bûhûùe aòbò^Ü Xÿû*ûùe ‘fòw’ g±e aýajûe ùjûA[ûGö Rcðû^ú I ù`â* bûhûùe ù~bkò akò bûaùe ‘fòw’e C_iÚû_òZ ùjûAQò, ùibkò bûaùe AõeûRú bûhûùe aýajûe ùjûA^ûjóö bûeZúd bûhû MêWÿòKùe ‘fòw’ C_iÚû_^ûùe bò^ÜZû _eòflòZ jêGö _â[c Keò 1950 ciòjûùe icûR aòmû^úcû^u ijòZ @ûùceòKûe cù^ûaòmû^úMY cYòhe _eòPd _ûAñ ‘fòw’ Kê aýajûe Keò[ôùfö ùi \éXÿ bûaùe _êeêh I Èúe ùR÷aòK ]ûeYû c¤ùe _âùb\e ùeLû UûYò[ôùf (ù~_eòKò R^ù^¦âòd _âùb\, MêYiêZ _âùb\, jeùcû^þ _âùb\) Gaõ ù~Cñ Xÿwùe aûkòKû, _êêeêh Èú PòjÜU Keû~ûG ùibkò Gjò cù^ûaòmû^úcû^u c¤eê ùKùZK ~êqò Ke«ò ù~ GK ^òŸòðÁ geúeùe ùKCñ ùR÷aòK flY ejòQò Zûjû cû^ýZû eùL ^ûjóö ‘ae’ GK gògê _eòùag \ßûeû Kò_eò icûR I _eòaûe \ßûeû iûcûRòK ùjûA_ûeêQò Zûjû MêeêZß_ì‰ðö 2.4 Èú-_êeêhùb\ - fòw aýaiÚû 1970 ciòjûùe ùR÷aòK ùb\ I iûcûRòK fòwe _âùb\Kê ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû PòjÜU Keû~ûA[ôfûö 1974ùe ùMdfþ eêaò^þ Zûu _âa§ùe Èú-_êeêhùb\ I fòw aýaiÚû iµKðùe aêSûA[ôùfö eêaò^þ ^ûeú IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 18 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ò~ðýûZ^û iµKðùe ùKùZK ~êqò~êq \ûaò C_iÚû_^ Keò[ôùfö @ûùc ^ûeúaû\ú ùjûA[ûC Kò Zûe aòùeû]ú ùjûA[ûC, ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe KûeY iÚòe Keòa @ûùc ùKCñ _âKûe icûR baòhýZ _ûAñ KÌ^û KeêQêö ~\ò @ûùc aògßûi Keê ù~ ÊûbûaòK bûaùe _êeêhcûù^ CMâ Êbûae I jòõiâ @U«ò Zûjûùjùf gûeúeòK bûaùe _êeêhe _âKéZò _eòa©ð^ aýZúZ @ûC ùKøYiò _^Úû ^ûjóö ~\ò @ûùc aò·e Keòaû ù~ ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûùe icûR I @[ðù^÷ZòK iµKðùe KòQò i´§ @Qò, Zûjûùjùf Gjò iûcûRòK I @[ðù^÷ZòK Xÿû*û _eòa©ð^ Keò baòhýZùe icZûaû\ú icûR MV^e i¸ûa^û @Qòö Box 2.1 cûKèð `âGW Gaõ @ûù^Úãûù_ûùfûRòÁ ùKäûWþ ùfbò- Áâiþ, ùMf eêaò^þ _âÉûa ù\AQ«ò ù~, ‘fòw Gaõ fòwMZ’ aýaiÚû ùjCQò GK aýaiÚû ù~Cñ[ôùe GK icûR ùR÷aòK eì_û«e Keò[ûGö ù~û÷^Zû cû^a Kû~ðýKkû_e C_ôû\ùe Gaõ ù~û÷^ @ûagýKZûKê _ìeY Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö (Rubin, 1974, p.159). eêaò^þu Z©ßùe _êeêh I Èúcû^ue ùR÷aòK _û[ðKý fòwúd aýaiÚûe _éÂbìcò MV^ Kùe ~ûjûe ùcøkòK Xÿû*û ùi eq iõ_Kðúd Z©ßùe iÚû^òZ Keò[ôùf (aòùgh Keò aòaûj aýaiÚû \ßûeû ^ûeú-_êeêh c¤ùe @\ka\k) Gaõ Kjò[ôùf ù~ Gjû G_eò ù~Cñ[ôùe _âûKéZòK _é[ôaúùe iûcûRòK aýaiÚûKê f\ò \ò@û~ûGö ù~ùjZê _êeêhcûù^ @\ka\k Keò[û@û«ò, _êeêhcû^ue @]ôKûe [ûG, Kò«ê ^ûeúcû^ue @]ôKûe ^[ûGö _êeêh I Èú c¤ùe @^ý GK _âùb\ ùjfû- gâc aòbûR^ ~ûjû\ßûeû KòQò Kû~ðý ^ûeúcû^uê I @ûC KòQò Kû~ðý _êeêhcû^uê \ò@û~ûAQòö eêaò^þ Kò_eò iûcûRòK aýaiÚû _âûKéZòK _û[ðKý C_ùe KòQò f\òù\AQò ~ûjûKò fòwúd _eòPd @ûYòQò ùi iµKðùe a‰ð^û KeòQ«òö _êeêhcû^u c¤ùe ^ûeú iêfbMêY I ^ûeú c¤ùe _êeêh iêfb MêYKê \c^ Keû~ûAQòö ùi c¤ @ûjêeò CùfäL KeòQ«ò Kò_eò Èú _êeêhùb\-fòw aýaiÚû _é[ôaúKê \êAUò ^òŸòðÁ ùMûÂú _êeêh-^ûeúùe aòbq Keòù\AQò I Kò_eò C_~êq iûcûRòKMY Gaõ icfòwú iõ_Kð ijòZ aòaûj cû¤cùe ùjûA_ûeêQòö KjòaûKê Mùf RùY C_~êq ^ûeú GK _êeêhKê aòaûj Keò_ûeòaö ùZYê Èú-_êeêhùb\-fòw aýaiÚû iµKðùe icûùfûP^û cìkK @^êgúk^, icûRKê ^ûeú-_êeêhue icû^Zû cû¤cùe aòKûg KeòaûKê ·jêñ[ôaû aýqòcû^u _ûAñ CŸòÁ Gaõ Gjû icfòwú iù¸ûM @ûù¦ûk^ aòùgähY Keòaûe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 19 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 cû¤c ùjûA_ûeòaö Gùa ‘fòw’e ajêcêLú bìcòKû e @û]ûeùe Èú-_êeêh ùb\ I fòw i´§ùe ùagú RûYòaû @ûagýKö 2.4.1 ‘fòw’ e ajêcêLú bìcòKû @]ôKûõg ^ûeúaû\ú Z©ßaò\þcûù^ fòw I Èú _êeêhùb\ c¤ùe [ôaû _û[ðKýe fûb CVûA ~êqò KeòQ«ò ù~ icûRùe _êeêh I Èú c¤ùe fòw ^òeì_Y Zêk^ûùe ùR÷aMZ _û[ðKýe ùagú KòQò cìfý^ûjóö ù~ùZùaùk RùY gògêe R^à ùjCQò- @ûce _â[c _âgÜ ùjCQò- ‘_ê@ Kò Sò@?’- cû Kò_eò @Qò? ‘gògê Kò_eò @Qò’- GK[û _Peû ~ûG^ûjóö gògêe ùb\ ^òeì_Y ùjûAiûeòaû _ùe ^ûeúaû\ú I icûRaû\úcûù^ fòwúKeYe iûcûRòK _âKâòdû C_ùe ùRûe \ò@«òö _û½ûZý icûRùe ùMûfû_ú I ^úk K^ûKê gògêe ùb\ ùNûhYûùe aýajûe Keò[û@û«òö GK ùKøZêjke NUYû ùjCQò AõfŠùe GK gògêKê Sò@ ùagùe iRûA \ò@û~ûA[ôfû ZûKê ù~ùZùaùk a§ê Z[û _eòR^cû^uê ]eûA \ò@ûMfû- icùÉ ZûKê Sò@ _eò aýajûe Kùf I ùMf Kùfö ùiA gògêKê ù~ùZùaùk _ê@_òfû ùagùe iRûA \ò@ûMfû ZûKê ù^A @Zò[ô cûù^ SêfûAùf- ^·Aùf- @ûC Zû aû_û_eò aýajûe Keòaû ùaûfò Kjòùfö gògê C_ùe PòeûPeòZ ]ûeYû \ò@û~ûA[ûGö @ûùc bò^Ü Xÿwùe gògêKê iûcûRòKúKeY Keò[ûC ZûKê ùLkYû ù\aûùe, ùLkûAaûùe AZýû\òö ùKùZ RY ùQûU Sò@ KâòùKUþ ùLfò[û@û«ò? ù~ùZùaùk RùY ùQûU Sò@ ùLkYû a§êKùe ùLùk, @ûùc KûjòñKò Pò«ûùe _Wÿò[ûC? Gjò iaê NUYû aòbò^Ü fòwMZ _eòPd iéÁò Keò[ûGö MùahKcûù^ \ûaò Keò[û@û«ò ù~ ùR÷aMZ _û[ðKý @ù_lû fòw C_ùe MêeëZß ù\aûe \êAUò KûeY ejòQòö _â[c KûeY ùjfû ùKùZ cûZâûùe ^ûeú I _êeêhe bìcòKû @^êiûùe icûR I iõÄéZòùe bò^ÜZû ejêQò RûYòaûö \ßòZúdZü AZòjûie ]ûeûùe _eòa©ð^Kê jé\dwc Keòaûö ~\ò ^ûeúcû^u bìcòKû ùicû^ue ùR÷aòK eúZò C_ùe @û]ûeòZ, Zûjûùjùf @ûùc KûjóKò GùZ bò^ÜZû I _eòa©ð^e K[û KjêùQ? ùKùZK iek icûR ù~còZò GiþKòùcû I ù\gúd @ûùceòKúd ùMûÂúùe ^ûeú I _êeêh c¤ùe @icû^Zû ù\Lû~ûG ^ûjòñö @û`âòKûùe ^ûeúcûù^ Kéhò C_ôû\^ I aýaiûdùe cêLý bìcòKû MâjY Keò[û@û«òö bûeZúd iûcûRòK @û]ûeùe ^ûeúcû^uê _âû[còKZû \ò@û~ûG ^ûjóö ‘KéhK’ aû ‘Kòhû^’ Kjòùf ùKak _êeêhcû^uê jòñ aêSûGö ^éZ©ßaò\þ ùj^òeòUû cêe c¤ ùKùZK ùKøZêjk_ì‰ð C\ûjeY ù\AQ«òö aòbò^Ü iõÄéZò, HZòjûiòK iÚû^ùe _êeêhcû^u IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 20 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùage ^òdc Kê aòPûeùe ^ò@û~ûA_ûùe? @R«ûe iÚû_Zý I KkûKê ù\L-KòG _êeêh KòG Èú Kjòaû KÁKeö G_eòKò _âûKþ gòÌûd^ AõfŠùe iûc«aû\úu ùag I @û·eYùe ^ûeú iêkbZû ù\Lû~ûGö Gbkò bûaùe ^ûeú I _êeêhe MV^ Z[û aòbûMúKeYùe bò^ÜZû I _eòa©ð^e _âcûY Keòaû _ûAñ ajêZ fòwMZ aòùgähY ùjûAQòö ùKùZK MùahK aòbò^Ü HZòjûiòK iàûeKú MêWÿòKùe fòwe _âZúK]cðú bìcòKû C_ùe MêeêZß @ûùeû_ KeòQ«òö MûGfþ eêaò^þ aòùghZü ^ûeúcû^u C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keò[ôaûùaùk @]ôKûõg aòùghY aòùghý aýajûe Keò fòwMZ Z©ßaû\úcûù^ _êeêh C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keò ^ûeúZß iõ_KðKê @û]ûe I _êeêhZße ]ûeYû ù\AQ«òö ùicûù^ cZ _âKûg KeòQ«ò ù~ ùKak icûR I AZòjûiùe iûcûRòK MV^Kê ¤û^ ù\aû ~ù[Á ^êùjñö icû^þ bûaùe _êeêhcû^ue iûcûRòK @û]ûeùe icû^ZûKê ¤û^ ù\aûKê _Wÿòaö aûÉaùe Gbkò iò¡û«aû\úcûù^ ^ûeúcû^ue bìcòKû Kò´û @Zýû·e C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keê[ôaû Z©ßKê icûùfûP^û Keò KjòQ«ò ù~ G[ôeê ùKak @iµì‰ð Qaò còkòaö Gjò _eòùz\ _ìaðeê @û_Y ^ûeúaû\ Z©ß i´§ùe @¤d^ Keò[ôùfö @ûC c¤ fòwMZ Z©ßaû\úcûù^ cZ _âKûg KeòQ«ò ù~ Kòbkò bûaùe cêLý-ùiâûZe bûaêKcûù^ ^ûeúcû^uê @\égý KeòQ«òö ù~CñVûùe fòw Kjòùf _êeêh I Èú iõ_Kð c¤ùe @icû^Zûe ]ûeû ù\Lû~ûGö ‘_êeêh’ I ‘Èú’ g±e @[ð i´§ùe Pò«û Keû~ûCö _êeêh g±Uòe @ù^K bûhûùe \êA _âKûee @[ð ejòQòö ù~Cñcûù^ ùR÷aMZ bûaùe _êeêhe flY]ûeú ùicû^uê _êeêh Kêjû~ûA[ûG (jò¦ú bûhûùe c¤ ‘cû^êh’ g±e Cbd @[ð ejòQòö a©ðcû^ ‘È’ g±e aòPûe Keû~ûCö Gjûe \êA _âKûee @[ð ^ûjòñö ù~Cñcû^ue Èú fòw @Qò, ùicû^uê ^ûeú Kêjû~ûGö (ùKùZK ^_êõiKcû^uê ^ûeúe @ûLýû ù\A[û@û«ò) Kò«ê ^ûeú RûZòKê icMâ ^ûeú RûZòùaûfò aêSû~ûG ^ûjóö jò¦ú bûhûùe @ûC GK ùKøZêjk C\ûjeY ùjCQò- ùQûU Sò@cû^uê ùaUû Kjòaûùe KòQò @iêaò]û ^ [ûG- KÌ^û Keû~ûC ùQûU _ê@cû^uê ùaUò Kjòùf KY @iêaò]û ùjaö @û_Ycûù^ ‘Mêµûcû^a’, ‘@û\òcû^a’ aû cYòh gqòe C\ûjeYe Pò«ûKùf RûYò_ûeòùa ù~CñVûùe ù_øeêhZß Kjòùf Cbd ^ûeú I _êeêhKê aêSûGö @û]ê^òK AZòjûiùe fòwMZ @iwZ ejòQò- _êeêhKê cò[ýû iûRò RcúKeY Keû~ûAQò I ^ûeúcû^uê aû\þ \ò@û~ûAQòö _âiò¡ C\ûjeY ùjCQò `eûiú aò_äaùe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 21 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 iûað R^ú^ _êeêh I ^ûMeòKcû^ue iûaðR^ú^ @]ôKûe ùNûhYû i´§ùe Kêjû~ûA[ôfûö (`eûiú bûhûùe fòwMZ MV^ iVòKþ bûùa ùjûA[ûGö ‘ùf’ Kê _êeêh aòùghý I ‘fû’ Kê Èú aòùghýùe aýajûe Keû~ûGö Gjò ùNûhYû^ûcûùe ^ûMeòKZûKê _êfòwùe aýajûe Keû~ûAQòö ùZYê ù~Cñ ùNûhYû^ûcû, iûc« ùgâYúe @û]ô_Zý CVûAù\A iûaðR^ú^ @]ôKûe \ûaòKùe Zûjû aûÉaùe icÉuê @«bêðq Keò ^ûjóö iûaðR^ú^ @]ôKûeeê ‘^ûeú’ cû^uê aû\þ \ò@û~ûAQòö gâcòK ùgâYúcû^ue iµ©ò ^ûjóö ^ûeúaû\ú icûùfûP^ûùe ‘_êeêh’ Kò´û ‘ùi’ g±e iûaðR^ú^ \ûaò ùjûA @ûiê[ôfûö (GjûKê iõùgû]^ KeòaûKê ~ûA ‘ùi’ Kê Kò´û @[ðùe @ûC aýajûe Keû~ûC ^ûjó- ùPdûecýû^þ a\kùe ‘ùPdûe _ið^’ g±e aýajûe Keû~ûAQòö 2.4.2 Èú _êeêhùb\ - fòw \ßòMêY/ \ßòÉee ùKùZK icûùfûP^û fòwMZ iõ_Kð C_ùe @ù^K aòùghmû^ [ôaû aýqò _eòPòZ ùjûA[ôùf c¤ ùicû^uê icûùfûP^ûe i¹êLú^ KeòaûKê _WÿòQòö GK aòùgh ]eYe icûùfûP^û cêkK c«aý \ûgð^òK Z[û ^ûeúaû\ú dêWÿò[þ aUfeu ùfLûùe _âKûgòZ ùjûA[ôfûö Zûu icûùfûP^û RUòkûcôK Gaõ @ù^K ùfLûùe _âZò`kòZ ùjûAQòö aUfeu @^êiûùe ‘Èú _êeêhùb\ Gaõ fòw’- Gjò \êA _\e aýajûeùe GK iû]ûeY iciýû ejòQòö (1974ùe ùMd^þ eêaò^þ Zûu _âa§ùe c«aý ù\aû bkò) Zûu bûhûùe Èú _êeêhùb\ iÚòe[ôaû ùR÷aòK ibýZû ~ûjû geúee iÚòe @aiÚûKê aêSûG Gaõ iûcûRòK fòw \ßûeû @[ð RYû _Wÿò[ûGö GjûKê C_cû ù\A Kjòùf Gbkò ùja ù~ ù~còZòKò Èú _êeêh ùb\ ùjCQò geúe (gògêe ùb\ ^òeì_Y I fòw ùjCQò fêMû ~ûjû _ùe geúeùe \ò@û~ûG)ö ùi _âgÜ KeòQ«ò ù~ ~\ò aûÉaùe ^ûeúaû\ú I @^ý MùahKMY aògßûi Ke«ò ù~ ùR÷aòK Èú _êeêhùb\ ijòZ fòwe ùagò KòQò iµKð ^ûjó ùZùa @ûùc \êA _âKûe ùb\ Gaõ \êA _âKûe fòw K[û KûjóKò Kjê Gaõ _â[ùc Èú _êeêhùb\ Gaõ Zû_ùe ~ûA fòw K[û Kjêö Gjû iùZ ù~_eò Èú-_êeêh @û]ûe I fòw ùjCQò icûûRòK _âZòKâòdû aû `k @ùUö _âZò a\kùe aêUþfeþ Èú _êeêhùb\ I fòwMZ c¤ùe _û[ðKýKê a\k KeòQ«ò Gjûe gúhðKùeö _âKéZò \ßûeû iÚòe Keû~ûA[ôaû Èú _êeêh ùb\e _âûKþ iûcûRòK ]ûeYû ùaûfò KòQò ^ûjóö aeõ ‘Èú-_êeêhùb\’ fòwMZ ]ûeYû _eò iûcûRòK I eûRù^÷ZòK @^êÂû^eê C_ô^Ü ùjûAQòö ùZYê ùi Èú _êeêhùb\Kê fòwe _âZòKâòdû ùaûfò KjòQ«òö KûeY fòw ùjCQò GK @^ò½òZ _âKâòdû IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 22 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ù~Cñ[ôùe _eòPde cògâòZ RUòk MV^ ejòQòö (@^ýcû^u ijòZ iõ_Kðùe GK aýqòe ^òRZße bûa) @ûC c¤ G[ôùe ù~ø^ Kûc^û ejòQòö (Gjû aò_eúZ fòw _ûAñ c¤ ùjûA_ûùe, @û]ê^òK _û½ûZý icûRùe @«ð^òjòZ bûaùe @Éòe _eòPd (~ûjû ùR÷aMZ @_eòPòZ ]ûeYû) ^ò¡ûðeY Keòaû @ûagýK ùjûA~ûAQòö RêWÿò[þ aUfeu ùfLû fòwMZ _eòPdKê GK _âKâòdû (~ûjû _âZò\ò^e Kû~ðý \ßûeû iéÁò ùjûA[ûG) bûaùe MêeêZß _â\û^ KeòQòö Zûu @]ôKûõg ùfLûùe Cbd fòw I icfòwZûe bìcòKû iµKðùe a‰ð^û Keû~ûAQòö 2.5 ‘fòw’e RßkûcôK \òM a©ðcû^ @ûùc Èú _êeêh ùb\ I fòw aýaiÚûe iciýûKê bò^Ü Xÿwùe @ûùfûP^û Keòaû ~ûjûKê ‘fòw’ \ߦ ùaûfò Kêjû~ûG KòQò cêjì©ð _ûAñ aò·e Kùf RYû_ùW ù~ _êeêh ùb\ ùR÷aòK _û[ðKýùe @«^òðjòZ [ûGö ù~ùZùaùk _êeêh I Èúu geúeùe @«ü _û[ðKý ù\Lû~ûG, jûeûjûeò bûaùe _êeêhcû^u geúe Èúcû^u geúeVûeê ùagú akò I @Y-\éÁò ùMûPe jêGö (Gjû KâúWÿû ùlZâùe ^ûeú I _êeêhcû^u bòZùe _û[ðKý _ûAñ @û]ûe @ùU) @^ý GK geúe MV^ I geúe Kâòdû i´§úd _û[ðKý _âR^^ iõ_Kð \ßûeû R^àòZ gògêKê fûk^ _ûk^ Kùeö C^aòõg gZû±ú _~ðý« _û½ûZý ù\g MêWÿòKùe I aòõg gZû±ú _~ðý« bûeZ_eò ù\gMêWÿòKùe ^ûeúcû^ue _âR^^ lcZû jûe @]ôK [ôfûö ~ûjû `kùe Kò gògê céZêýjûe I cûZé céZêý jûe @]ôK [ôfûö Gbkò _eòiÚòZòùe ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe KòQò ^ò½òZZû ^[ôfû I @]ôKûõg ùfûKu _ûAñ Rúa^ KÁKe [ôfûö Cbd ^ûeú I _êeêhcû^uê \êaðkZû I @iêM§òZ @aiÚûKê ijý KeòaûKê _Wê[ôfûö _ê¬òaû\ I J_^òùagaû\e _âiûe `kùe Gbkò _eòiÚòZòùe _eòa©ð^e @ûagýK ùjûA[ôfûö Gjû C_ôû\^, ^Mee aé¡ò I Rúa^ ùg÷kúùe C^ÜZò _ûAñ ùjûA[ôfûö _û½ûZý icûRe _eòaûe MêWÿòKùe _eòa©ð^ ù\Lû~ûA[ôfû- ù~Cñ[ôùe ^ìZ^ c¤aò© ùgâYúùe Kcþ gògê / i«û^ I R^ÊûiÚý C_ùe MêeêZß \ò@ûMfû I céZêýjûe Kcòaûùe fûMòfûö gògêcû^ue Äêf ~òaû jûe c¤ aXÿòaû Kû~ðý ]ûeûùe c¤ _eòa©ð^ @ûYò[ôfûö ùZYê ^ûeúcûù^ ùKak gògê R^à I _êeêhcûù^ gûeúeòK gqò _ûAñ ù~ûMý- Gjò ]ûeYûe ùKøYiò cj©ß ejòfû ^ûjóö ^ûeúcûù^ ^ìZ^ Kû~ðýùe ù~ûM\û^e iêù~ûM _ûAùfö ùagú adiùe aòaûj Kùf @[aû GKûKú ejòùf Gaõ [eKê [e gògê R^à I gògê ~Zôe Pò«û KeòaûKê _Wÿòfû ^ûjóö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 23 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 fòwe \ߦßKê _eòa©ð^- fòwMZ _û[ðKý, gâc aòbûR^ùe ùb\, _êeêhcû^u _ûAñ eûRù^÷ZòK @]ôKûe Gaõ Èúcû^uê Gjûe _âZýûLýû^, icûRùe iûaðR^ú^ I NùeûA _eòiee aòbûMúKeY Gjò icdùe ùagú ù\LûMfûö ùZYê ^ìZ^ c¤aò© ùgâYú C^aòõg gZû±úùe @ûaòbðûa ùjfû ù~Cñcûù^ ù_âc, ùiÜj, ~ZÜ C_ùe MêeêZß ù\ùf Gaõ C_ôû\^ R^Rúa^ iõ_KòðZ ùjaûKê fûMòfûö Èú cû^uê \êaðk Z[û @ic[ð bûaòaûe Pò«û]ûeûùe _eòa©ð^ ùjfûö c¤aò© ùgâYúe _êeêhcûù^ aò©, ~êqò~êq I iûaðR^ú^ ùjaûKê fûMòùfö ùZYê Kêjû~ûA_ûùe ù~ Gjò icdùe GK \ßòùceê fòwMZ aýaiÚûe iéÁò ùjaûKê fûMòfûö @^ý Xÿwùe KjòaûKê Mùf fòwe ùR÷aMZ _û[ðKý KcòaûKê fûMòfûö Gjûe fòwMZ \ß¦ß I Gjûe MV^eê aêSòjêGö geúee ùb\ KeY aû _âKûeúKeY a©ðcû^ MV^ ~êq geúe I Kòâdû~êq geúe i´§ùe ]ûeYûe ^Re \ò@û~ûCö ~ûjû ‘Èú-_êeêhùb\’ I _âKéZòe _eòiee @û]ûe @ùUö @ûùc ù~còZò _êaðeê ù\Lòfê ^ûeúaû\ú cû^ue iò¡û«úKeYùe Èú _êeêhùb\ I fòw c¤ùe _âùb\ùe ùb\ @ù_lû fòwMZ _âgÜ C_ùe @]Ôk MêeêZß \ò@û~ûA[ôfûö iû]ûeY bûaùe gêYòaûKê còùk ù~ ù~ùZùaùk Gjû iZ ù~ ^ûeúcû^ue ù\÷aMZ _âR^^ ]ûeû ùicû^uê gòlûe aûje aû Z©ßûa]ûeK Keòù\Aqò, Z[û_ò Gjû ijòZ ùicû^ue lcZû ejòQòö ùZYê ù~Cñcûù^ ~êqò Ke«ò ù~ ^ûeúcûù^ ùKak Méj _ûAñ I cû@û ùjaû _ûAñ ù~ûMýö ùicû^ue fòw I Rúa aòmû^ i´§ùe bêfþ mû^ ejòQòö ùi ~ûjûùjC^û KûjóKò, ùKùZK ^ûeúaû\ú MY aòmû^ ùlZâùe ÊZª @ûMâj eLò Èú _êeêh ùb\ ijòZ fòwe i´§ iõ_Kðùe @^ê¤û^ KeòQ«òö Èú _êeêh c¤ùe MV^ MZ _û[ðKý i´§ùe ]ûeYû eLòfû ùaùk @ûùc GjûKê iÚòe aû @ûMeê ejò[ôaû Z©ß ùaûfò MâjY Keòù^AQòö ù~ùZùaùk @ûùc ^ûeúcû^uê ùR÷aòK bûaùe Èú ùaûfò MâjY Keêö @ûùc c^ bòZùe ^ûeú ù~ø^ XX MêYiêZâ MV^ I ùKùZK Èú Rúaeie ]ûeYû eLêö @_e _lùe _êeêhcûù^ ùicû^ue ù~ø^ûw, XY MêYiêZâ I Rúaei \ßûeû _eòPòZö Kò«ê Giaêe @[ð K’Y? K’Y icÉ Èú I _êeêhcû^ue icû^ ]ûeY I flY ejòQòö @ûùc K’Y iõ_ì‰ð I ÆÁ bûaùe \êAUò aòbûR^ùe aòbq ùjûAùQ? Gjò _âKûee aòhd I iciýû C_ùe ajê iõLýK ùfLû _âKûgòZ ùjûAQò Gaõ Èú _êeêh ùb\ Kòbkò bûaùe Kû~ðýKùe G[ôùe ÆÁZû ^ûjóö _â[ùc aòmû^ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 24 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùlZâùe GK iek _^Úû i´§ùe _âgÜCùVö aòmû^ ùjCQò aÉê^ò I ^òeù_l; ù~ùjZê Gjû _é[ôaú, Rú^ _âKûe, Cnò\, _gê I cYòh iõ_Kðùe @¤d^ Kùeö aòùgh Keò aòa©ð^ Z©ße @ûaòÃûe _ùe _âûKþ AZòjûiùe cYòh cû^ue aòa©ð^ aû^e Vûeê @ûe¸ ùjaû ]ûeYû iéÁò ùjfûö aòmû^ @ûc I @ûc _é[ôaú i´§ùe iZýZûe Ciô bûaùe _eòMYòZ ùjfû I aòmû^ \ßûeû Èú _êeêh ùb\ Gaõ Èú _êeêhe _âûKéZòK aòKûg i´§ùe ùR÷aòK Z©ß iµKðùe MùahYû iµû\òZ ùjfûö Gjò MùahYûe _âbûa _û½ûZý I @^ý icûR MêWòK C_ùe _Wòfûö K’Y @ûcKê ‘_êeêh’ I ‘Èú’ KeûG? aòòmû^e ^ûeúaû\ú MùahK @ûù^ `ûbùÁû ùÁeþfòwþu @^êiûùe ‘aòmû^ i¹Z’ I ‘RúaZ©ß i´§úd’ flYKê _é[Kþ Keòaû @i¸aö ùiMêWòK fòw i´§úd ]ûeYû _eò iûcûRòK ]ûeYûùe RUòk _eòiÚòZòùe iõ_éq ùjûAQò I iÚû_òZ ùjûAQòö iciûcdòK aòmû^ @û]ûeùe Gjû Kjòaû ijR ù~ aûjý R^ù^¦âòâd i´§úd flY, MêYiêZâ I Rúaeie i«êk^e iù¹k^ aýqòe ùb\ ^òeê_Y Kùeö Kò«ê Gjò iù¹k^ aûÉaùe K’Y I Gjû Kò_eò KûcKùe Gjûe iVòKþ C©e ^ûjóö icfòwú (Cbd _êeêh I Èú flYe cògâY) e fòwMZ flY aûjûeKê ijRùe _eòflòZ jêG ^ûjó I aûjý R^ù^¦âòâd ijòZ MêYiêZâe ùck eùj^ûjóö ~\ò GK ^ò¡òðÁ geúee MêYiêZâ ejòQò Kò«ê aûjý _êeêh R^ù^¦âòâd ^ûjó G_eò aýqòe ùb\ / fòw KY ùjaû CPòZþ? G_eò _âgÜe C©e ^ûjóö Rúaeie Kû~ðýKûeòZû GK cògòâZ _âKòâdû @ùU ù~ùjZê _êeêh I Èúcû^ue Cbd Rúaei [ûGö `ûCùÁûùÁefòw ù\LûAQ«ò ù~ Kò_eò @Áû\g gZû±úKê _eVûeê ùa÷mû^òKcûù^ Kòbkò \êA fòw c¤ùe _âùb\ KeòaûKê ùPÁû KeòQ«ò I iû]ûeYúKeY KeòaûKê C\ýc KeòQ«òö Gjò aògßûi 1980-1990 _~ðý« aka©e ejò[ôfû I GA KòQò ahð ùjfû icûùfûPòZ ùjûAQòö Box 2.2 @^ý @[ðùe, RùY ù\Lô_ûeòùa ù~ ùa÷mû^òKcûù^ iûcûRòK @û\gð \ßûeû cûMð\gð^ KeòQ«ò, aòùghKeò gê¡e ùKû÷Yiò ]ûeYû @ù_lû aòzò^ÜZû Kò´û @ÊûbûaòKZûe ]ûeYû \ßûeû _eòPûkòZö `ûCùÁû ùÁûefòuu @^êiûùe Èú _éêeêh ùb\ I fòw c¤ùe ^òdc ùeLû^ûjóö _êaðeê ^ûeúaû\ú I cù^ûaòmû^ú cû^u \ßûeû UYû~ûA[ôaû ^òdcùeLû _eò_Kß ^[ôfûö Èú _êeêh ùb\ I fòw RUòk _eòiÚòZòùe iõ_éq ùjûAQòö Gjû IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 25 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 aògßûi Keòaû VòKþ ùja ^ûjó ù~ \êAUò ^òŸòðÁ _âKòâdû ejòQò- ùMûUòG Rò^, jeùcû^þ I cÉòÃe ùKûh \ßûeû _eòPûkòZ @^ýUò _eòùag \ßûeûö @ûc Rúa^ Z©ßKê _eòjûe Keò \ûaò Keò_ûeòaû^ûjó iaêKòQò iûcûRòK _âKòâdû \ßeû MVòZ jêG ùaûfòö _é[ôaúe \òß @õg-aòbûR^e cò[ýû ]ûeYûùe @ûùc _Wÿòaûé CPòZþ ^êùjñö iaêKòQò aòmû^ jûZùe QûWòù\aû CPòZþ-MâjYúd ]ûeYû ù\aû_ûAñö Gùa c¤ aòbò^Ü ^ûeúaû\ú, iûcûRòK MùahK I ù\gû^òKcûù^ Èú _êeêhù\a fòwMZ _âû*ký aýajûe KeêQ«òö G[ôeê K’Y C_iõjûe @ûiòa Zûjû ÆÁ ^êùjñ aòùgh Keò ù~Cñ aýqò _êeêh bûaùe _eòPòZ ùjûA_ûeê ^ûjû«òö Èú _êeêh ùb\-fòwMZ _û[ðKý cYòhcû^ue _eòPdùe cêqZû I bò^ÜZûKê MâjY Keòaû _ûAñ _âÉêZ KeûGö ^ûeúcû^ue Êû[ð aòùeû]ùe Èú-_êeêh ùb\ I fòwe _û[ðKýKê aýajûe Keû~ûAQòö aòmû^ i¹Z ùaûfò \ûaú Keê[ôaû aòbò^Ü iò¡û« Z©ß _êeêhcû^u _eò ^ûeúcû^ue Pò«û Keòaûe ic[ðùe cÉòÃe KUKYû- icfòwú Keê[ôaû Rò^þ MêWÿòK_ùe MêeêZß @ûùeû_ KeòQ«òö Gjò _âPûe Z©ß / iò¡û« jû^òKûeK @ùU KûeY Gjò Z©ß MêWÿòK @iwZ ]ûeYûKê f\òù\aûKê ùPÁû KeòQòö @ûRò ajê iõMV^ ^ûeú I _êeêhe fòwMZ _eòPd i´§ùe iù´\^gúk I iKòâd ùjûAQ«òö icfòwú/ZéZúdfòw-@ûù¦ûk^Kûeúcûù^ ÊZª fòwMZ @ûbòcêéLý _ûAñ \ûaò KeòQ«òö icfòwúcû^ue @]ôKûeKê ic[ð^ còkòaûùe fûMòQòö Èú _êeêh ùb\-fòwe _û[ðKýùe _eòa©ð^ @ûiòQòö Èú _êeêhùb\-fòw ùKak ùMûUòG _^Úû ^êùjñ ~ûjû\ßûeû ^ûeú-_êeêh c¤ùe _âùb\ ^òe_ê Y Keòùja KûeY icûRùe @^ý _âKûee _l _ûZòZû I @icZû ejòQò ~ûjû Èú-_êeêhu Rúa^]ûeûùe _âbûa _KûA[ûGö @^ý _eòùz\ / bûM MêWòKùe ùgâYú, RûZò, aMð, i´§ùe @ûùfûP^û Keû~òa ~ûjû \ßûeû ^ûeú ^ò~ðýûZ^û I icû^Zûe aýaiÚû i´§ùe jé\dwc Keòùjaö 2.6 iûeûõg Gjò _eòùz\ùe @ûù¸cûù^ fòw, Èú _êeêh ùb\e _éÂbìcò I iõmû i´§ùe RûYò_ûeòfûö @ûce Zêùc jé\dwc ùjfû ù~ Keò_ûeò[ôa ù~ Èú _êeêh ùb\ fòw aýaiÚû iek I ÆÁ ^êùjñ- ù~còZò @ûMeê RYû_Wÿê[ôfûö fòwe bìcòKû Èú _êeêh ùb\ ijòZ fòwe iÚû_K-Gjò Z©ß MêWÿòKe RUòkZû i´§ùe Pò«û Keòaûùe ijûdK ùjûAQòö ùMd^þ eêaò^þ I RêWò[þu ùfLû @ûcKê iûjû~ý KeòQòö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 26 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ‘fòw’ I ‘Èú _êeêhùb\ Z[ýe ^ûeúC_ùe ^KûeûcôK _âbûa i´§ùe _âgÜ Keòaûùe @ûùfûP^û MêWÿòK iûj~ý KeòQòö Gjò iciýû-Z[ý MêWòK C_ùe @ûùc @ûjêeò @ûMKê @^ý Z[ý MêWòK RûYò_ûeòaûö 2.7 @û\gð _âgÜûakú 1. Èú _êeêhùb\ I fòw i´§ùe Kòbkò Pò«û Keû~ûAQò? G[ôùe fòwMZ bìcòKûe KY Zû_ô~ðý @Qò- C\ûjeY ijòZ @ûùfûP^û Keö 2. geúee ùb\KeY Kjòùf KY aêS ^òR bûhûùe ùfLö 3. Kòbkò ^ûeúcû^u _ùe _ûeµeòK jé\dwc I Èú _êeêh ùb\ fòw iõmûe _âbûa _WòQò? Zêc cZùe Gjò _ûeµeòK iõmûe _eòa©ð^ _ûAñ Kò _^Úû ejòQò? 4. C\ûjeY ijòZ fòwe \ߦûcôK \òM iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö 2.8 ijûdK Mâ^ÚiìPú Butler, Judith (1990). Gender Trouble. New York: Routledge. Fausto-Sterling, Anne (2000). Sexing the Body: Gender Politics and the Construction of Sex. New York: Basic Books. De Beauvoir, Simone (1949). The Second Sex. (translated by H M Parshley, Penguin 1972.) Moore, Henrietta, L. (1994). A Passion for Difference: Essays in anthropology and gender. Indiana University Press. Rubin, Gayle (1974). “The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex”. In Rayna R. Reiter (Ed.), Towards an Anthropology of Women. Boston:BeaconPress. Wollstonecraft, Mary (1792). Vindication of the Rights of Womani www.jstor.org/stable/10.2307/3735238 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 27 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 GKK-3: iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA Èú e ~êqòZKð aòhd MV^ 3.1 _V^e CùŸgý 3.2 C_Kâc 3.3 iûaðR^úK I NùeûA ZKðe @[ð 3.4 iaðiû]ûeY I NùeûA ^ûeúaû\ú ~êqòZKð 3.4.1 _âKéZò/iõÄéZò ~êqòZKð 3.4.2 aýqòMZ ùjaûe eûRù^÷ZòK 3.5 iûaðR^úK / NùeûA _âùb\e iciýû 3.6 gûi^ / _âùb\e @wûcúKeY 3.7 iûeûõg 3.8 @û\gð _âgÜûakú 3.9 ijûdK Mâ^ÚiìPú 3.1 _V^e CùŸgý Gjò _eòzù\ @¤d^ Kfû_ùe @û_Y iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA ^ûeúe iõmû ^òeê_Y I @[ð RûYòaûùe; ^ûeúaû\úu @^êiûùe ‘NùeûA’ I ‘iaðiû]ûeY’ Z[ý iÚû^òZ Keòaûùe; iaðiû]ûeY NùeûA aòbûR^ iõ_KòðZ ~êqòZKð @ûùfûP^û Keòaûùe; icûRe aòbò^Ü Éeùe iaðiû]ûeY / NùeûA ]ûeû aòùgæhY Keòaûùe ic[ð ùjùaö 3.2 C_Kâc @û_Y MZ _eòùz\ùe _êeêhZße fòwMZ @ûbûi i´§ùe RûYòùfö GVûùe @ûùc fòwMZ _âZòù_âlúùe iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA ^ûeú-aòbûR^ iµKðùe @ûùfûP^û Keòaûö @û_Y Gjò _eòùz\ùe Gjò Z[ý iõ_KòðZ @Zò iêlà _âû[ðKý aòhdùe RûYòaûö iaðiû]ûeY Gaõ NùeûA aòbûR^ iõ_Kðùe @ûùfûP^û _âû½ûZý C\ûeaû\ú Pò«û]ûeûe cêLý \òM @ùU Gaõ @ûMcý eûRù^÷ZòK IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 28 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ù~ûM\û^ùe icû^Zû _ûAñ cZ\û^ ^ûeúaû\ Z[û ^ûeú @ûù¦ûk^e @õg aòùgh @ùUö NùeûA Kjòùf Méj ùlZâKê aêSûG Gaõ iaðiû]ûeY Kjòùf aýaiiûd eûR^úZò, @ûA^ I gûi^ iõ_Kðúd ùlZâKê aêSûGö ^ûeúaû\ú \éÁòùKûYeê Gjò \êAùlZâe iõ_ì‰ð _é[KúKeY ùgâYúa¡ I _êeêh _â]û^ @ùUö ùZYê Gjò _âR^^, _eòaûe I ù~ø^Zû iõ_KòðZ @ûùfûP^û ^ûeúaû\úcû^ue ¤û^ @ûKhðY KeòQòö Gjò _eòùz\ ‘iaðiû]ûeY I NùeûA aòbûR^ _ùe ^ûeú aû\úcûù^ Keò[ôaû ~êqòZKð iõ_Kðùe MêeêZß @ûùeû_ KeòQòö @ûùc ^ûeúaû\úcûù^ _û½ûZý, C\ûeaû\ú Pò«û]ûeû _ùe Keò[ôaû _âgÜ i´§ùe _eúlû Keòaû Gaõ NùeûA / iaðiû]ûeY aòbûR^ iõ_Kðùe RûYòaö’ 3.3 ‘iaðiû]ûeY’ I ‘NùeûA’e @[ð C\ûeaû\ú eûRù^÷ZòK Pò«û]ûeûùe ‘iaðiû]ûeY’ ‘NùeûA’e ]ûeYû eûÁâ ijòZ aýqòe iõ_Kðe @]ûeùe @ûùfûPòZ ùjûA[ôfûö _âû[còK Éeùe eûÁâe Kû~ðý iaðiû]ûeY ùlZâùe iúcòZ [ôfûö Gjû NùeûA ùlZâùe ù\ûjûajê I iciýûKê aû\þ ù\A[ôfûö ‘iaðiû]ûeY’ I ‘NùeûA’ c¤ùe _âùb\Kê C\ûeaû\ú Pò«û]ûeûùe _âûKéZòK, _e-HZòjûiòK, _e-iûõÄéZòK bûaùe MâjY Keû~ûA[ôfûö iaðiû]ûeY ùlZâùe aýaiÚû, @[ð^úZò, eûR^úZò @ûA^ iûcòf [ôfûùaùk NùeûA ùlZâùe ^ûeú aòLýûZ @û]ûeùe _eòaûe iûcòf[ôfûö Gjò _û[ðKý @]ôK cògâòZ Z[û RUòk [ôfû KûeY Gjû iûcûRòK Kòâdûe \êA _âKûeVûeê \ìeùe [ôfû ù~còòZòKò ù_Uþùc^þ (1989) ~êqò KeòQ«ò ù~ Gjò aòbûR^ ijRúaú I ^òbðegúkZûKê @ÊúKûe Keò[ôfû Gaõ iaðiû]ûeY Ée NùeûA ÉeVûeê Cycû^e bûaùe _âZò^ò]ôZß Keê[ôfûö ^ûeúaû\úcûù^ NùeûA iaðiû]ûeY c¤ùe Gjò _âb\Kê _âZúK icûRe _âûKéZòK Gaõ iaðaýû_ú bûaùe @ûjßû^ KeòQ«òö Gjò icûùfûP^ûùe ‘^ûeúcû^uê NùeûA Éeùe iÚû^úZ Keò iaðiû]ûeY Rúa^eê aû\þ\ò@û ~ûA[ôaû I eûRù^÷ZòK ùlZâùe NùeûA ÉeKê MêeêZßù\aû ùg÷kúùe aò·e Keû~ûA_ûùeö ùZYê aòbûR^ùe _eòaûe I iaðiû]ûeY ùlZâùe ^ûeúe icû^þ @]ôKûeKê @ÊúKûe KeêQòö Gjò aòbûR^ @û«RðûZúd @ûA^eê @ûe¸ Keò cû^a @]ôKûe aòchð, Kû~ðý, @[ðù^÷ZòK I eûÁâùe ù~ûM\û^ _~ðý« ùlZâ MêWòKe \égýcû^ jêGö ^ûeúaû\úcûù^ G_eò iaðiû]ûeY Rúa^eê NùeûA ÉeKê iõ_ì‰ð _é[KúKeYKê ^û_i¦ KeòQ«òö gâce fòwMZ aòbûR^ ^ûeú gâcòKKê _ûCYû ^ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 29 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ù\aû bûa^û iéÁò KeêQòö Gjû iaðiû]ûeY ùlZâKê _âû]òKeY iéÁò _ûAñ \ûdúö G[ôeê RYû _WêQò ù~ \êAùlZâ c¤ùe aòbûR^ Cbd ^òbðegúk I eûRù^÷ZòK @ùUö 3.4 iaðiû]ûeY I NùeûA ^ûeúaû\ú ~êqòZKð fòwMZ @¤d^ I MùahYûeê RYû_WÿòQò ù~ iaðiû]ûeY ùlZâùe _êeêhZßKê I NùeûA ùlZâùe ‘^ûeúZß’Kê _ùe MêeêZß \ò@û~ûAQòö ^ûeúaû\ú ùfLK MY Gjò ~êqò ZKðKê bò^Ü bò^Ü Wwùe C_iÚû_^ KeòQ«òö ùKùZK iaðiû]ûeY / NùeûA aòbûR^e ^ìZ^ aòaeYú _â\û^ Keò[ôaû ùaùk @ûC ùKùZK HZòjûiòK aòaeYú _â\û^ Keò[ôaûùaùk Gjò ^ûeúaû\úZß gZaòõg gZû±úe AõfûŠ _eòù_âlúe iaðiû]ûeY / NùeûA _é[KúKeY aòùgæhY Keò[ôaû ùaùk Giþ Giþ I IUþ^e (ortner) (1974) NùeûAKeYùe ^ûeúu iõ_éqòKê icûR I icéZòùe iaðaýû_KZû bûaùe a‰ð^û KeòQ«òö Ißûfaò (1990) NùeûA _êeêh _âû]û^ý icûR I aòâùU^e ^ûeúu iÚòZòùe _eòa©ð^ @û]ûeùe @ûùfûP^û KeòQ«òö C\ûeaû\úu NùeûA / iaðùlZâ aòbûR^ iûcûRòK Pêqò Z©ßùe @«^ðòjòZ [ôfû ~ûjû iaðiû]ûeY (eûRù^÷ZòK) I NùeûA (@YeûRù^÷ZòK) bûaùe _eòMYòZ ùjûA[ôfûö NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe Gjò aòbûR^cû^uê ^ûeúaû\ú ùfLûMêWÿòKùe icûùfûP^û Keû~ûAQòö aòbûR^Zû_ùe ^ûeúaû\ú _âgÜ Keòaûe _âKòâdû / RòmûiûKê aýqòaû\e _âiûe ijòZ iõ_KòðZ Keû~ûAQòö ^ûeúaû\úcûù^ ~êqò KeòQ«ò ù~, ^ûeúcû^ue @^ý aýqòcû^u _eò cêq-ic cYòh @U«ò, ùZYê ùicû^ue ùgâYú icû«eúKeY I igqòKeY i¸a ùja ù~ùZùaùk NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe ùgâYúbêq KeY iõ_Kðùe ùicû^uê jé\dwc Keû~ûA_ûeòùaö Gjò aòbûR^ùe ^ûeúaû\ú icûùfûP^û KûjòñKò I ùKCñVûùe aòbûRòZ ùeLû UYû ùjûAQò ùi iõ_Kðùe _âgÜ Keû~ûAQòö ^ûeúaû\ú icûùfûP^ûùe ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^e aòbò^Ü Ée @^ê~ûdú bò^ÜZû ù\Lû~ûGö ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^e cêLý ùa÷gòÁý ùjCQò _eòaûe I eûR^úZò ùlZâùe ^ûeú I _êeêhcû^u _ûAñ icû^ @]ôKûe \ûaúö C\ûeaû\ NùeûA I iaðiû]ûeY ]ûeYûKê aòùeû]ûcêLú bûaùe aòùaP^û KeòQòö ùZYê NùeûA ùlZâùe [ôaû iûcûRòK @iûcû^ZûKê iaðiû]ûeY ùlZâùe MâjY Keû~ûA^ûjóö eûRù^÷ZòK icû^Zû, iaðiû]ûeY ùlZâùe Kû~ðýKkû_ ij IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 30 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 iõ_éqö ^ûeúaû\úcûù^ @ZúZùe iaðiû]ûeY I NùeûA aýaiÚûKê iciýûcìkK I eûRù^÷ZòK bûaùe _âgÜ CVûA C_iÚû_^ KeòQ«òö C\ûeaû\ú ^ûeúaû\Kê QûWòù\ùf @^ý ^ûeúaû\úcûù^ C\ûeaû\úcû^ue NùeûA I iaðiû]ûeY ]ûeY ijòZ GKcZ ùjûA^ûjû«ò Gaõ C\ûeaû\e iûcûRòK MV^Kê eûRù^÷ZòK _âZò\ߦòZû ùlZâbûaùe ù\LòQ«òö ùZYê icû^ @]ôKûe iµKòðZ ~êqòZKð NùeûA / iaðiû]ûeY _û[ðKý ijòZ @ûe¸ ùjûA_ûùe^ûö ù_Uþùc^þu(1989) @^êiûùe ùa^þ I gê@ûfþu @^êiûùe C\ûeaû\ú eûÁâ \ßûeû NùeûA / iaðiû]ûeY _âû[ðKý MâjYúd @ùUö NùeûA iaðiû]ûeY _âû[ðKý elû Keê[ôaû C\ûeaû\ú Pò«û^ûdK @Y-aýqòMZ cû¤cùe eûÁâ icûRùe aýajûe _ûAñ @^êÂòZ ùja, Gjûe ùfûKcû^ue iû]ûeY Êû[ðMkûe @bò_âûd ejòaö ùi ~ûjû ùjC^û KûjóKò ^ûeúaû\úcûù^ aòbûR^e MâjYúdZûKê icûùfûP^û Keò KjòQ«ò ùa^þ I gê@ûfþ KûjóòKò GA_\ iõKUû_^Ü I KûjóKò iaðiû]ûeY aòùeû]ú @ùU aêSûA ^ûjû«òö `ûGeþdû^, @Uð^e Gaõ @ûA^þÁûA^þu _eò ^ûeúaû\úcûù^ C\ûeaû\ú eûÁâ aûjûeùe [ôaû ^ûMeòK icûR NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe @õg aòùgh Kò ^êùjñ “ Gjò _âgÜ C_iÚû_^ KeòQ«òö C\ûeaû\úcûù^ NùeûA iaðiû]ûeY ùlZâKê iûcûRòK aûÉaZû, _ê¬òaû\ú eûÁâe _âKéZòbûaùe ù\LôQ«òö ^ûeúaû\úcûù^ \ûaú Ke«ò ù~ C\ûeaû\ _êeêh _â]û^ icûR I ùgâYú iõ_Kð C_ùe @û]ûeòZö ùZYê ùicûù^ Gjò Z©ßKê _êeêh _â]û^ C\ûeaû\ bûaùe a‰ð^û Ke«òö NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâ c¤ùe aòùeû]ûbûa _êeêh I Èú c¤ùe @icû^ iõ_Kð _âZò`k^ Kùeö _êYò Gjò _é[KúKeY _ûAñ ^ûeúcû^uê ^êý^cù^Keò ùgûhY Keû~ûAQòö C\ûeaû\ú ~êqò @^êiûùe \êAùlZâ c¤ùe _é[KúKeY icÉ aýqò _ûAñ _â~êRý, ùZYê aòbûR^Kê Cù_lû Keû~ûAQòö C^aòõg gZû±úe ùKùZK ^ûeúaû\ú _é[Kþ ùlZâ ^úZòKê MâjY KeòQ«òö Kò«ê aýqòaû\e aòùgæhY I icZûaû\ú eûÁâ aòKûgùe Gjò \êAUò ùlZâùe icû^ MêeêZß I cêfý ejòQòö @_e _lùe C\ûeaû\ú Z©ß NùeûA ùlZâKê iaðiû]ûeY ùlZâe @]ú^ bûaùe ù\LòQòö Cbd ^ûeú-_êeêh c¤ùe ùR÷aòK ùb\ _ûAñ ùjûA[ôaû _âû[ðKý \êA fòw c¤ùe @icû^Zû iéÁò KeòQòö ‘cêqòaýqò’ i´§ùe ~êqòùe ^ûeúcû^uê aû\ \ò@û~ûAQò Gaõ aòaû\ aòùgh Keò _òZû I iûaûkK _êZâ c¤ùe [ôaû iµKðùe MêeêZß \ò@û~ûAQòö fò_^þ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 31 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 eûRù^÷ZòK ùlZâKê _eòaûeKê _âPk^ KeòQ«ò KûeY eûRù^÷ZòK icû^Zû I iûaðR^úK ùbûUþ _â[ûe aòùgæhYùe fòw I adie KòQò MêeêZß ^ûjóö ùi \ûaú KeòQ«ò ù~ Èú cû^u C_ùe Êûcúcû^ue @û]ô_Zý I ^ûeúcû^ue iµKðùe @icû^Zû lcZûùe @w eûRù^÷ZòK \òM @ùUö `òfcþe iûaýÉ KeòQ«ò ^@ _òeaûeùe Êûcúe @û]ò_Zý eùj KûeY _êeêh ^ûeú @ù_lû _âûKéZòK bûaùe @]ôK PZêe @ùUö ù~Cñcûù^ @^ýe @]ú^ùe [û@û«ò cêq I icû^ bûaùe aòùaPòZ ùjûA_ûeòùa ^ûjóö G[ôeê _âcûYòZ ùjCQò ù~, @ZúZùe ^ûeúcûù^ icû^ aýqòe c~ðýû\ûeê \ìeùe [ôùf Gaõ RûZò MV^ I eûRù^÷ZòK ù~ûM\û^ùe ùicû^uê iúcûa¡ Keû~ûA[ôfûö ^ûeúaû\úcûù^ iaðiû]ûeY ùlZâ i´§ùe fKþ @MYûKê icûùfûP^û KeòQ«òö fKþu @MYûùe NùeûA c*·kûY aýq @^ý iûcRòK Rúa^e ic^ßòZ aòbûM ejòQòö icû^ bûaùe Gjò _é[KúKeY iaðiû]ûeY I NùeûA ùlZâc¤ùe aòùeû]e @ûbûi ù\AQò Gaõ cêq aýqòaû\ a\kùe @û]ô_ZýKê MêeêZß ù\AQòö NùeûA iaðiû]ûeY aòbûR^e iciûcdòK ^ûeúaû\ú icûùfûP^û fòKþu cZ ijòZ icû^ @ùUö ^ûeúaû\úcûù^ KâòdûKeYe Rúa^Kê NùeûA bûaùe aòùaP^û KeòQò I Gjûe icû^þ MêeêZß @Qò ùaûfò bûa«òö R^iõLýû \éÁòeê flý jûifþ _ûAñ ak_ìaðK _eòaûe ^òdªY PkûAaûKê ^ûeúaû\úcûù^ icûùfûP^û KeòQ«òö Gjûe MêeêZß NùeûA Éeùe @Qò ùaûfò bûa«òö Gjû ^ûeúe _âR^^ _âõgiûùe eûÁâe jÉùl_ I ^òdªYe cìfýûd^ Kùeö gògê_ûk^ I _âR^^ùe @]ôaûiú bûaùe ^ûeúcû^uê icû^ aòùaP^û Keòaû CPòZö _êYò ^ûeúaû\úcûù^ ùR÷aòK _âû[ðKý @û]ûeùe \êA _âKûe fòwe PeòZâ ùKûYKê ^û_i¦ KeòQ«òö ùicû^u ÊûZªZû @û]ûeòZ iûcûRúK Rúa^ I i©ý icûRùe fl NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe iõ_Kð cû¤cùe jûif ùjûA_ûeòaö NùeûA I iûaðR^úK ùlZâùe _é[KúKeY ^ûMeòK icûR c¤ùe GK aòbûR^ bûaùe _eòPòZ ùjCQò Gaõ icûR, eûÁâ, @[ð^úZò, gûi^Zª, Êû]ú^Zû, iûcûRòK I eûRù^÷ZòK ùlZâùe _âZò`kòZ ùjûAQòö ^ûeúaû\úcûù^ \ûaú Ke«ò ù~ NùeûA ùlZâ iaðiû]ûeY ùlZâe _âbûaeê cêq ^êùjñö ùZYê GK ^ûMeòK icûR _eòa©òðZ eûRù^÷ZòK ùlZâ ijòZ GA \êA ùlZâKê _eòùaÁòZ KeòQòö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 32 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 3.4.1 _âKéZò I iõÄéZò ~êqòZKð 1980 ciòjûùe ù~ùZùaùk MY-ZûªòK ù\gMêWÿòKe ^ûeúcûù^ ^ûMeòKZûe @]ôKûe jûif Kùe Gaõ _êeêhcû^u _eò icû^ ùbûU @]ôKûe _ûAùf, aòbûR^ bòZòùe fòw\ûaú C_ùe _âgÜ CVòfûö ^ûeúe _âKéZò I _êeêhe ijcZò c¤ùe aòùeû] _ùe icûRùe ^ûeúcû^ue iaðaýû_ò @û]ô_Zý jé\dwc Keòaûe ùK¦â aò¦ê ùjfûö ùKùZK CMâ^ûeúaû\ú \ûaú Keò«ò ù~ gòlû, eûR^úZò, @[ð^úZòùe _eòa©ð^, gògê_ûk^e _âûKéZòK @aiÚûKê C_gc ù\A_ûeòa ^ûjóö _âKéZò I iõÄéZò c¤ùe @ûùfûP^û ^ìZ^©ß I ^ûeúaû\ú ùfLûMêWòKùe cêLý bìcòKû MâjY Kfûö Ieê^e Kêj«ò ^ûeú I ùicû^ue Kû~ðýKkû_ _âùZýK icûRùe ^êý^ bûaùe _eòMYòZ jêGö ùZYê ^ûeúcû^ue Rúa^ iµKòðZ ùlZâKê @acìfýûd^ Keû~ûAQò Gaõ _âKéZò bûaùe _âZúKúKeY ùjûAQòö iõÄZòKê iéR^gqò Kêjû~ûA[ôaûùaùk Gjû _êeêhe Kû~ðýKkû_ ijòZ iõ_éq @ùUö ^ûeúcû^ue geúe, RúaZ©ß Gaõ gògêe fûk^_ûk^ Kû~ðýKê ùicû^uê _âKéZòe ^òKUZe Kùeö ùicû^ue Kû~ðý]ûeûKê iuêPòZ Kùeö NùeûA ùlZâùe ^ûeúe iµKð _êeêhe iûõÄéZòK ùlZâ @ù_lû ^òKéÁÉe bûaùe RYû_ùWÿö iaðiû]ûeY NùeûA aòaû\ùe aòùeû]ûbûi Xÿû*ûùe ^ûeúaû\úu _âKéZò I iõÄéZò C_ùe _âgÜKê c¤ @«bêâðq Keû~ûAQòö @Mð^e _âKéZò-iõÄéZò aòùeû]ûbûiùe aòùgæhY iaê icûRùe Gjò aòbûR^e iaðaýû_ú C_iÚòZò RûjòeKùeö Ieê^þu _âa§ NùeûA ùlZâ ijòZ ^ûeúe iõ_éqò i´§ùe a‰ð^û Kùe Gaõ ^ûeúZß-_âKéZòe ^òKUZe bûaùe a‰òðZ jêGö @_e _lùe _êeêhZß gacû^e iõÄéZò ijòZ iõ_éqö Ieê^e _âKéZò I iõÄêZò c¤ùe \ߦßKê iaðiû]ûeY I NùeûA ùlZâ c¤ùe _é[KúKeYe _eòYûc bûaùe a‰ð^û KeòQ«òö ùZYê Gjû _âûKéZòK I _ìaðaZþ bûaùe _eòMYòZ Keû~ûA _ûeòa^ûjóö @Uð^e (ortner)u _eò `ûGeþùÁû^þ _âKéZòKê icûRùe _êeêhe @û]ò_Zýe _âû[còK KûeY bûaùe @bòjòZ KeòQ«òö _âR^^ùe ^ûeúcû^ue iúcòZKeY ùicû^ue Êû]ú^Zûe aû]K iûùR I _êeêhe ^òdªY Gaõ lcZûe @û]ûe \êZ, ^ûeúcû^ue _âR^^e bûe Z[û ùaûS ùicû^uê @[ð^úZò e \ê^@ò ûñKê _é[Kþ Kùeö _âZòa\kùe _êeêh / Èú _âKéZò /iõÄéZò iaðiû]ûeY /NùeûA bkò ZêMk/ù~ûWÿò g±e iéÁò jêGö `ûGeþùÁû^þ Gbkò @MéjúZ \ߦße icû]û^ ^òcù« ~ûªòK aòmû^e _âùdûM (aòâUòg I Mbð ^òùeû] _\ùl_)e flý eLòQ«òö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 33 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ûeúcû^ue _âR^^ lcZû ùicû^uê GK @Zýû·eòZ @aiÚûùe eùL Gaõ aòmû^, @[ð^úZò Kò´û eûR^úZò cû¤cùe iéR^ú mû^ _V^ùe ù~ûM\û^eê aòeZ KeûGö ùi ~ûjûùjC ù_Uþùc^þ fd KeòQ«ò Z[û `ûGeþ ùÁû^þu ~êqò ^ûeúe icûûRòK _âKéZòKê iòcúZ KeòQò-_êeêh-Èúe ùR÷aòK ùgâYú KeYe eì_ ù\AQò-^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe GA ]ûeYû _êeêh ^ûeú c¤ùe ùjC[ôaû iµKðKê jé\dwc Keòaûùe @ic[ð ùjûAQò I NùeûA Gaõ iaðiû]ûeY ùlZâùe c¤ùe [ôaû @icû^Zû @aiÚûKê Cù_lû KeòQò - ~ûjû Cbd NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe ejòQòö ^ûeúaû\úcû^ue ^ûeúe agýZû ]ûeYûKê _âKéZòe C_ô^Ü bûaùe MâjY Keòaûùe iciýû ejòQòö KûeY agýZûe _âKéZò I NùeûA / iaðiû]ûeY @[ðùe bò^ÜZû I _eòa©ð^ ejòQòö ùZYê Cbd ^ûeú I _âKéZò ^ò~ðýûZ^û iõÄéZòe @]ú^ùe ejò @ûiòQ«òö _âûKþ @û]ê^òK icûRùe _âKéZò-iõÄéZò NùeûA- iaðiû]ûeY ùlZâùe c¤ùe _âùb\ ÆÁ ^[ôfûö KûeY ^ûeúcûù^ Kéhò, gòKûe, icûùag bfò Kû~ðýùe bûM ù^C[ôùfö ùZYê NùeûA / iaðiû]ûeY \ß¦ß iõ_Kðùe agýZû I @û]ô_Zý Xÿû*û Èú I _êeêhee @aùfûK^ Keòaö ùZYê GYòKò ^ûeúaû\úcûù^ NùeûA Kò´û aýqòMZKê eûRù^÷ZòK _âKéZòùe iõmû ^òeê_Y Keò_ûeòùaö 3.4.2 aýqòMZ ùjCQò eûRù^÷ZK ò aýqòMZ ùjCQò eûRù^÷ZòK GK ùiæûMû^þ bûaùe ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû ùicû^ue eûRù^÷ZòK iõMâûcùe iaðiû]ûeY I NùeûA aòaû\e @ÆÁZûKê @ûjßû^ Keòaû_ûAñ MéjúZ ùjûA[ôfûö Gjò ùiæûMû^þ Èú I _êéeêhu Rúa^ùe ù\ß÷Zaû\e iûcûRòK MâjYúdZû _ûAñ _âÉêZ ùjûA[ôfûö C\ûjeY Êeì_, Gjò ùiæûMû^þ ^ûeúcû^uê ùa÷aûjòK _i¦Kê bûMýe aòhd ùaûfò ^bûaò GK iùPZ^ iûcûRòK Kâòdû bûaùe aòùaP^û KeòaûKê CiôûjòZ Keò[ôfûö ^ûeúaû\úcû^ue cZ @^êiûùe ‘aýqòMZ’ Xû*û, akûKôûe aòùeû]ú @ûA^, Mbð_ûZ, gògê ~ZÜ^úZò, R^cwk ù~ûR^û, gâc aòbûR^ Reò@ûùe MVòZ ùjûAQòö ^ûeúcû^u _ûAñ gògê ~ZÜ, eêPò, @agòÁ Xû*û Keòaû iêù~ûM ù\AQòö ùi ~ûjûùjC Gjû gògê cû^ue Kò´û ^e \ûdòZß ^ûeúcû^ue - ]ûeYû iéÁòKùeö icû^ bûaùe gâc-aRûeùe aiò, gòlKZû, ùiùKUûeúe Kû~ðý _eòaé©ò fòw bò©òK ùjûA[ûGö ‘NùeûA’ùe @ª^òjòZ @icû^Zû ùKak eûRù^÷ZòK Kû~ðýiìPú I _\ùl_ \ßûeû i¸a ùjûA_ûeòaö ‘aýqòMZ ùjCQò eûRù^÷ZòK’ ùiæûþMû^þUò C\ûeaû\ú-_êeêh _â]û^ icûR MêWòKùe GK ^ìZ^ aòchð _ûAñ \ßûe ùLûfòQòö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 34 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ûeúcû^ue ù\÷^¦ò^ @bò^ÜZû NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâ c¤ùe iµKðKê jé\dwc Keòaûùe GK cû¤cö ù_Uþùc^þu @^êiûùe NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe _é[KúKeY C\ûeaûiú-_êeêh _â]û^ aûÉaZûe @û\kMZ ejiýûaéZ @aiÚû aû aòcêXÿZûö ~ûjûùjùf c¤ ùKùZK ^ûeúaû\ú _êeêh _â]û^- C\ûeaû\ aýaiÚûùe _êeêhcû^uVûeê ^ûeúuê _é[KúKeYe @ûjßû^e iûc^û KeòQ«òö ^ûeúcûù^ iûaðR^úK ùlZâeê iõ_ì‰ð bûaùe aRòðZ ùjûA^ûjû«òö ùicûù^ ‘iûaðR^úK ùlZâùe ^òùdûRòZ ùjûAQ«òö ùbûU\û^ aòùeû]ú @ûù¦ûk^ùe bûM ù^A[ôaû ^ûeú ^ûeúcû^uê gòlû \ûaúKê ic[ð^ KeêQò ù~_eò ùicûù^ C©c ùjûA_ûeòùaö Gjò Kû~ðý MêWÿòK NùeûA-_ûeòaûeòK ùlZâùe iõ_âiûeY bûaùe ù\Lû~ûG, Kò«ê Gjû ijòZ ^ûeúe ùbûUþ\û^ @]ôKûee iúcòZ iµKð @Qòö iê_âR^^ aýaiÚéûùe aògßûi Keê[ôEaû ù\g MêWÿòK ùMûUòG ^òŸòðÁ aMðe gòlòZ ^ûeúcû^uê ùagò gògêR^à _ûAñ CiôûjòZ Keê[ôùfö Gjò ]ûeYû MêWòK aòaû\úd @ùUö iciûcdòK icûRùe ùfûK iõiÚû MêWÿòKùe MêeêZß_ì‰ð _\aúùe ^ûeúcû^ue _âZò^ò]ôZß ejòQò, Kò«êé _é[ôaúùe _êeêhcû^u \ßûeû aòÉûe fûb KeòQòö Kû~ðý Keê[ôaû ^ûeúcû^u c¤eê @ù^K @ûKhðYúd \ecû ~êq PûKòeú _ûAñ iaðiû]ûeY ùlZâùe ù~ûM ù\AQ«òö icû^þ bûaùe aòaûjòZ ^ûeúcûù^ KkKûeLû^ûùe ù~ûM ù\AQ«ò ~ûjû ~ê¡ _ea©ðú ACùeû_úd ù\g MêWÿòKùe _ê¬òaû\e ùa÷gòÁZû @ùUö ~ûjûùjC ^ûeúcû^ue C_iÚòZò, ^òcÜ cùZ, Kcþ \ecû I @YùKûUúe ·Kòeúùe ù\Lû~ûGö Gjû _eòaûe c¤ùe fòwMZ gâc aòbûR^ I Kû~ðý iÚkùe gâc aòbûR^e Kâcû^êaé©ò iìPòZ Kùeö ^ûeúaû\úcûù^ ~êqò KeòQ«ò ù~ ^ûeúcûù^ Zòù^ûUò ùaûS-MéjKû~ðý, _âR^^ Kû~ðý I gâcòK bûaùe Kû~ðý \ßûeû @ûKâû« ùjûAQ«òö ^ûeú aòùgæhYeê iìP^û còùk ù~ MéjKû~ðý \ûdòZß ùagú Kcþ _eòcûYùe Èú I _êeêhcû^ué \ßûeû còkòZ bûaùe Keû~ûGö ùZYê Méje _ê^ðMV^ ^òcù« Ne aûjûùe @[ðù^÷ZòK Kû~ðýùe ù~ûMù\aûe iêù~ûM _ûAñ \ûaò ùjCQòö GK ù\ge @[ðù^÷ZòK aé¡òe C_~êq MY^û _ûeYû \ò@û~ûC^[ôaû Méj-gâcKê @«bêðq Kfû_ùe i¸a ùjaö @û_Y C_ùeûq @ûùfûP^ûeê RûYò_ûeò[ôùa ù~ ^ûeúaû\úcû^u C_iõjûe @^êiûùe C\ûeaû\úu _é[Kþ ]ûeYû MêWòK c¤ùe aûÉaùe _eÆe _eò_êeKö _eòaûee _âûKéZòK PeòZâ ^ûMeòK icûRe @õg aòùgh @ùUö ~êMà _eòaûee aòbûR^Kê GK iûcûRòK iciýû bûaùe PòjÜU Keû~ûAQò ~ûjû`kùe iûcûRòK IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 35 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Rúa^ùe aýûNûZ NUòQòö Gjò _eòaûe GK iûcûRòK aMð bûaùe R^ Rúa^e @õg bûaùe Kûc Kùeö aòaûj, ù~ø^Zû, Gaõ R^cwkùe _\ùl_ iõKâû«úd ^úZòùe eûÁâKê lcZûe MV^ eúZò C_ùe ¤û^ ù\aûKê _Wÿòaö ùKUþ còùfUþ Zûu _êÉK ‘ùiKèRê@ûf _fUòKèò’ (1971) ùe lcZûe iõmû eûR^úZò @û]ûeùe ^òeê_Y KeòQ«òö NùeûA aû MéjùlZâùe lcZûe aýajûe Èú _êeêh ùb\ @û]ûeùe Kò´û fòwMZ @û]ô_Zý cû¤cùe Keû~ûA[ûGö Ne bòZùe _êeêh aýqò \ßûeû lcZû ^ûeú Zû_ùe Rûjòe Keû~ûA[ûG- ~ûjûKò _âKéZòùe eûRù^÷ZòK KeûA[ûG- ~ûjûKê còùfUþ ‘aýqòMZ’e eûRù^÷ZòK eê_û«e bûaùe a‰ð^û KeòQ«òö NùeûA aýqòMZ Rò^òhKê eûR^úZò @ûLýû ù\aûe Xÿw ^ûeúaû\ú Kcðúcû^uê NùeûA jòõiû, ùa÷aûjòK akûKôûe, ^ûeúbéY jZýû, Mbð_ûZ, _eòaûe i´k^ ^òdªY Keòaû iciýû aòùgæhY Keòaûùe ic[ð KeûGö 3.5 NùeûA / iaðiû]ûeY _âùb\e iciýû _êeêh @û]ô_Zýe ]ûeû ajêk bûaùe bûeZùe aâòUòg gûi^ icdùe _âPkòZ [ôfûö `êfùcû^ò ^ûcÜú GK 10 Kò´û 11 ahðe Sò@ Zûe Êûcú \ßûeû ]hòðZû ùjûA MêeêZe ùjZê céZêýaeY Keò[ôfûö Gjò NUYûùe `êfþùcû^òe Êûcú jeòcûUò aò·ekd \ßûeû ù\ûhú iûaýÉ ùjûA^[ôfûö KûeY ‘_eòaûe’ GK NùeûA ]ûeYû ùaûfò @ûùa\^ Keû~ûA[ôfûö aòâUògþ aòPûe_Zò @ûA^þ C_ùe ^òbðe Keò[ôùf Gaõ ùNûeA ùlZâùe _eòa©ð^ @]ôKûe _âùdûM Keò^[ôùfö eûRù^÷ZòK Rúa^ùe aâòUògþ @û]ô_Zý aòùeû]ùe RûZúdaû\úcûù^ GA NUYû Z[û KûjûYúKê Méj ùlZâùe _êeêhe @û]ô_Zýe ]ûeYû _âKûg Keòaû _ûAñ aýajûe Keò[ôùfö RûZúdaû\úcûù^ Gjò icdùe aûfý KûjûYúKê NùeûA Gaõ iaðiû]ûeY ùlZâùe _âùb\ aòhdùe Pò«û Keòaû_ûAñ GK ^cê^û bûaùe C_iÚû_^ KeòQ«òö bûeZùe GA ]ûeYû MêWÿòKê ^ûeúcû^u _âR^^ @]ôKûe ^òdªY iûc^û Keò ùKøYiò _eòa©ð^ aòùeû]ùe @bòù_âZ ùjûA[ôfûö NùeûA I iaðiû]ûeY _êeêh _âùb\ _âgÜe iûc^û Keòaûe @ûagýKZû @Qò KûeY Gjò _âùb\ _ûeòaûeòK _eòiÚòZòùe jòõiûMZ @ûPeY @^êi§û^Kê _âeòùeû] KeòQòö @ûjêeò c¤ aòaûj, QûWÿ_\, gògê @bòbûaK©ß, ]hðY iµKðòZ iaðiû]ûeY ùlZâùe ùjûA[ôaû ^úZòMêWÿòKe _âbûa icûRe @^ý ùlZâùe _WÿòQòö Gjûe C\ûjeY ùjfû- NùeûA jòõiû aû ]hðYe gòKûe ùjûA[ôaû _úWÿòZûe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 36 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 c^Éû©ßòK iciýû ejòQò I @[ðù^÷ZòK Kû~ðýeê \êùeA~ûGö icû^þ bûaùe ùMûUòG gògê K^ýûe _eòaûe gqògûkú aýqò C_ùe ^òbðe Keò[ûGö jûùae cûiþu Kjòaû @^êiûùe iaðiû]ûeY ùlZâ ^ûeú I K^ýûKê elû_â\û^ ·fê eùLö @ûùc ù~còZò RûYê, Kû~ðýùlZâ gòlû, ^úZò I gûi^_eò _âZòù~ûMòZû_ì‰ð iaðiû]ûeY ùlZâùe NùeûA iaðiû]ûeY aòaû\ eûÁâ I ieKûee _eòa©ð^ @ûYòaûKê ·jêñ[ôaû iõiÚûe aû]K iûùRö MéjùlZâùe _êeêh ^ûeú C_ùe @û]ô_Zý aòÉûe Kùe Gaõ NùeûA jòõiû I ]hðY _âbéZò _^Úû @icû^Zû iéÁò Keòaû _ûAñ aýajûe Kùeö NùeûA iaðiû]ûeY _âùb\ aûÉaùe Èú I _êeêh c¤ùe lcZû- @i«êk^e Xÿû*û iéÁò KeòQòö ùgâYúa¡ iõ_Kð ijòZ NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâe _é[KúKeY ~ûjû fòwMZ @^êÂû^, @býûi I iûcû RúMY iéÁò KeòQò Zûjû @_KéÁ @ùUö @ûcKê ÊúKûe KeòaûKê _Wòa ù~ _eòaûe R^iû]ûeYu _ûAñ CŸòÁ @ûA^þ I ^úZòKê _é[Kþ Keò_ûeòùa ^ûjóö aòaûj QûWÿ_Zâ I iµ©ò @]ôKûe iµKðòZ @ûA^þ _êeêhe cZKê @Mâû]ôKûe ù\AQò Gaõ ^òŸòðÁ fòw aû _êeêhe Êû[ð elû KeòQòö _eòaûee eûRù^÷ZòK iõmû ùKùZK ^òŸòðÁ ùMûÂúe aýqòuê @«ðbêq KeòQò Gaõ icfòwú \µZò Kò´û GKûKú ejê[ôaû cjòkûKê aû\ ù\AQòö ^ûeúaû\úcûù^ iVòKþ bûaùe _âPkòZ NùeûA I iaðiû]ûeY _âZòaû\Kê _âûKéZòK I @_eòa©ð^úd ]ûeûKê _âZýûLýû^ KeòQ«òö Gjò gqòKê _âR^^ _eòù_âlúe jé\dwc Keòùja C\ûjeY ùjfû _eòaûe ^òdªY _\ùl_ùe ^ûeúcû^ue _âR^^ lcZûKê ^òdªY Keòaû _ûAñ ZéZúd aògße eûÁâcû^uê Mbð ^òùeû]K aUòKû _VûAaû.... ~ûjû _eòaûeùe eûÁâe jÉùl_Kê aêSûGö Gjûe @[ð eûÁâ Kò´û iaðiû]ûeY ùlZâùe R^iõLýû \kòZ \ûeò\âýZû jâûi Keòaû_ûAñ NùeûA ùlZâKê ^òdªY Keòaû; KUKYû \ûaò KeòQ«ò ùi NùeûA ùlZâ eûRù^÷ZòK bûaùe MVòZ ùjûAQò I eûRù^÷ZòK _âKéZòe @ùUö _eòaûe _êeêhe lcZûKê ic[ð^ Kùe I _eòaûee cêLý _êeêhe Kû~ðý Kkû_Kê ùa÷] Kùeö ùZYì ùa÷aûjòK Rúa^ùe ]hðYKê @]ôKûõg eûÁâùe @_eû] bûaùe MâjY Keû~ûA_ûùe ^ûjóö aòaûjòZ Rúa^Kê c¤ ijaûi _ûAñ cZù\aûKê VòKþ bûaùe aòKûe_Y Keû~ûA_ûùe^ûjóö icû^ bûaùe Sò@ @ù_lû _êZâ i«û^ _ûAñ @]ôK _i¦ Sò@e Lû\ý, ÊûiÚý ~ZÜ Gaõ gòlû @]ôKûe C_ùe _âbûa _KûA[ûGö a©ðcû^ _âPkòZ [ôaû K^ýû_âZò cù^ûbûa R^ Rúa^ùe ù~ûM\û^ ùlZâùe aû]û iéÁò KeêQò Gaõ Sò@ cû^uê Keû~ûA[ôaû aýajûeKê NùeûA jòõiû I IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 37 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 gògê @_aýajûe @ûA^þ \ßûeû MâjY Keû~ûA ^ûjóö NùeûA iaðiû]ûeY aòbûR^ _ûeòaûeòK I iûcûRòK ùlZâe ^ûeúe agýZû Z[û _eû]ú^ZûKê ic[ð^ Kùeö @ûC c¤ @[ð^úZò I eûR^úZò ùlZâùe Gjò aòbûR^ ^ûeúe lcZûjú^Zû iéÁòKùeö GA ]ûeYûùe _êeêhcû^uê iûcûRòKúKeY Keû~ûA[ûG ù~ ^ûeú cûù^ Méj _ûAñ C_~êq Gaõ _âR^^, gògêe fûk^ _ûk^ _eò \ûdòZß _ûAñ ù~ûMýö ùZYê eûR^úZò I @[ð^úZò ùlZâùe _êeêhcûù^ ^ûeúcû^ue C_iÚòZò I ù~ûM\û^Kê MâjY Keòaû _ûAñ @iêaò]û @^êba Ke«òö gâc aRûeùe iùZ ù~còZò GK iúcûùeLûe KûP ejòQò ~ûjû \ßûeû ^ûeúcûù^ iõiÚû MêWòKùe @aiÚû^ Keò _ûeòùa ^ûjóö ùghùe @ûùc RûYò_ûeòfû ù~ ajê \ò^eê ejò @ûiò[ôaû _l_ûZòZûe cêLý KûeY ùjCQò @iÚûdúKû~ðý, iûcdòK PûKòeú Gaõ @^òdcòZ gâcö aýaiÚû_òKû ^òùŸðg aýaiÚû_òKû ^òùŸðg aû _\ùl_ I @ûA^þ NùeûA iaðiû]ûeY aòbûR^ @ûjßû^e iûc^û KeòQò Gaõ Gjò @^êiûùe Gjò \êA ùlZâ c¤ùe ùKøYiò ùeLû iÚòe ^êùjñ-aeõ icd I icûR @^êiûùe _eòa©ð^gúkö Gjò aòbûR^ ùjCQò _êeêh _â]û^ iûcûRòK aýaiÚû I _ê¬òaû\e i´§cûZâ ~ûjû lcZûgûkú ùMûÂúu Êû[ðelû _ûAñ CŸòÁö ù[âû^þU^þu Kjòaû @^êiûùe ^òeù_lZû Kò´û _âûKéZòK Qûdûùe _âbûagûkú aýqòue iûjû~ýKûeú bûùa Kûc Kùeö C\ûjeYùe Kêjû~ûA_ûùe ù~ GA ^òKUùe C©e _âù\ge Rûdû_êe Mâûcùe GK ^ûaûkòK K^ýûe jZýûùjûA[ôfû ~òG Kò ù_ûfòiþe ù~ø^MZ ùgûhYe gòKûe ùjûA[ôfû I ùghùe céZêýcêLKê ùVfò ùjûA~ûA[ôfûö Gjò NUYû ^ûMeòK icûR, R^Zû I MYcû¤c c¤ùe R^ @iù«ûh iéÁò Keò[ôfû Kò«ê ù_ûfòiþcûù^ Kò eûÁâe _âZò^ò]ôZßùe \Š _ûA^[ôùfö jZýûKûŠKê @ûcôjZýûe ·_ \ò@û~ûA_ûùeö bûeZùe NùeûA ùlZâùe aòbò^Ü Kû~ðýKkû_Kê @ûA^ _ûAñ ùK÷`òdZ ù~ûMý aòùaP^û Keû~ûG ^ûjó Gaõ @ûRòaò @ûA^ ÆÁ ^êùjñö C\ûjeY Êeì_ Méjùe ù~ø^ geúee aòhd _âûd NùeûAö iaðiû]ûeY aòbûR^ bòZùe ùjûA[ûG Gaõ Zûe aûjûùe ^êùjñö ù~ø^ C_ôúWÿ^Kê ùKak aRûe, gòlû @^êÂû^ I PûKòeú ùlZâùe ùa@ûA^ bûaùe aò·e Keû~ûGö ùZYê ù~Cñ C_ôúWÿ^ _eòaûe bòZùe ùjûA[ûG, eûÁâ \ßûeû ùKøYiò Kû~ðýû^êÂû^ aòeê¡ùe i¹Zò iìPK _\ùl_ùe, _eòaûe-icûR- icdùe NUê[ôaû Kû~ðýKâc / NUYû c¤ @«bêðq ùjaû CPòZö ~\ò ^ûeú Nùe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 38 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 jòõiû jêG, _eòaûeùe NùeûA aýqò \ßûeû eûÁâ _âZòKâòdû ^òcù« iõ_éq ùjûA[ûGö R^^úZò MêWÿòK iûcûRòK iêù~ûMKê a*ôZ _ûeòaûeòK ibý, I @YiõLýK iõiÚû MêWÿòKê ic[ð^ Keòaû CPòZö @û]ê^òK C\ûeaû\ú Z©ß ~ûjûKò icû^Kê \êAUò ùlZâ c¤ùe _âùb\Keò ùMûUòG ~ûjûKò @ûRû\þ \ßûeû ^òdªòZ I @^ýUò ù~Cñ[ôùe @ûA^þ jÉùl_ùe ^ûjóö ^êiþ aògcþu ~êqò @^êiûùe iaðiû]ûeY ùlZâùe ^ûMeòKcû^ue @]ôKûe elû Keòaû CPòZþ ù~ùjZê iaðiû]ûeY ùlZâe ùa÷gòÁý MêWÿòK ùjfûö C©e\ûdú _âbûa Gaõ gâc aòbûR^ö Gjûe _âùb\ùe NùeûA ùlZâùe @ûA^þ _êeêh _â]û^ _eòaûee cêLýu Kû~ðýKkû_Kê _âZòùeû] Keò_ûùe ^ûjóö Kò«ê _ûeµeòK jò¦ê @ûA^þ @^êiûùe _eòaûe, _êeêhe iêelòZ ùlZâ bûaùe aòùaPòZ jêGö 3.6 gûi^: _âùb\e @KûcúKeY NùeûA ùlZâùe eûR^úZò bûaùe iõ~êqKeY iciýû @ûùfûP^û icdùe @ûùc iÚû^úd gûi^ I ZéYcêk Éee Kòâdûgúk aû\ Éeùe \êA ùlZâùe eê_û«eúKeY ù\Lòùfö HZòjûiòK bûaùe NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâ c¤ùe _âû[ðKý eûÁâe eûRù^÷ZòK iéÁò @ùUö ~ûjûùjùf c¤ Gjò _âùb\ iciûcdòK icûRùe _eµeûMZ fòw _âKûe I fòwMZ iûcûRòKeY iéÁò KeòQòö ^êiþ aûecþ aiþ Zû©ßò@û Gaõ ^òeRû ùMû_ûk ~êqò KeòQ«ò ù~ NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe _âùb\ i´§ùe _âgÜ Keòaûe @ûagýKZû ejòQò Gaõ GjûKê icûR \ßûeû NùeûA ùlZâùe ^ûeúcû^ue @Zýû·eKê bò^Ü Keòaû_ûAñ aýajûe Keû~ûAQòö RMZúKeY ~êMùe aòaûj, _eòaûe, Kcð iõMV^ I eûRù^÷ZòK iõiÚû MêWòKê NùeûAö iaðiû]ûeY _âùb\e _ûeµeòK ]ûeYû \éÁòeê aòùaP^û Keû~ûA^_ûùeö ù~ùZùaùk ùicûù^ ieKûee aûjûùe [ôùf c¤ ieKûe \ßûeû MVòZ ùjûAQ«òö ieKûeú _âKòâdû I @YieKûeú iõiÚûùe ^ûeúcû^ue C_iÚòZò Cbd ^ûeú I _êeêhcû^u _ûAñ C_~êq ^úZò^ò¡ðûeY _ûAñ @ûagýK @ùUö _*ûdZ MêWòKùe ^ûeúcû^u _ûAñ GK ZéZúdûõg iÚû^ iõelY I eûÁâe gûi^ _âKòâdûùe ^ûeúcû^uê @«bðêq KeûAaû_eò i¹Zò iìPK _\ùl_ ·fê ejòaû MêeêZß_ì‰ð @ùUö a©ðcû^ _eòù_âlúùe ^ò¡ðûeòZ bûM I iõelY ^úZò eûÁâ MV^ùe ^ûeúcû^ue _âZò^ò]ôZß aé¡ò _ûAñ MêeêZß_ì‰ð @ùUö iÚû^úd _*ûdZòeûR iõiÚû MêWòKùe iõelY aýaiÚû bûeZùe `k_â\ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 39 @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùjûA_ûeòQòö ~\òI _â[c ahð MêWòKùe iõgd ejò[ôfû, @^êbaeê RYû_WòQò ù~ ^ûeúcûù^ ^ò~êqò / ·Kòeú iõ_Kðùe eûRù^÷ZòK \lZûe mû^ jûif KeòQ«ò Gaõ ^ûeúcû^u aòhdùe _âaqû iûRò iÚû^úd ieKûeKê iKeûcôK bûaùe @ûMKê ù^AQ«òö ^ûeúcû^u _ûAñ gòÌ ùicû^uê iaðiû]ûeY ùlZâùe gâc, _i¦ Keòaû _âR^^ lcZû ^òdªY _âbéZò @]ôKûe Rûjòeþ Keòaû ùlZâùe MêeêZß_ê‰ð bìcòKû MâjY Kùeö fòwMZ Gaõ gûi^MZ _âeòù_âlúùe gòlòZ ^ûeúcûù^ _*ûdZe ù^ZéZß ù^aûe I _eòaûe / icûRKê _âZò^ò]ôZß Keòaûe iûc[ðý eLôQ«òö Mâûc _*ûdZùe ^ûeúcû^uê iûcòfþ Keòaûe ùMûUòG C_Kûeú aòKûg ùjfû ù~ gògê K^ýû c?