ҒАЛАМШАРЛАР PDF

***ҒАЛАМШАРЛАР*** ***Ғаламшар** немесе **Планета** (көне лат. planeta, грек. aster planetеs --- кезбе жұлдыздар) --- өз орбитасы бойынша [Күнді](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD) не басқа жұлдызды айнала қозғалатын, гравитациялық өріс жасауға өз салмағы жеткілікті, соның нәтижесінде...

***ҒАЛАМШАРЛАР*** ***Ғаламшар** немесе **Планета** (көне лат. planeta, грек. aster planetеs --- кезбе жұлдыздар) --- өз орбитасы бойынша [Күнді](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD) не басқа жұлдызды айнала қозғалатын, гравитациялық өріс жасауға өз салмағы жеткілікті, соның нәтижесінде шар тәріздес орбитаға ие аспан денесі.* A. *Уран (солда), Нептун (оңда), Жер (төменгі солда), Сириус B (төменгі ортада) және Шолпан (төменгі оңда).* *Ғаламшар --- өздігінен жарық шығармайтын, жұлдызды айнала қозғалатын, орталық жарық көзімен салыстырғандағы массасы шағын аспан денесі. [Күн жүйесінде](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96) 9 үлкен планета, 43 планета серіктері, бірнеше ондаған мың [кіші планеталар](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%96%D1%88%D1%96_%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80) (астероидтар) белгілі. Үлкен планеталардың пішіні сфера тәрізді, соған жақынырақ болады. Күн жүйесіндегі Планеталар Күн жарығын шағылдырғандықтан көрінеді. Кейбір жақын жұлдыздың айналасындағы Планета осы жүйенің масса центрінің түзу сызықты қозғалыс траектория маңайында тербелуін бақылау арқылы анықталады. Қазіргі космогон. теория бойынша планеталық жүйелер [Галактикада](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0) кеңінен тараған құбылыс болып табылады.* *(https://kk.wikipedia.org/wiki/2006) ж. тамызында [Прага](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B0) қаласында 75 елден жиналған 2,5 мыңдай астроном Халықаралық астрономиялық одақ маслихатында ресми түрде ғаламшар мәртебесін алу үшін [аспан денесіне](https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%81%D1%96&action=edit&redlink=1) қажетті көрсеткіштерді бекітті.* *1930 жылы ашылған және содан бері Күн жүйесіндегі 9-шы ғаламшар саналып келген [Плутон](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%BD) мәртебесінен айырылды. Жаңа жіктелім бойынша [Плутон](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%BD_(%D1%88%D0%B0%D2%93%D1%8B%D0%BD_%D2%93%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80)) енді шағын ғаламшарлар немесе планетоидтар санатына жатады.[^\[2\]^](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80#cite_note-2)* *Енді аспанда 8 ғаламшар ғана қалды. Олар:* 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ***Меркурий:** Күнге ең жақын ғаламшар. Маринер 10 және Мессенжер ғарыш аппараттары бұл ғаламшар туралы өте ауқымды деректер жіберген. Беткі бөлігі толығымен кратер ойықтарымен қапталғандығы жағынан айды еске салады.*  - ***Күнге ең алыс қашықтығы 69,7 млн. Км.*** - ***Диаметрі Жерден 2,5 есе кіші.*** - ***Орбиталық орташа жылдамдығы 47,9 км/с*** - ***Күнді 88 тәулікте айналып өтеді.*** - ***Күнге қараған жағының температурасы өте жоғары+300^0^С, қарама-қарсы жағы өте суық -200^0^С.*** ***Шолпан:** Ғасырлар бойы астрономдардың назарын тартқан ғаламшар. Таңертеңгісін және кешке көкте жарқырайтын бұл жұлдыз көптеген адамдардың шабыт көзі болған. Көмірқышқыл газынан тұратын өте тығыз атмосфераға ие. Бетінен 10000 метрге дейін жететін таулары мен өте терең ойлықтары, жазықтары анықталған.* - ***Күннен қашықтығы 108 млн. шақырым.*** - ***Экваторлық диаметі 12104 км.*** - ***Орбиталық орташа жылдамдығы 35 км/с*** - ***Күнді 225 тәулікте айналып өтеді.*** - ***Беткі температурасы 500^0^С*** ***Марс:** Қызыл ғаламшар марстан Маринер 4 және 7 аппараттары өте анық суреттер жіберген. Ғаламшарда 25 км биіктіктегі жанартаулар, өте терең құздар және құрғап кеткен өзен орындары бар, тіршілігі жоқ тас пен тозаңдар мекені.*  - ***Диаметрі Жерден екі есе кіші.*** - ***Күнді 687 тәулікте айналып өтеді.*** - ***Орбиталық орташа жылдамдығы 24,1 км/с*** - ***Күннен қашықтығы 249,1 млн.км*** - ***Екі серігі бар: Фобос және Деймос.*** - ***Жазда температурасы күндіз+20^0^С. Қыста түнде -125^0^С*** ***Жер** --- [Күн жүйесіндегі](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96) [Күннен](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD_(%D0%B6%D2%B1%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D0%B7)) әрі қарай санағанда үшінші [ғаламшар](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%88%D0%B0%D1%80) адамзаттың тіршілік ететін бесігі. Жер [эллипстік](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BF%D1%81) (дөңгелекке жуық) орбита бойымен 29,765 км/с жылдамдықпен 149,6 млн. км орташа қашықтықта 365,24 орташа күн тәулігі ішінде [Күнді](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD) бір рет айналып шығады. Оның табиғи серігі -- [Ай](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9). Ай Жерді 384000 км орташа қашықтықта айналады.* - *Жер бетінің 70 пайызын су алып жатыр.* - *Температурасы -89^0^С-тан +58^0^С-ге дейін.* - *Атмосферасы: тропосфера, стратосфера, ионосфера, экзосфера.* - *Жердің ішкі құрылысы:* - *Ядро, мантия, қатты қабат.* - *Серігі- Ай.* ***Юпитер:** Ғаламшарлардың патшасы деп те білінетін Юпитер күн жүйесіндегі ғаламшарлардың ең үлкені. Күн секілді толығымен су тегі және гелийден құралған.*  - *Диаметтрі жағынан Жерден 11,5 есе үлкен.* - *Күнді 11,9 жылда айналып өтеді.* - *16 серігі бар.* - *Өз осінен айналу периоды 9 сағ. 55 мин.* - *Айналу осі оның орбитасына перпендикуляр, сондықтан жылдың маусымдық ауысу мерзімдері жоқ.* - *Атмосферасы 89%-сутегі, 11%-ігелий.* - *Беттік температурасы 140 К* ***Сатурн:** Бұл ғаламшардың айналасындағы сақиналары астрономдардың қызығушылығын тартқан. Кең жазықтарында өте үлкен көлемде өзендер болғандығы, алайда бұл сұйықтықтың су емес сұйық метан болғандығы анықталған.* - *Диаметрі Жерден 9,5 есе үлкен.* - *Күнді 29,5 жылда айналады.* - *17 серігі бар.* - *Өз осінен 10 сағ. 14 мин.* - *Атмосферасы сутегі, метан, аммиактан құралған.* - *Орташа температурасы -- 150^0^С.* ***Нептун:** Вояджер 2, 1989 жылы тамыз айында Күн жүйесіндегі соңғы үлкен ғаламшарға жетті. Бетінің суықтығы -236 цельсий градусымен жүйеде өлшенген ең төменгі көрсеткіш.*  - *1846 жылы француз Урбен Леверье, ағылшын Джон Адамс.* - *Күннен 6 млрд. шақырым қашықтықта орналасқан.* - *Күнді 247,7 жылда айналып өтеді.* - *Серігі -- Харон.* - *Өз осінен айналуы 16 сағ. 7 мин.* - *Атмосферасының құрамы: 13% гелий, 85% сутегі және басқа да заттар, метан.* - *Орташа температурасы -220^0^С* ***Уран:** Уран да Юпитермен Сатурн секілді үлкен ғаламшар. Сатурн секілді мұның да сақиналары бар. Атмосферасы сутегі және гелийден тұрады. 1986 ж қаңтар айында Вояджер 2 ғарыш аппараты 8 жылға созылған сапардан кейін бұл ғаламшарға 107000 км-ге жақындай алған.* - *1781 жылы неміс астрономы Гершель ашқан.* - *Күннен шыққан жылуды Жерге қарағанда 400 есе кем алады.* - *15 серігі бар.* - *Күнді 84 жылда айналып өтеді.* - *Орташа тығыздығы 1,29 г/см3.* - *Орташа температура 60 К.* - *Өз осінен айналуы 17 сағ. 14 мин.* \* * ***Плутон:** Ең кішкентай ғаламшар. Амосферасы Азот және Метаннан құралған. Беткі қабаты да тоңған Метан мен Азотпен қаптаулы.* - *Күн мен Плутонның арасындағы қашықтық 7 миллиард 307 миллион шақырым* - *Күннен алыс болғаннан Плутонның бетіндегі температура -270 дәрежеге Цельсий бойынща сәйкес.* - *Плутон [[Күнді]](https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BD) 248 жылда бір рет айналады яки Плутонның жылы ұзақ.*