Utylitarianizm i deontologia a prawa człowieka PDF

Utylitaryzm i deontologia a problem praw człowieka Utylitaryzm i deontologia a problem praw człowieka Utylitaryzm i deontologia jako dwie najbardziej wpływowe współcześnie koncepcje etyki normatywnej Zobrazowanie idei praw człowieka na podstawie sporu deontologii z utylitaryzmem Źródła: M....

Utylitaryzm i deontologia a problem praw człowieka Utylitaryzm i deontologia a problem praw człowieka Utylitaryzm i deontologia jako dwie najbardziej wpływowe współcześnie koncepcje etyki normatywnej Zobrazowanie idei praw człowieka na podstawie sporu deontologii z utylitaryzmem Źródła: M. Sandel, Sprawiedliwość. Jak postępować słusznie?, PWN, 2020. A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, WAM, Kraków 2008. J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, PWN 1958. I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Antyk 2009. M. Zabdyr-Jamróz, Respirator za walory społeczne A. Gunia, Moralne maszyny: https://wzmocnieniepoznawcze.wordpress.com/2016/10/13/moralne-maszyny/ Kazus chłopca okrętowego (źródło: M. Sandel) Lato 1884 rok: czterech angielskich żeglarzy utknęło w małej szalupie ratunkowej na południowym Atlantyku; mają ze sobą tylko dwie puszki rzepy, są pozbawieni wody Thomas Dudley to kapitan, Edwin Stephens – pierwsze oficer, a Edmund Brooks – żeglarz. Czwarty członek: Richard Parker, 17 lat, chłopiec okrętowy, sierota, odbywający swoją pierwszą podróż. Sądził, że wyprawa uczyni z niego mężczyznę. Niestety, stało się inaczej. Kazus chłopca okrętowego (źródło: M. Sandel) Po zjedzeniu zapasów, przez osiem dni nie jedzą nic. Parker (chłopiec okrętowy) leżał już wówczas w rogu szalupy. Wbrew radom towarzyszy pił wodę morską i zachorował. Dzień dziewiętnasty: kapitan Dudley zaproponował losowanie, które pozwoli ustalić, kto umrze, żeby inni mogli przeżyć. Ale Brooks odmawia udziału i nie ciągnęli losów. Dzień dwudziesty: Dudley kazał Brooksowi odwrócić wzrok i pokazał Stephensowi gestem, że muszą zabić Parkera. Dudley odmówił modlitwę, oznajmił chłopcu, że wybiła jego ostatnia godzina, a potem zabił go. Brooks tym razem zrezygnował ze swoich zasad i skorzystał z makabrycznej zdobyczy. Rozbitkowie przez cztery dni żywią się ciałem chłopca. Kazus chłopca okrętowego (źródło: M. Sandel) 24 dzień: mężczyźni zostają uratowani. Po powrocie do Anglii zostali aresztowani i postawieni przed sądem. Brooks był świadkiem koronnym. Dudley i Stephens zdecydowali się na proces. Dobrowolnie zeznali, że zabili i zjedli Parkera. Twierdzili, że zrobili to z konieczności. Czy zabójstwo chłopca okrętowego było dopuszczalne moralnie? Jakie racje za tym postępowaniem można przytoczyć, a jakie przeciwko? Argumenty za (stanowisko utylitarystyczne): zważywszy na tragiczne okoliczności, konieczne było zabicie jednej osoby dla ocalenia trzech pozostałych. Gdyby nikogo nie zabito i nie zjedzono, prawdopodobnie wszyscy czterej rozbitkowie zmarliby z głodu. Dlaczego miał to być chłopiec? Był chory i osłabiony, stanowił logiczny wybór, bo i tak wkrótce by umarł. W odróżnieniu od Dudleya i Stephensa nie miał nikogo na utrzymaniu. Jego śmierć nie pozbawiała nikogo środków do życia, nie zostawiał po sobie wdowy ani sierot. Ten typ argumentacji opiera się na analizie kosztów i korzyści: koszty: zabójstwo niewinnego człowieka korzyści 1: uratowanie życia trzech osób korzyści 2: szczęście żon i dzieci, dla których Dudley, Stephens byli mężami i ojcami. Moralność jako maksymalizacja korzyści Takie rozumowanie opiera się na utylitarnym założeniu, że moralność polega na ocenie kosztów i korzyści. Jeśli zastanawiamy się, jak postąpić w danym wypadku, musimy zważyć konsekwencje – koszty i korzyści – danego czynu i wybrać takie działanie, które maksymalizuje korzyści. Słuszne jest więc takie zachowanie, który przynosi najlepsze skutki, przy uwzględnieniu wszystkich czynników. Argumenty przeciwko (stanowisko deontologiczne): niektóre czyny są moralnie złe lub moralnie dobre same w sobie, bez względu na społeczne skutki w postaci korzyści lub kosztów. Pozbawienie życia niewinnego chłopca = morderstwo = czyn moralnie niedopuszczalny To co słuszne ≠ rachunek kosztów i korzyści Istnieją pewne prawa i obowiązki, których należy przestrzegać w sposób bezwzględny. Prawa człowieka mają charakter fundamentalny i przekraczają wszelkie analizy zysków i strat. Klasyczny utylitaryzm wedle Jeremy’ego Benthama  Jeremy Bentham (1748–1832) wpływowy angielski myśliciel, filozof i twórca reform prawnych autor bardzo popularnej współcześnie koncepcji etycznej zwanej utylitaryzmem Główne dzieło: Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, PWN 1958 Klasyczny utylitaryzm wedle Jeremy’ego Bentham Utylitaryzm (łac. utilis – użyteczny, ang. utility – użyteczność) głosi, że czyny moralnie słuszne to takie, które maksymalizują użyteczność. Hedonizm jako kryterium moralności: Maksymalizacja użyteczności polega na zwiększaniu przyjemności (szczęścia) lub zapobieganiu nieprzyjemności (bólowi i cierpieniu). Zasada użyteczności: należy postępować w taki sposób, aby „przyczyniać się do największego szczęścia największej liczby ludzi”. Uczucia jako źródło moralności Moralność tkwi w uczuciach – to one są podstawą naszego działania. Uczucia przyjemności i przykrości wyznaczają kryterium tego, co moralnie słuszne i niesłuszne „Natura poddała rodzaj ludzki rządom dwu zwierzchnich władców: przykrości i przyjemności. Im tylko dane jest wskazywać, cośmy powinni czynić, oraz stanowić o tym, co będziemy czynili. Do ich tronu przytwierdzono z jednej strony miarę słuszności i niesłuszności, z drugiej łańcuch przyczyn i skutków”. (J. Bentham) Zasada teleologii (gr. telos – cel, następstwo) Ocena moralna ludzkich działań następuje wyłącznie na podstawie ich skutków. Nie ma zatem takich czynów, które można by określić jako dobre lub złe same w sobie. Dany czyn „X” może być w jednej sytuacji niewłaściwy, a w innej właściwy – wszystko zależy od jego konsekwencji Utylitaryzm i prawa jednostki Przykład 1: Rzucanie chrześcijan lwom na pożarcie W starożytnym Rzymie chrześcijan rzucano lwom na pożarcie, żeby zapewnić publiczności w Koloseum rozrywkę. Logika utylitarna: koszty (cierpienie chrześcijan), korzyści (zbiorowo ekstaza rzymian) jeśli cierpienie mniejszości prowadzi do szczęścia większości, to taki czyn z punktu widzenia klasycznego utylitaryzmu jest słuszny. Przykład II: Omelas: szczęście wielu zależy od nieszczęścia niewinnego dziecka Chrześcijanin oraz dziecko są więc jedynie środkami do celu – maksymalizacji zbiorowej użyteczność. Jaką zasadniczą słabość utylitaryzmu pokazują te przykłady? Utylitaryzm dba o to, aby suma zadowolenia była w danym społeczeństwie jak największa. Czyniąc tak, może on jednak zniszczyć życie konkretnych osób W oparciu o klasyczny utylitaryzm życie jednostki może być poświęcone na ołtarzu zbiorowego dobra – utylitaryzm nie potrafi zabezpieczyć podstawowych praw jednostki! Immanuel Kant i etyka deontologiczna Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie. Immanuel Kant (1724-1804) – filozof niemiecki, profesor Uniwersytetu Królewieckiego Główne pytania filozofii Kanta: „Co mogę wiedzieć?” – Krytyka czystego rozumu „Co powinienem czynić?” – Krytyka praktycznego rozumu Twórca etyki deontologicznej – etyki czynów obowiązkowych gr. deon – obowiązek Krytyka etyki utylitarystycznej Według Kanta w moralności nie chodzi o maksymalizację szczęścia, lecz: A) o ludzką wolność B) o ludzką godność – poszanowanie ludzkiej godności Każdy człowiek ma być traktowany z godnością tj. jako cel sam w sobie, nigdy zaś jako środek do celu. Utylitaryzm jako wyraz heteronomii Heteronomia – [gr. héteros 'inny', nómos 'prawo'], podleganie normom, których się samemu nie ustanowiło. Oparcie etyki na pragnieniach, tak jak czynią utylitaryści, sprawia, że ludzie tak naprawdę nie są wolni. Ludzie zachowują się wówczas jak niewolnicy żądz i pragnień. Rozum jako źródło moralności Etyka powinna mieć charakter autonomiczny. Autonomia – samostanowienie, podleganie normom, które się samemu ustanowiło. Ludzie mocą swojego rozumu potrafią ustanowić prawa, wedle których będą postępować. Źródłem moralności nie są więc uczucia, lecz rozum! Obowiązek jako centralna kategoria etyki Kanta Rozum na gruncie moralności przybiera formę obowiązku. Przykłady obowiązków moralnych: szanuj innych ludzi! pomagaj potrzebującym! dotrzymuj słowa! nie kłam! nie zabijaj! Postępować zgodnie z rozumem to spełniać czyny obowiązkowe ze słusznych powodów. O tym, czy dany czyn jest moralny decyduje nasza motywacja, a nie konsekwencje czynów Jeśli czynimy dobro (pomagamy komuś) z poczucia obowiązku (czyli poczucia, że tak właśnie należy czynić), to postępujemy w sposób moralnie właściwy. Jeśli pomagamy komuś, bo mamy w tym jakiś interes własny, to wedle Kanta nie jest to moralnie właściwe. Etyka Kanta ma charakter deontologiczny – zakłada, że działania mogą być moralnie słuszne same w sobie, niezależnie od ich skutków. Imperatyw kategoryczny jako najważniejsza zasada etyki Kanta Obowiązek przybiera postać imperatywu kategorycznego. Wersja 1: postępuj tylko według takiej maksymy [zasady], dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem. Wersja 2: postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy zaś jedynie jako środka do celu Imperatyw kategoryczny: należy kierować się takimi motywami postępowania, które mogłyby obowiązywać w sposób powszechnie ważny. Aby się przekonać, które motywy są słuszne, a które niesłuszne musimy je poddać testowi generalizacji (prawo powszechne) Przykład: składanie fałszywych obietnic czy można składać obietnicę, gdy wiemy, że nie jesteśmy jej w stanie dotrzymać? Jan jest mocno pod kreską i desperacko potrzebuje pieniędzy. Wie jednak, że jeśli pożyczy te pieniądze, nie będzie ich mógł przez dłuższy czas spłacić. Jan zwraca się po pomoc do Anny. „Słuchaj, pożycz mi pieniądze, oddam za tydzień” Imperatyw kategoryczny (wersja 1): czy zasada postępowania Jana mogłaby stać się prawem powszechnym (obowiązującym w sposób uniwersalny)? Jeśli spróbujemy sobie pomyśleć tę zasadę (składanie fałszywych obietnic, gdy jesteśmy w potrzebie) jako prawo powszechne, to zobaczymy, że prowadzi ona do sprzeczności. Norma nakazująca nam składanie fałszywych obietnic, gdy tylko jesteśmy w potrzebie, podważyłaby samo istnienie obietnic. Stałyby się one bezsensowne, bo zakładałyby, że nie będą dotrzymane. Imperatyw kategoryczny (wersja 2): czy składając fałszywą obietnicę traktuję innych z godnością? składając fałszywą obietnicę, traktuję drugą osobę w sposób przedmiotowy, stosuję wobec niej manipulację; staje się ona dla mnie jedynie środkiem do realizacji moich celów. Imperatyw kategoryczny (wersja 1 i 2) a kazus chłopca okrętowego: maksyma wedle której postąpili rozbitkowie nie da się pomyśleć bez sprzeczności. Zakłada ona bowiem, że życie ludzie zarówno jest szanowane (życie kapitana i dwóch pozostałych członków) oraz nieszanowane (życie chłopca okrętowego) maksyma ta stanowi radykalne pogwałcenie godności ludzkiej – życie chłopca stało się narzędziem dla przetrwania innych osób. Imperatyw kategoryczny a „złota reguła” Złota reguła: Traktuj innych tak, jak ty sam chciałbyś być traktowany Ewangelia: „Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie” (Mt 7, 12). Czy imperatyw kategoryczny nie jest tożsamy ze złotą regułą? Przykład: Janowi zostało około dwóch miesięcy życia. Wie o tym lekarz i jego siostra, Anna. Lekarz pozostawia siostrze decyzję o tym, czy poinformować Jana o tym fakcie. Anna próbuje się wczuć w sytuację Jana, stwierdza, że na jego miejscu wolałaby nie znać tej strasznej prawdy. Kierując się złotą zasadą (traktuj innych tak, jak ty chciałbyś być traktowany) postanawia ukryć przed Janem ten fakt, oszczędzając mu bolesnej i wstrząsającej wiadomości. Imperatyw kategoryczny Poszanowanie istot rozumnych ma być niezależne od tego, co wedle nas jest najlepsze w danej sytuacji. Traktować innych z godnością oznacza, że mimo dyskomfortu i przykrości, jaki to może wywołać należy przekazać innym (bolesną) prawdę. Etyka Kanta a prawa człowieka Istnieją różne prawa człowieka: prawo do życia prawo do wolności myśli i sumienia prawo do sprawiedliwego procesu prawo do pracy oraz godziwych warunków pracy. Wspólny mianownik koncepcji praw człowieka: Pojęcie godności: każdy człowiek ma być traktowany z należnym mu szacunkiem bez względu na płeć, kolor skóry, wyznanie, narodowość itd. Etyka Kantowska Wskazanie na radykalną różnicę między osobą a rzeczą. „To, co ma cenę – pisze Kant - można zastąpić także przez coś innego, jako jego równoważnik, co zaś wszelką cenę przewyższa, a więc nie dopuszcza żadnego równoważnika, posiada godność”. Człowiek jako istota rozumna cechuje się godnością, czyli niezbywalną wartość bezwzględną, będącą podstawą dyskursu praw człowieka. Podstawa godności: to ludzka zdolność do postępowania zgodnie z obowiązkiem. Obecność etyki Kantowskiej i utylitarystycznej we współczesnej kulturze Filozofia Kanta, kładąca nacisk na godność ludzką stała się jedną z najbardziej wpływowych współcześnie koncepcji praw człowieka. Potwierdzenie tego faktu można znaleźć w KRP z 1997r. Rozdział II: Wolności, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela Art. 30: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Racjonowanie usług medycznych Pandemia Covid-19 i przeciążenie systemu zdrowotnego Jak racjonować usługi medyczne w przypadku, gdy zapotrzebowanie na nie przewyższa możliwości systemu? Kto ma prawo do respiratorów? Robocza grupa bioetyki: Hiszpańskie Stowarzyszenie Medycyny Ratunkowej i Hiszpańskie Stowarzyszenie Medycyny Internistycznej Kryteria kierowania na oddziały intensywnej terapii: szansa na przeżycie pacjenta oczekiwana długość życia „wartość społeczna” osoby (wykonywany zawód, wykształcenie, dochód, prestiż pracy, rodzina – np. jedyny żywiciel rodziny) Komentarz włoskich lekarzy (magazyn „The Atlantic”) „Jest dziś zwyczajnie zbyt wielu pacjentów, żeby każdy z nich otrzymał adekwatną pomoc. Lekarze i pielęgniarki nie są w stanie zaopiekować się wszystkimi (…). Ci, którzy są zbyt starzy, by mieć dużą szanse na wyzdrowienie, albo ci, którzy w przypadku ozdrowienia mieliby zbyt niski współczynnik «lat do przeżycia», będą zostawieni na śmierć” Racjonowanie ograniczonych zasobów medycznych i wskaźnik QALY QALY - (ang. Quality Adjusted Life Years), czyli „lata życia skorygowane o jakość”. Kolejka do przeszczepów: dużo większe szanse na przeszczep mają osoby młodsze, bez innych dodatkowych chorób – zyskują one więcej QALYs niż osoby starsze z dodatkowymi chorobami. Lata życia osoby chorej mają mniejszą wartość niż lata życia osoby zdrowej Sprzeciw wobec hierarchizowania osób na podstawie ich „społecznych walorów Krytyka utylitaryzmu w literaturze: Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara Raskolnikow i jego motywacja do zabójstwa lichwiarki Lizawiety jako przykład stosowania etyki utylitarystycznej „Za jedno życie - tysiąc żywotów uratowanych od gnicia i rozkładu. Jedna śmierć w zamian za sto żywotów - przecież to prosty rachunek!” Dylemat wagonika (ang. trolley problem) – eksperyment myślowy, ujawniający konflikt etyczny między utylitaryzmem a deontologią Klasyczna wersja: Pędzący tramwaj ma awarię hamulców i pędzi w dół po torach. Na jego drodze znajduje się pięć osób. Na lewym torowisku znajduje się jedna osoba. Osoby te nie mają możliwości ucieczki i na pewno zginą. Ty znajdujesz się przy zwrotnicy i możesz zmienić jego bieg. Co powinieneś zrobić? Czy powinieneś to zrobić? Utylitaryzm – moralnie słuszne jest przestawienie zwrotnicy, tak aby ocalić życie pięciu osób kosztem życia jednej osoby. Deontologia – kierowanie wagonika w stronę jednej osoby jest moralnie niesłuszne, życie ludzkie jest nieprzeliczalne. Jeśli tak zrobisz, to dokonasz zabójstwa niewinnego człowieka. Samochody samosterowne (autonomiczne) – maszyny moralne?