Erizaintzaren Oinarriak (Historia) PDF

Erizaintzaren Oinarriak Ainhitze Oyarbide Molina 1  AURKIBIDEA 1. HISTORIA 1.1. 1. etapa → Zaintzaren etxeko etapa 2-10 or. 1.2. 2. etapa → Zaintzaren bokazio etapa. 11-17 1.3. 3. etapa → Zaintzaren etapa tekni...

Erizaintzaren Oinarriak Ainhitze Oyarbide Molina 1  AURKIBIDEA 1. HISTORIA 1.1. 1. etapa → Zaintzaren etxeko etapa 2-10 or. 1.2. 2. etapa → Zaintzaren bokazio etapa. 11-17 1.3. 3. etapa → Zaintzaren etapa teknikoa 18-25 1.4. 4. etapa → Zaintzaren etapa profesionala 26-33 2 3  ERIZAINTZAREN HISTORIA Erizaintzako zainketen 1. etapa: zaintzaren etxeko etapa 1. Aurrehistoria: - Paleolitikoa. - Mesolitikoa. - Neolitikoa. 2. Antzinako zibilizazioak: - Egipto. - Aro emankorra. - India. - Txina. - Mundu berria. 3. Mundu klasikoa: - Grezia klasikoa. - Erroma klasikoa. 4 Paleopatologia → gaixotasunak historian zehar izandun bilakaera ta gizartea aldaketetara nola egokitzean ikertzeun diziplina. Paleomedikuntza →historiaurrean gaixotasunan tratamendua aztertzeun diziplina. 1. AURREHISTORIA ( k.a. 2.500.000 urtea - k.a. 3.500 urtea) 1.1. Paleolitikoa: Bizitza nomada. Talde/familitan bizi → inguruneaz babestu. Gaixotasunak: 1. Traumatismoak: ehizan ondorio. 2. Nutrizio arazoak: elikadura basiko ta monotonoa. Bizi itxaropena → 20 urte. 1.2. Mesolitikoa: Trantsizioa, nomada izatetik kokaleku finkora. Nekazaritza ta zeramika lantzen hasi. 1.3. Neolitikoa: Komunitatean bizi. Erlazioak sortu komunitateen artean → merkataritza. Nekazaritza ta abeltzaintzan hasiera. Gaixotasunak: infekzioak (taldetan daudenez kutsatu). Osasuna eta gaixotasuna ▪ Animismo (denak daka barne espiritua), magia ta erlijioai lotuta. ▪ Gaixotasuna: naturaz gaindiko zerbait. Osasunaren zainketak ▪ Erritu magikoak, intuiziozko ezagutzak ta etxeko zainketen nahasketa. 1. Emakume zaintzailea: oinarrizko zainketak, el naturalak eabiliz. Tribuan biziraupeneako osasuna ta ongizatea ahalbidetu (umiak eukitzia). Ura gorputza garbitzeko, larruzko erropa, belarrak (jateko) eabiltze zituzten. Sexuen lan banaketa, gizona ehiza. 2. Aztia: ritualak in sendatzeko, tributik aparte bizi, fisikoki zeinu karakteristikoak euki (begia falta…), batzutan tribuan buruzagi. 3. Sorgina: ezagutzak jaiotzez, landareak, ura, lokatza ta edabeak eabiyi zainketetako. Zuzeneko zainketa. Gaixotasunen tratamendua ▪ Aztiak balorazio antzeko zeoze iten hasi, galderak… ▪ Gaixotasuna indako delituan araberakua, segun ta ze txarra dan indutena okerro izangoa gaxotasuna. 5  METODO ENPIRIKOAK Materialak Belarrak, mineralak (burdin birrindua) ta animali pixa, hortzak ta iyia. Fisioterapia Masajeak, beroa jartzea ta urakin garbitzia. Kirurgiak Hausturak ta luxazioak murriztu, abzesuak drenatu, trepanazioak… 2. ANTZINAKO ZIBILIZAZIOAK 2.1. Egipto: ▪ Nilo ibai ingurun kokatutako gizartea. ▪ Kulturan, nekazaritzan ta artian garapen ↑. ▪ Liderra → Faraoia, erdi jainkoa konsideratu. ▪ Beayen ondarea papirotan utzi. ▪ Bi papiro garrantzitxunak: 1. Ebers-eko papiroa (1550 k.a.) ezautzean medikuntzako liburu zarrena, gaixotasun, zeinu, sintoma ta landare ≠ ezaugarrik deskribatzeitu. 2. Edwin Smith-eko papiroa (1500 k.a.) zauriak sendatzia, bendaje teknikak, hausturak murriztea ta josturak. ▪ Osasun publikoan garapena: arropa ta gorputza garbitu + isurbideak (hondakinak ta ur garbia bereizi). ▪ Piramideak sortu, hil ondorengo bizitzari garrantzia, hilezkortasuna. Osasuna eta gaixotasuna Gaixotasunak naturaz gaindiko zerbaitek sortu, jainko mitologikoek. Osasunaren zainketak 1. Apaiz medikuak (mistizismoa). 2. Mediku teknikoak (teknizismoa). 3. Emakumeak, etxean zainketak eman. Gaixotasunen tratamendua ▪ Diagnostikoen eboluzioa: haztapena ta ikuskapena, pultsua. ▪ Tratamenduak: mistikoak ta arrazionalak. ▪ Medikazioa: 1000 errezeta inguru Ebers-eko papiroan. ▪ Geyen eabiltze zian erremedioak: eztia, garagardoa, legamia, olioa, datilak, pikuak, tipulak, baratxurik, liho haziak, hinojoa… ▪ Gaur egun erabiltzeitugun beste hainbat erremedio ebai azaldu: errizino olioa, aloea, menta, opioa eta beleñoa. ▪ Prestatzeko modua: hautsak, pilulak, infusioak, egosketak, enplastoak + ondeste/bagina bidekoak. ▪ Bendajetan adituak. 6  ▪ Garezurreko ebakuntzetan nabarmendu. ▪ Gela garbitu ta desinfektatu (irakin). ▪ Eremua garbitu, bizarra moztu ta zirujauan eskuak garbitu. ▪ Trepanazioak ze kasutan? zefalea, gaixotasun mentalak, epilepsia, hematomak dreinatzea… ▪ Zainkeatak nun? Tenplotan. 2.2. Aro emankorra: Osasuna eta gaixotasuna ▪ Jehova (jainkoa) bizitza/heriotzaren jabe. ▪ Gaixoa isolatu ite zuten sendatu arte, zigor modun. ▪ Garaiko sintomen deskribapen ugari: buruko mina, beherakoa, kolikoak, hortzetako mina, eztula, hematuria… Osasunaren zainketak 1. Apaizak: osasun publikoan ardura beayengain, erlijioa/medikuntza elkartu, uztartu. 2. Zirujauak: teknika xinpleak in. Hammurabi kodeak kontrolatu. ▪ Arreta medikua denentzat, denek merezi. ▪ Aurrerapenak: gorputzan garbiketan, saneamendun ta prebentzioan. ▪ Gaixotasunen isolamendua ta notifikazioa praktikan jarri. Gaixotasunen tratamendua ▪ Diagnostikoa: galdeketa. ▪ Pronostikoa: gaizki indezunan araberakoa. Arina: sendabide enpirikoak, animali hilketak, otoitzak. Larria: interbentzioik ez, jainkoak erabakikou. ▪ Farmakopea: infusioak ta animalien gernu, hortz ta azkazalak. ▪ Kirurgia: anputazioak. ▪ Zaintzarako erakundeak → Xenodochia, zaintzaileik ezta ezautzen. 7 2.3. India: Hiri handik, higiene publikoko sist. garatua → ustubideak, putzuak, bainugela publikoak ta zabor biltzaileak. 2 sistema filosofiko: a. Hinduismoa → Liburu sakratuk (medikuntza, zirujiak, haurren gaixotasunak…) b. Budismoa → Budak sortu, pertxona guztintzako tratamendu humanitarioa defendatu = gizarte erakundeen garapena sustatu. Osasuna eta gaixotasuna ▪ Prebentzioa: higiene neurrik (bañua egunian bitan). ▪ Humoral teoria: gorputzeko likidoen ezpurutasunak gaixotasuna eragin. Jainkoan gauza izatetik - gure barrengo zeoze izatea pasa. Gaixoei arreta eman nahi zietenentzat arau batzuk: 1. Medikuak: medikuntzan jarduteko baimena behar. 2. Gaixoak: medikun aginduk bete. 3. Medikuen laguntzayiak: sendagaiak prestatu, konbinatu ta emateko dedikazioa ta garbitasuna ezagutu. Zaintzaileik EZ. Gaixotasunen tratamendua ▪ Sushruta ta Charaka meikuek idatzitako liburuk erreferentzitzat artuta: ▫ Kirurgia → beste kultura batzutan baño hobia. Amigdalektomia. anputazioak, tumoreak kendu, zesareak, katarak... ▫ Medikuntza → gaixotasun asko ezautze zituzten, DM. ▫ Txertoak → eskarifikazioak, azal zati bat kendu ta patog sartu. ▫ Rauwolfia → egonezina baretu + bihotzeko gaixotasunak tratatzeko (gaur egun ebai eabiltzea). ▫ Txamurran olioa legenarrantzat ta merkurioa sifilisantzat. Zaintzarako erakundeak Ospitalak: eztao inf nahikua baño ospitale barrutan gune espezifi. zeudela ustea: erditze gelak, farmazia, operazio gela… 2.4. Txina (k.a. 3500 urte ingurutik aurrera): ▪ Bigarren Chou dinastiatik aurreako historia (k.a. 1122-249) ▪ Liburu sakratuk zituzten, idazkera zaya eabiyi, piktogramak. ▪ Gobernu patriarkala, emakumiak ezerre, klase sozialen arab banaketa. ▪ Erlijioa: Taoismoa, konfuzionismoa ta budismoa. ▪ Asmakizunak: iparrorratza, bolbora, papergintza ta imprimaketa. 8  Osasuna eta gaixotasuna ▪ Osasuna: espirituak be buruakin ta unibertxoakin dakan orekan emaitza. ▪ Gaixotasuna: Ying ta Yang energien arteko desoreka edo espirituek eragindakoa. ▪ Prebentzioa oinarri. ▪ 2 enperadore famatu → 1. Shen Nung (enperadore gorria): Sendabelarren ikerketak. 2. Huang-Ti (enperadore horia): medikuntzaren estatutua idatzi → - Diagnostikoan 4 urratsak: beiratu, entzun, galdet, sentitu. - Osasunan ta gaixotasunan fase guztik, prebentzioa ta tratamendua barne. ▪ Osasun zainketik etzeon, zaintzaileik EZ. ▪ Emakumia apala, alaben hezkuntzan arduraduna. ▪ Tradizioa nagusitu medikuntzan, gaxoa hiltze bazan meikuek zigorra. Gaixotasunen tratamendua Zirk/digestio sistemen azterlanak in, 200 pultsazio mota identif. Bainuen erabilera terapeutikoa in sukarra murrizteko. ▪ Kirurgia: zaurien tratamendua ta gizonen zikiratzea. ▪ Farmakopea: ehunka subs; efedrina, artsenikoa, opioa, granada sustrai… ▪ Gaxoak etxean zaindu biar, ospitalik ez. 2.5. Mundu berria (Amerika): ▪ Ezinda ziur kokalekuan une zehatza jakin. ▪ Liburu sakratuk suntsituk izantzian. ▪ Emakume indiarrak sozialki baloratuk. Osasuna eta gaixotasuna Osasuna → pertsonan ta bere jainkoen arteko harreman orekatua. Gaixotasuna → jainkoan arauak haustia. Gaixotasunen tratamendua 1. Enpirikoak: sendabelarrez ta metodo kirurgikoz indako tratamenduk. 2. Magikoak: animaliei transferentzik ta giza sakrifizioak. Amuletuak. ▪ Erlijioa, magia, medikuntza ta farmazia nahastuta zainketetan. ▪ Apaizak haztiak o igarleak ite zituzten jarduera oyek (aparte bizi). 9 3. MUNDU KLASIKOA Gizarte egitura - Herritarrak: etzuten lanik iten, filosofoak, artistak, politikoak… - Plebeioak: artisauak ta langileburuak. - Esklabuak: gizartean lanak ite zituzten ta ekonomian oñarria zian. 3.1. Grezia klasikoa (k.a. V-IV) Gizartean ezaugarrik: - Egipto ta Feniziatik ayatutako zibilizazioa. - “Polis”-en sorrera. - Gizarte patriarkala, emakumia etxian. - Politeistak, Apolo ta Higea osasunan jainko-jainkosak. - Filosofian garapena eman. - Gobernu mota ≠; monarkia, aristokrazia, oligarkia, tirania ta demokrazia. Osasuna eta gaixotasuna ▪ Gaixotasuna zigor bezela ikusi. ▪ Gaixotasunai arrazoi naturala ematen 1. ▪ Medikuntza eskola txikik sortzen hasi, ordaindu behar. Osasunaren zainketak ▪ Arreta hiritarren kategorian arab: a. Herritar askeak eta plebeioak: Mediku teknikoek tratatu. b. Esklabuak: Mediku teknikoen esklabuek zaindu. ▪ Urrezko mendea (k.a. V), gaur egunea ayatuyan medikuntzako 1. tratatuak agertu. ▪ Pertsonei osasunean hezten hasi. Prestakuntza teorikoik EZ, gaixotasunak modu enpirikoan tratatu. Zirujauak Farmakopeak: belarrak bildu ta eman. Errizotomak: sustraiak bildu ta administratu. Gimnastak: gimnasia ta masajea in. Mediku Adimenean oinarritu, ez eskuzko alderdin = etzeuden gaxoakin teknikoak harremanetan (esklabuak launtze zieten). Medikuntzako Gizon gaztiak, gizarte goi-maila, heziketa onekuak. ikasleak 10  Gaixotasunen tratamendua ▪ Anamnesia: egoera fisikoa, emozionala, ohiturak, klima, portaera… ▪ Farmakoak: purganteak, enemak… ▪ Zirugia: luxazioak murriztu ta hausturak tratatu. ▪ Diagnostikoa pronostikoan araberakua. ▪ Pronostikoa sendatzeko aukeraren arabera. ▪ Zaintzaileak esklabuak. ▪ Emagina izateko arauak: ama izan ta ugaltzeko adina pasia euki. Zaintzarako erakundeak: 1. Tenderete → kanpin denda modukoa, mugikorra. 2. Latreion → medikuan bulegoa, goi mailako jendiantzat. 3. Tenpluak → menditan kokatuk, “ur medizinala”. 3.2. Erroma klasikoa Etzekaten erlijio, kultura, arte propioik. Militarki oso boteretxuk. Hirien saneamendua → akueduktuak, estoldak. Erlijioa: kristautasuna sortu, bereizi lenuo ta geo. Gaixotasunan interpretazioan aldaketa. Osasuna eta gaixotasuna ▪ Medikuntza jardutea lanbide ez duina, armada zan garrantzizko gauza 1. ▪ Greziarrak izate zian meikuk. Galeno (k.a. II.) → greziar etorkina - Sendagaiek gaixotasunan sintomak antagonizatu behar. - Landareekin hainbat sust prepatu: prestakin galenikoak. - Gaixotasun ↑ deskribatu + pr patologikoen bilakaera 4 fasetan banatu (hasiera, igoera, ezarpena ta gainbehera). - Bendaje teknika berezia, Galeno txanoa. 11  Cornelio Celso → hanturan sintomak deskr (gorritasuna, mina, beroa). Gaixotasunen tratamendua ▪ Interbentzio kirurgikoak: trakeotomia ▪ Metodo naturalak: ariketak, masajeak, dietak… ▪ Magia (erromatarrak) Zaintzarako erakundeak: - Trajanoren Alimenta: osasunaren sustapena ite zan. - Valetudinaria: ospitale erromatar militarrak. Hasieran mugikorrak geo harrizkoak. Laukizuzenak ta erdin jardina behartzituzten sendabelarrekin. Zaintzarekin erlazionatutako pertsonaiak: Option: gaixoen garbiketaz arduratu. Nosocomi: gaixoen zaintzaileak, erizain antzeko zeoze. 12 13  ERIZAINTZAREN HISTORIA Erizaintzako zainketen 2. etapa: bokazioaren etapa. 1. Kristautasunaren hasiera. 2. Erdi aroa, gerrak: - Goi erdi aroa. - Behe erdi aroa. 3. Aro modernoa. 4. Bokazioaren etapa Espainian. 14 1. KRISTAUTASUNAREN HASIERA - Erroman kristautasuna II. mende arte jazarria. - IV. mendetik aurrea kristau bihurtu. Emandako aldaketak: Gizarte banaketa amaitu. Gaixotasunak zerbait negatiboa izateaz utzi. Zainketa erakundeen sorrera. Erizaintza ta zainketen eboluzioa ulertzeko, kristautasuna 4 etapatan banatu: 1. Hasierako fasea → Ebanjelikoa, I-V. 2. Erdi aroko fasea → ongintza/eliza, V-XV. 3. Fase modernoa → ongintza zibila, XV-XVIII. 4. Medikalizatutako karitatearen fasea → XVIII- XXI. Osasuna eta gaixotasuna - Gaixotasuna jainkoakin erlazionatua. - Gaixotasuna aukera bat jesusen pausuak jarraitzeko, pobreei lagundu… Osasunaren zainketak - Konpasioa. - Altruismoa, gainontzekoei lagundu interes propioik gabe. Emakumeek 1. kongregazio erlijiosoak sortu → Diakonesak: Febe ta Olimpia, famili onekuak, behartxuei laundu. Alargunak: zaintzako emakume taldiak, ez eitan alargunak. Birjinak: erlijioakin lotutako gauzak in, “gaur egungo monjak” Emagin erromatarrak: dirudunak. - Marcela: bere jauregin gaxoak tratatzeko monasterio bat jarri, “Marcelaren etxeak”. - Fabiola: Europako 1. ospitale publiko kristaua sortu bere jauregin, “Nosocomio”. - Paula: karitatezko jarduerak in. Gaixotasunen tratamendua - Zainketan oinarritu ez sendaketan. - Gaixoen zainketa bi arrazoiengatik: gizakia ta kristaua. - Hitzetan oinarritutako zaintzak, gorputza ikutu gabe. - Ezagutza teknikoik gabe. Zaintzarako erakundeak: 1. Ospitale militar ta kristauak→ goi mailako emakumeek zainketa sinpleak eman. 2. Xenodoquio, elizak sortutako eraikinak, ospitalea, geriatrikoa… zekatenak. 15 2. ERDI AROA (V- XV mendeak) 2.1. Goi erdi aroa → V-X. mendeak - Aro iluna: izurriteak, gerrak, gosea… - Kristautasuna erlijio ofiziala, boteretsua. - 3 gertaera garrantz. zainketetan eragina izantzutenak: a. Feudalismoa → jauntxoak lurren jabe, nekazariak babesan truke. b. Monastizismoa → monastegitan bizi, monjas de klausura. c. Islamismoa → Mahoma jaio, aldaketak. Osasuna eta gaixotasuna - Izurriteak, gosea, infantizidioa (ume asko hil)... - Gaixotasuna bekatu baten ondorio? o jainkoan gertu eoteko aukera? - Elizak gaixoen zaintzan erantzukizuna hartu. Osasunaren zainketak - Laguntza espirituala, jaten eman, jantzi, garbitu… - Formakuntza gabeko elizako jendeak eman. Zaintzaileak: 1. Emakume feudalak: feudoko gaxoen zainketa, 1. sorospenak ta etxeko erremedioak. 2. Monjeak: enemak, izainak, arropa beroakin estali… 3. Mediku islamikoak: oso baloratuak, anatomia gutxi jakin, medikazioan aurrerapausuak (alkoholen erabilera). Gaixotasunen tratamendua - Otoitz itia. - Tratamendu enpirikoak; barberuek, berritsuek, zirujauek ta emaginek administratu. - Medikuntza teknikoa: oso mugatua, aberatsentzat bakarrik. - 1. unibertsitateak (Oxford, Bolonia, Paris ta Salerno). - Medikuntzako prestakuntza arautua sortu → Salernoko unibertsitatea. - Medikuntza monastegitatik atea, laikoa izatea ahalbidetu. - Regimen Sanitaris Salernitatum: tratadu didaktikoa (XII.) - Emakumeei irekia. Zaintzarako erakundeak: - Apezpikuek aginduta, 1. ospitaleak sortu, ezaugarrik: Kokapena: monastegi/katedralen ingurun. Elizak kudeatu. Karitatea ta errukian oinarritu. Pobreentzat, aberatsek mediku bisitak etxean. Lehen ospitalea: San Basilio Zesarekoak sortu, IV. 16  Ospitale garrantzitsuenak Dieu hotela - Lyon, 542. urtea - Elizan menpe X. Dieu hotela - Paris, 651.urtea - Kudeaketa laikoa. - Zaintzaileak: Agustinen ordena (gizon/emakumeak). - Gaur egun martxan. Santo espirituko - Erroma, 717.urtea ospitalea - Urteetan eredu bezela eabiyi. - 1500.urtian 1000 oheko eraikina. Santa Catalina ta - Londres, 936.urtea San Bartolome - Gaur egun martxan. ospitalea - Erizaintza ta medikuntzan formakuntza eskeini. 2.2. Behe erdi aroa → XI-XV. mendeak - Aro ilunan amaiera. - Demografia ↑ - Europar kulturan garapena. - Gurutzadak: merkataritza ta kulturen trukea. - Pandemiak ta izurriteak: izurri beltza, legenarra ta gripea. Osasuna eta gaixotasuna - Goi erdi aroko pentsamendua mantendu. - Gaixotasunak ta sufrimenduak jainkoangana gertuatzeizu. - Zaintzaileak pribilejiatuak, aukera jaikoan pausuak jarraitzeko. Zaintzaileak: Gizarte maila altukoak. Orden erlijiosotan bildu. a. Orden militarrak Helburua → gurutzadak. - Kanpañako ospitaleak jarri: mugikorrak, lastozkuak. - Kideak: 1. Zaldunak: borrokaz arduratu, etzianian gerran gaixoak zaindu. 2. Apaizak: errezatu gerragatik, gaixoengatik… 3. Anai zerbitzariak: gaxoak zaindu, bidaai luzeko zaldunei lagundu. Ondarea → - Uniformearen erabilera. - Antolatzeko beharra. - Zauritu ta gaxoak garraiatzeko garrantz. 17 b. Orden erlijiosoak - Izurriteen ondorioz sortu. - Gaixoak monastegi kanpuan zaindu. - Bizitza pobrea ta zorrotza. - Frantziskotar ordena → San Frantzisko Asiskoak sortu (1182-1226), orden erlijioso garrantz. c. Orden sekularrak - Kristauak baño monastegin aldeko botoik ez. - Zainketetan askatasun ↑ - Ekarpen haundik erizaintzako. - Pariseko Dieu Hoteleko ahizpak: erizain lanak in. Flandeseko Beginak → emakume intelektualak, erdi-goi maila. Taldian bizi. Elizatik aparte, etzian elizan aurka altxa baño alare etzeuden ados hainbat gauzekim. Beteze gaxo umiak, adinekuak ta legedardunak zaindu. Jarraituak ta erriak izantzian, boteria artzen jun = eliza kontran. Gaixotasunen tratamendua - Kontrakoak kontrakoekin sendatu. Odolusteak, dieta, purgak ta drogak. a. Fedean oinarrituak: exorzismoak, santuei errezatzea. b. Enpirikoak: - Bizarginak: enemak, bendajiak, hortzak atea… - Zirujauak (behe klasekoak): ibiltariak, herriz herri → herniak, kataratak, hausturak… - Emaginak. c. Medikuntza teknikoa: formakuntza pobrea, pultsoa X hartu. - Hasieran monastegitan ikasi, geo uni (XIII.) - Anatomia ikasteko Galeno eta Avicenaren testutan oinarritu = atzerapena, disekzioak debekatuak, anatomia maila ↓. Zaintzarako erakundeak: Ospitale asko sortu, ezaugarrik: - Helburua: karitatezkoa. - Egitura: eraikinak publikoak zianez ederrak izan biar. - Tamaina: oso zabalak, aldarea erdin. - Langileak: erizainak, bizarginak, zirujauak, mediku gutxi ta administratzaileak. - Pazienteak: gaixoak ta pobreak. - Instalazioak: gaixoentzako gela, sukaldea ta garbitegia. 18 3. ARO MODERNOA (XV- XVIII. mendeak) - Merkataritzan hedapena ta errepideen eraikuntza. - Amerikan aurkikuntza ta konkista. - Erreforma protestantea → Martin Lutero, eliza zatitu, katoliko/protestante. - Klase sozialak: burgesak ta langileak. Zientzia mailako gertaerak: 1. Lurrak ardatz berean ta eguzkian ingurun birat (Copernico). 2. Imprimategia sortu (Gutenberg). 3. Ezagutza zientifikoa ↑ sineskeria ↓. 4. Disekzioak iten hasi. Osasuna eta gaixotasuna Irudi garrantzitxuk: - Thomas Sydenham (1624-1689): mediku inglesa. Gaixoa sendatzeko be onduan eon behar, sintomak ikusteko. - Giambattista Morgagni (1682-1771): gaixotasuna gorputzeko eremu lokalizatutan (organoak eta ehunak) sortzezala azaldu. Garaiko gaixotasunak: Nutrizionalak → ○ Burgesak: bizimodu sedentarioa ta haragi kontsumo ↑ = Litiasia. ○ Langileak: lan ↑, dieta oso basikoa = desnutrizioa, rakitismoa. Laneko gaixotasunak → fabrikak ↑, lanbide gogorrak = lan istripuak. Gaixotasun infekziosoak → XVIII. mendean izurriteak berragertu, higiene baldintza txarren ondorioz. Emakumeekin zerikusia duten gaixotasunak → neurosia. Haurren gaixotasunak → haur txiki ↑ hil, elgorria ta difteria. Zaintzaileak: - XVI. mendean Erreforma Protestantean ondorioz zaintzaileik X. - Bokazio ta gogo gabeko langileak. - Antolaketa ta ikuskapenik X. - Erizaintzako garai iluna. - Eliza katolikoak “kontraerreforma” (1545-1563). - Mug. hauen ondorioz hainbat talde erlijioso gaixoen zainketaz arduratu. Hermanos de San Juan de Dios Haurrak/gaxotasun mentalak zituzten gaixoak zaindu. Gaixoen ministroak Erizaintzako gizonezkoen ordena. Frantziskotar tertziario anaiak “Orden de la Visitacion de Maria”sorreran parte hartu. San Vicente de Paulek emakume talde batekin sortu. Karitateko alabak Etzekaten botoik, etzian itxieran bizi, eoziñ erropa, eoziñ emakume. Janaria prepatu ta gaxoai eman, gaxoa garbitu ta bisitatu, laguntza psiko. eman ta gelak txukundu. 19  Gaixotasunen tratamendua 1. Sinismenean oinarritutako tratamenduak: herri xehea. - Erlijioa: prozesioak. - Astrologia: astroei kontsultak epidemien inguruko galderak iteko. - Magia. - Errege boterea. 2. Medikuntza teknikoa: burgesak. - Mediku gutxi, aberatxak bakarrik zaintze zituzten. - Vesalio ta Harvey-k anatomiako doktrina berriak ezarri. - Ambrosie Pare (1509-1590), erditzeak emaginek artatu biar zituztela defendatu, ta kasu zailetan bakarrik meikuak. Zaintzarako erakundeak: - Nobleziak, burgesiak ta elizak ospitale asko sortu, ezaugarrik: Helburua: sendagarria karitatezkoa baño geyo. Egitura: oañartekoen antzekuak, ospitale txikiaguak ebai in gaixo mental, infekzioso ta burgesentzat. Langileak: erizainak, medikuak, zirujauak ta bizarginak. Pazienteak: ○ Herri xehea → ospitale haunditan. ○ Burgesak → banakako gelako ospitale txikitan. Erakunde zibila, gaxoak tratatzea estatuan eskubidea/betebeharra da. XVIII. mende amaierarako ospitaleak eliza-erakunde izateai utzi. 4. BOKAZIOAREN ETAPA ESPAINIAN 4.1. Erdi aroa Osasuna ta gaixotasuna → gaixo geyenak gerlariak, sinismen ta praktika ↑ bi erlijioen eragina (gurutzadak): zainketa basikoak, higienea, ohea, pixa aztertu. Zaintzeko erakundeak: ospitaleak in errege/apezpikuen aginduz, ezaugarrik: Monja erlijiosoek kudeatu Pazienteen ta lanan erregistroa in. Pazienteak: gaixoak, eskaleak, erromesak… Zaintzaileak: emailea, ospitalekoa, erizaina, zerbitzaria. 4.2. Aro modernoa Osasuna ta gaixotasuna → kristautasunan ikuspegiakin, erreforma protestanteak eragin gutxi. Erizaintzako zainketak: Osasuna mantendu: oinar. beharrak, elikadura, higienea, erosotasuna... Osasunan berreskurapena: zeregin teknikoak; behatu, bentosak aplikatu. Xarabeak ta purgak administratu. Prebentzio-zainketak: desinfekzioa eta berrogeialdiak Ospitaleko erregistroa. 20 21  ERIZAINTZAREN HISTORIA Erizaintzako zainketen 3. etapa: Zaintzaren etapa teknikoa. 1. Aro garaikidea. 2. Erizaintza XIX. mendean: - Florence Nightingale. - Gurutze Gorria. - Erizaintzako Nazioarteko Kontseilua. 3. XX.mendea. 4. Etapa teknikoa Espainian. 22 1. ARO GARAIKIDEA (XVIII. mende bukaera - XIX mende erdia) 1.1. Gertaerak Frantziako iraultza bukatzian hasi (1780-99). Arlo ≠ iraultza (ekonomia, teknologia, politika, artea, zientzia…). Demografiak ↑. Industrializazioa, katian lana iten hasi. 1.2. Ezaugarriak Gizarte egitura: ▪ Burgesia berria → bankarik ta enpresaburuk. ▪ Proletariadoa → langileak. Sistema ekonomikoa: kapitalismoa. Langilegoan egoera txarra: Zikinkeya, gas toxikoak, lanaldi luziak, umiak ta emakumiak esplotatu gutxi ordaintzeko… = Sindikatun sorrera. Zientzian aurrerapausuk, magiatik bereizi. Metodo zientifikua garatu, frogatu ezindana baztertu. 1.3. Zientzia eta teknologia XIX. mendean a. Biologia ￫ Jean Batiste Lamarck: espezien lehen teoria. ￫ Charles Darwin: eboluzioaren teoria. ￫ Gregor Mendel: herentzia genetikoaren legeak. b. Mikrobiologia ￫ Mikroskopioa sortu = zelulen inguruko hainbat teoria garatu. ￫ Louis Pasteur: pasteurizazioa. ￫ Robert Koch: Koch-en baziloa identif ta Koch-en postulatuak. ￫ Carl Flügge: listu tantatxoen kutsapena. ￫ Edward Jenner: lehen txertoa (1796) ￫ Ramon ta Cajal: Nerbio bultzadak transmi. mekanismoak aurkitu. c. Beste diziplina batzuk ￫ Fisika ta kimika: Pierre, Marie Curie ta John Dalton nabarmendu. ￫ Psikologia: Sigmund Freud (Psikoanalisiaren teoria). ￫ Diziplina berrien sorrera. Osasuna eta gaixotasuna Baztangak hildako asko Amerika ta Afrikako kolonitan, Edward Jenner ta Isabel Zendal garrantzitsuk gaixotasun honen aurka. Garaiko beste gaixotasun infek: sukar horia, sukar tifoidea ta kolera. Haurren heriotza tasa asko iyo. Migrazioa herritatik hirita = Tuberkulosia ta tabakoa azaldu, lan istripuk areagotu, alkoholismoa azaldu. Edwin Chadwick: Osasun Publikoaren legeak. Fabrikako ikuskatzailean irudia sortu. Gaixotasuna baldintza txarren ta mikroorganismoen ondorio. 23 Osasunaren zainketak Osasun arreta = pertsonen eskubidea → Gizarte segurantzako 1. legeak. 1. arreta etxian itezan. Etxeko remedioak: purgak, brebajeak ta enplastoak. Medikuk: bentosak, izainak, garbiketa, elikadura (heziketa)... eabiyi. Erditzeak: etxean, emaginek artatu. Gizarte maila ta jasotzezuten osasun arreta Medikuek etxian o kontxultan tratatu. Aristokrazia Gaixotasun kronikon tratamend balneariotan. Burgesia - erdi klase altua Familiko medikua zuten. Ezintzuten beti mediku arreta ordaindu → Erdi klase bajua friendly societies sortu. Ospitalea jutezian, medikuntza irakaskuntza Klase bajua bertan in. Mediku xelebreek artatu. Gaixotasunen tratamendua Ignacio F. Semmelweis → eskuak garbitzian aita. Garaiko garapenak: Elektrokardiografoa, estetoskopioa, laringoskopioa, oftalmoskopioa ta esfigmomanometroa. Teknikak garatu (tresnetan zentratu) baño gaixotasunen sendaketan ez. 1870. urtian farmakologia modu eraginkorrian eabili = eboluzioa. Ospitaleak XIX.mendean ￫ Geoz ta teknologi ↑ = osasun arreta geoz ta garestigua = karitatezko ospitaleak gainezka in. ￫ 1783 → ospitaleak pabiloi sistemaren bidez sortzen hasi. ￫ Gaur egun John Hopkins ta Copenhagueko ospitalea mantendu. ￫ Ospital berrin ezaugarrik: - Mediku bat beti presente. - Donazioei esker sortze zian. - Hobekuntza nabarmenak: berogailua, sukaldeak, autopsia gela, esterilizazioa, ebakuntza-gelak… ￫ Elizaren presentziarekin zer? - Orden erlijioso asko desagertu. - Osasun publikoak → gaxo akutuak zaindu. - Fundazio erlijiosoek → paziente kroniko, desgaitu ta adinekoak. - Estatuak fundazio erlijiotsuak subentzionatu. 24 2. ERIZAINTZA XIX. MENDEAN Garai ilunaren amaiera, eboluzioa. “Erizaintzaren artea” Jainkoaren San Juanen ordenako anaien liburua idatzi. XIX. hasieran erizaintza orden erlijiosoak ta gizarte maila ↓ emakumiek. Erizaintzan bi korronte: erizaintza orden erlijiosoek vs erizain formatuek. Erizaintzan erreforman parte hartzaileak ⬝ Fliedner senar-emazteak ⬝ Florence Nightingale ⬝ Gurutze Gorria ⬝ Erizaintzako nazioarteko kontseilua ￫ Kaiserswerth-ko Diakonesak ￫ Elisabeth Fry (1780-1845) 2.1. Florence Nightingale (1820-1910) Erizaintzako zainketak profesionalizatu zitun. Lanparan emakumia bezela ezautu. Heziketa autodidakta, asko ikasi bere aldetik. 1853n Krimeako gerran eon ta soldaduen heriotz-tasa %40 → % 2 jeistea lortu hartutako neurriei esker. San Jorge-ren gurutzea jaso zun orreatik. ￫ Ekarpenak ▪ Lanbidean irakaskuntza ta erizaintza militarra antolatu. ▪ Erizaintzan datu estatistikoak ta epidemiologikoak eabiltzen lehena. ▪ Maila ↑ emakumek lanbidean aritzeko zituzten aurreiritzi sozialak hautsi. ￫ Erizaintzako eskola, 1860. ▪ Krimean intzun lanagatik emantzioten diruakin sortu zun. ▪ Londresko Santomas Ospitalian kokatu. ▪ Heziketa diziplinatu zorrotza, etika/moral ↑ emakumiak ziala eakutxi. ▪ Prestakuntza 2-3 urtekoa. ▪ Prestakuntza bukatzian ospitale publikotan lana eman. ￫ Obra ▪ 147 liburu idatzi. ▪ Gaiak → geyenak erizaintzataz + estetika, filosofia, gosea, zigorra… ▪ Erizaintzako oharrak (1860), bere liburu ezagunenetarikua. 25  2.2. Gurutze Gorria Henry Dunant (Suiza) sortzailea. Zeba? ikusizulako Solferinoko gudun zaurituk etzitula iñork artatzen. 1863 → Ginebrako kongresua, gerretan zaurituk artatzeko bolondres bila. 1864 → Ginebrako tratatua ▪ Zaurituak artatze zituzten langileak neutroak. ▪ Herrialde bakoitzak bere boluntario elkartia sortu biar, gurutze gorrian arauen menpekoa. ▪ Ikurra nazioartekoa ta neutraltasun seinale. ▪ Henry Dunant -ek 1901an bakean nobel saria. 2.3. Erizaintzako nazioarteko kontseilua ￫ Sorrera ▪ 1899 urtean, Londresen, emakumeen aldarrikapen mugimenduen ondorioz sortu. ▪ Erizaintzan jarduteko arauak ezarri zitun. ▪ 1.go bilera New Yorken: ▫ Estatutuen onarpena intzan. ▫ Zuzendaritza aukeatu zan: Ethel Bedford-Feneick. ￫ Gaur egun ▪ 130 elkarte baño ↑ barrun. ▪ Osasun arloko profesionalen nazioarteko erakundeik haundina. ▪ Gure herrialdeko erizainen elkarte bateko kide den erizain oro CIEkoa da automatikoki. ▪ Kongresua 4 urtero in, Espainian azkena 1993 urtian. ￫ Helburuak 1. Erizainen arteko lankidetza sustatu. 2. Erizainen egoera sozioekonomikoa obetu. 3. Lanbidean autonomia lortu. 4. Zainketa zerbitzuk obetu. 3. XX. MENDEA 3.1. Egoera I ta II mundu gerrak gertatu. Demografia 6.000 milioi. Aldaketa sozial garrantzitxuk → ○ Esklabutzan ta kolonialismoan “amaiera”. ○ Langileen eskubideak. ○ Emakumeen sufragioa. Iraultza zientifiko-tekniko aundiya: kotxiak, telefonua, ilargia ayatzia… Albert Einstein “Erlatibitatearen teoria”. 26 3.2. Zientzia eta teknologia ￫ Biologia eta farmakologia ▪ Gaixotasun trataezinak tratatzen hasi: Tuberkulosia, sifilisa, paludismoa, kolera… ▪ 1927. tuberkulosian txertoa sortu. ▪ 1928. penizilina aurkitu. ▪ Hainbat sust sintetizatu: kolesterol, intsulina, morfina, bitaminak.. ▪ Diabetesaren kontrola. ￫ Genetika, biokimika ta biologia molekularra ▪ 1930. mikroskopio modernoa sortu. ▪ 1953. James D watson ta Francis Crick DNAn egitura azaldu. ▪ Severo Ochoa ta Arthur Konberg Medikuntzako Nobel Saria jaso: RNA-ren sintesiagatik. ￫ Anestesia ta zirujia ▪ Muskulu erlaxatzaileak ta intubazio endotrakeala eabiltzen hasi. ▪ Asepsia ta hemostasia tekniken hobekuntza eman. Organoen transplanteak itezian. 800 farmako baino ↑ erabilera. Sormenak: laserra, ultrauhinak, OTA, EMN ta isotopo erradiaktiboak. Kimioterapian ta hormona bidezko terapien garapena. Osasuna eta gaixotasuna ▸ Garaiko epidemiak: Kolera, paludismoa, tifusa, gripea… Ebola ta GIB. ▸ Gaixotasun kronikoak: arnas bidekoak, kardiobaskular ta endokrinoak. ▸ Minbiziak azaldu. ▸ Heriotz-tasa: umeetan asko jeitsi, bizi-itxaropena handitu. ▸ Komorbilitatea haunditu. ▸ Gaixotasuna modu ekologistan ikusi, pertsona ingurunean barneratu. ▸ Gaixoa gaixotasun bat baño geyo da. ▸ Pertsonan esfera biopsikosoziala lantzen hasi. Osasunaren zainketak ▸ Osasuna denon eskubidia. ▸ Osasun sistema nazional ta pribatuen garapena. ▸ Erizaintza espezializatu ta erizaintzako laguntzailean irudia sortu. ▸ 1979tik aurrea osasunan promozioa ta gaixotasunan prebentzioa. 27  Arreta emateko leku nagusik. Heziketa ta ikerkuntza in bertan. Aurrekontuan geyengua xurgatu. 4. ETAPA TEKNIKOA ESPAINIAN Garapena 2. mundu gerra ta geo eman. XIX. amaiera arte tituluik gabe, emakume erlijiosoek (karitatearen alabak) o ikasketa gabeko emakumeek eman zaintzak. 857. Instrukzio Publikoaren Legea, indarrean sartu. Honela, erizaintza lanbide bilakatu. 3 estamentu azaldu: erizainak, praktikanteak ta emaginak. 1915. formakuntzan erregulazioa: ▪ Azterketa bat gainditu behar medikuntzako fakultatean. ▪ Formakuntza: 70 gai baino gehiagoko ikasketa. 4.1. Lehenengo erizaintza eskolak ▪ Espainiako lehen erizaintza eskola: Hungariako Santa Isabel (1896), Federico Rubio ta Galik sortu ta 30. hamarkadarte martxan. ▪ XX. mendean erizaintzako eskola asko azaldu: ▫ Gurutze gorriko eskola Madril ta Bartzelonan. ▫ Santanderreko “Marqués de Valdecilla” osasun-etxea. ▫ Santa Madrona Bartzelonan. ▪ Emaginek: emaginen eskoletan ikasi. Madril, Santa Cristinaren osasunan etxian. ▪ Praktikanteek: medikuntzako fakultatean ikasi. 4.2. Erizaintza gerra zibilan ta gerrate ondorengo urtetan Gerra Zibilan (1936-1939) erizaintzako eskola gehienak gelditu. - 3 erizain mota: gerrako erizainak, kanpainakoak eta militarrak. Gerra ondoren erakunde erlijioso ta patriotikotan bakarrik in lan. - Erizaintzako etapa teknikoa instituzionalizatu (garaiaren isla). Erizaintzako funtzioak garaian: garbitasunean laguntzea, elikadura, gaixoei medikazioa ematea, sendaketak, interbentzio kirurgikoak… Aipatutako erakundetan o gaixoan etxian. 28 4.3. Elkargo profesionalak - 1944. Osasun laguntzaileen elkargo ofizialak sortu. Hauek probintzietako elkargoen batura suposatu. - 1945tik aurrea derrigorrezkoa, erizain, praktikante ta emaginek kide izatea lanean jardun ahal izateko. Ze iteu elkargoak? 1. Erizaintzaren garapenari lagundu. 2. Lanbidean izen ona zaindu. 3. Intrusismoa salatu. 4.4. Osasun laguntzaile teknikoak ▪ 1952. Osasun laguntzaile teknikoa (OLT) titulazioa sortu. Erizain, praktikante ta emaginen ikasketak unifikatu. ▫ 3 urteko formakuntza. ▫ Barnetegi moduan egin. ▫ Funtzioak: txertoak ipini, medikazioa administratu, medikuari lagundu, erditzeak artatu... ▪ Sexuaren araberako funtzio banaketak: ▫ Emakumeek: etxeko zainketen ikasgaia ta gaixoak tratatu. ▫ Gizonezkoek: autopsi ikasgaia ta lana laborategi/radiologian in. ▪ OLT eskolak medikuntzako fakultateakin zuzeneko erlazioa. ▪ Espezialitateen sorrera garai honetan (emagina lehenetarikoa). ▪ 1978eko konstituzioa tageo, gizonezko OLT erditzeak artatzen hasi. 1960. urtean Klinikako laguntzailearen irudia sortu. 29 30  ERIZAINTZAREN HISTORIA Erizaintzako zainketen 4. etapa: Zaintzaren etapa profesionala. 1. 1975. urtetik erizaintzan egon diren aldaketak. 2. XX.mende bukaera. 3. Erizaintzaren profesionalizazioa. 4. Erizaintzako formakuntza. 5. Etorkizuna. 31 1. 1975. URTETIK ERIZAINTZAN EGON DIREN ALDAKETAK Erizaintzak bere profesionalak prepatu, ez meikuek. Erizaintzako unitateak koordinatu ta zuzendu. Lanbidea garatzeko ikerketa iten hasi. Asistentzi mailan: arreta enpiriko/tekniko hutsetik teoriko ta arrazionalea. Diagnostiko propioak = erizaintzako diagnostikoak sortu. 2. XX. MENDE BUKAERA 2.1. Azken gertaerak Gertaera historikoak ￫ ▪ Gerra hotzan amaiera (1991), Sobietar Batasunan desegitea ta AEB munduko potentzia bakarra bilakatu. ▪ 1992 Maastrichteko tratatua = Europar Batasuna sortu. ▪ Golfoko gerran garapena, gatazkak Libanon… ▪ Gizarte ezegonkorra, demokrazioa ta elkartasunan bizitzia zaila. ▪ Gizarte globalizatua. Aurrerapen zientifiko teknikoak ￫ ▪ Giza genoma proiektua (1990): DNAn sekuentzia ta giza genoman geneak identifikatu ta kartografiatzia lortu. ▫ Giza genoman argitalpena 2003. urtian in. ▫ Medikuntzan ta bioteknologian aurrerapena suposatu. ▫ Gaixotasun batzun diagnostiko ta tratamendun lagungarri: alzheimerra, Huntington-en gaixotasuna… ▪ Ama zelulen ikerkuntza, minbizin tratamendun iraultza suposatu. ▪ Tratamendu erretrobiralen garapena, GIBai aurre iteko. ▪ Fisika ta ingeniaritzai esker metodo diagnostiko berrik: ▫ Tomografia konputarizatua banakako fotoien igorpenan o tomografia positroien emisioan bidez. ▪ Kirurgia: teknika geoz ta prezisogoak ta inbasio gutxiyokin. ▪ Robotika eabiltzen hasi. ▪ Informazioan ta komunikazioan teknologia berrien garapena: aurrerapena diziplina guztitan 2.2. Osasuna Demografia: hazten jarraitu, piramide inbertitua. Osasunean hezkuntza in: gaixotasun akutu ta kronikoen maneiuantzat. Epidemiak: GIB ta Covid 19 (XXI.mendea) Osasuna/gaixotasuna ikuspegi globala (Alma-Atan konferentzia tageo) Osasun determinatzaileak azaldu: ekonomia, psikologia, politika ta hezkuntza. 32 Osasunaren zainketak ▪ 1977: Osasun ta Gizarte Segurantza Ministerioan sorrera. ▪ 1978 Espainiako Konstituzioa tageo: ▫ Pertsona guztik osasuna babesteko eskubidea. ▫ Pertsona guztik osasun arreta jasotzeko eskubidea. ▪ Nolakua zan Osasun arreta? ▫ Gaixoentzako arreta mutuen bidez (langile o enpresek ordaindutako kuoten bidez). ▫ Osasun zentroak gutxietxita, dirua ospitalera bideratu. ▪ 1983 maiatzak 19: Osakidetzako Euskal Osasun Zerbitzuaren legea, osakidetza sortu. ▫ 1984: lehen erakundeak atxikitu, Santa Marinako, Gorlizeko ta Zamudioko ospitaleak… ▪ 1986: Osasunari buruzko lege orokorra indarrian jarri. ▫ Osasun sistema nazionala (OSN) sortu → estatuko osasun zerbitzuan ta autonomia erkidegotako osasun zerbitzuen arteko harremana koordinatzeaz arduratu. ▫ Ekarpen nagusik: - Osasun zerbitzun finantzaketa publikoa ta unibertsaltasuna. - Herritarren ta botere publikoen eskubideak ta betebeharrak definitzea. - Osasunan deszentralizazioa autonomia erk-tan. - Osasun arreta integrala ematea, kalitate-maila handia lortzen saiatuz. ▫ Antolamendu mailak: a. Lehen mailako arreta: osasun sistemakin lehen kontaktua hemendik, gaixotasun preb ta osasuna sust prest, osasun arazoei modu integralian aurre iteko gai, diziplina anitzeko talde batek osasun zentrutan eman arreta. b. Bigarren mailako arreta: osasun sist konplexua, 1. mailan baño diagnostiko oknplexuguak iteko gai, arreta zentro espezializatutan (ospitaletan) eman, pazientia anbulatorioa izan o ospitaleratua eon. ▪ Beste araudi batzuk martxan jarri: ▫ Pazientean autonomia ta informazio ta dokumentazio klinikoa arautzeun Oinarrizko Legea (2002). ▫ Osasun Sistema Nazionalan Kohesio ta Kalitateari buruzko Legea (2003). ▫ 1997 ekainak 26, Antolamendu Sanitarioan EAEko legea. ▫ Osasun-zerbitzutako estatutupeko langileen Estatutu Markoaren Legea (2003). ▫ 2002 abenduaren 12ko, Osasun arloko aurretiazko 33  Zaintzarako erakundeak - Aldaketa haundik gertatu osasun zentrotan: - Asistentzi prozesuk informatizatu. - Prozesu burokratikoak bizkortu. - Pazientian komunikazioa ta jarraipena erraztu. - Jarduera estandarizatu protokolo ta gida klinikoak eabiyiz. - Profesionalei formakuntza eskeini. Unitate desberdinen sorrera Egonaldi laburra eta kirurgia Ospitaleratze luzeik biar eztuten paziente anbulatorioa kirurgikontzat. Ohiko ospitaleratzia biar eztuten ta etxian eon Etxeko ospitalizazioa daitezken gaixo aringarri/kroniko/kirurgikontzat. Eguneko ospitalea, egoitzak, paziente kronikoen eta Adineko ta gaixo kronikoak artatzeko. aringarrien unitateak. Osasun mentaleko zentroak Gaixotasun mentalakaten pazientiak modu integralian artatzeko. Lehen mailako arretan ta ospitaleko arretan Etxez etxeko laguntza arteko zainketak koordinatuz, etengabeko taldeak arreta gauzatu. 3. ERIZAINTZAREN PROFESIONALIZAZIOA Erizaintza zaintzen profesionalizazioan datza. Pertsonen zainketa gizakiak beti indun zeoze da. Zaintza profesionalak gizakia bere osotasunian aztertzeko gaitasun ta trebetasun espezifikoak eskatu. Zeñi esker profesionalizatu zan? 1. Florence Nightingale ￫ zaintzearen artea: “Airearen erabilera egokia, argia, beroa, garbitasuna, lasaitasuna eta dieta hautatu eta ematea, pazientearen energia gastu txikienarekin” (1860). 2. Virginia Henderson ￫ erizaintzako diziplina: “Erizaintzaren berezko funtzioa gizabanakoa, gaixo o osasuntsua, artatzea da, indarra, borondatea o biarrezko ezagutzak balitu bere kabuz egingo lituzkeen jarduerak gauzatzean” (1955). 3. Beste hainbat ￫ Hildegard Peplau, Dorothea Orem, Martha Rogers, Callista Roy… 34 Teoria holistikoa - Pazientia bere osatasunian aztertzia, haren alderdi bio-psiko-sozialak baloratuz. - Gaixotasun jakin bati arreta emateko ereduak atzean utzi. - 3 alderdi bereizi: biologikoa (fisiologia), psikologikoa (oreka emozionala ta egoera mentala) ta soziala (beste gizabanako batzuekiko harremanak) - 3 alderdi hauetako baten desorekak gizakian desoreka sortu. 3.1. Kode deontologikoa, 1973: Erizaintzako lanbidean jarduteko kode etikoa. Gida erizañentzat, be eginkizunian sortzeyan arazo etikoak konpontzeko. Kode horren bidez, Espainiako Erizaintzako Kontseilu Nagusiak be Kode Deontologikoa argitaratu, 1989an: ▪ 13 kapitulo, 84 artikuluk eta amaierako artikulu batek osatzeute. ▪ Erizain orok zin egin behar du bere lanbidean hasi aurretik ▪ Lantzen dituzten gaiak: ▫ Printzipio eta betebeharrak ▫ Sekretu profesionala ▫ Ikerkuntza eta hezkuntza 3.2. Erizaintzako jarduera eremuak Asistentziala ￫ ▪ Erizaintzako lanbidearen oinarrizko jarduera. ▪ Funtzioak: osasuna sustatu, gaixotasunai aurre, ongizatea... ▪ Erizaintzako Arreta Prozesua (EAP): jarduerak modu ordenatuan administratzeko, metodologia propioa. ▪ Taxonomia: hizkuntza komuna Ikerkuntza ￫ ▪ Erizaintza berezko diziplina bihurtu = ikertzeko betebeharra. ▪ Erizaintzako zainketak sakondu ta hobetzeko balio. ▪ Helburua ezagutzan gorputza handitzea. ▪ Azken urteotan Ebidentzian Oinarritutako Erizaintza sortu. Irakaskuntza ￫ ▪ Etorkizuneko erizainak prestatu. ▪ Erizaintza unibertsitatean sartu zenetik, beste osasun diziplina batzun menpe zeon eginkizuna erizaintzan menpe geatu. ▪ Etengabeko formakuntza eskatzeun diziplina. Kudeaketa ￫ ▪ Zainketen kudeaketa: EAPren faseen bidez. ▪ Osasunaren kudeaketa: zuzendaritzako postutan. 35 4. ERIZAINTZAKO FORMAKUNTZA Unibertxitatian sartzia → ▪ 70. hamarkadan erizañen 1. mugimenduk, erizaintza diziplina izatea nahi. ▪ Hezkuntzaren Lege Orokorra 1970, bi aukera: ▫ OLTak Lanbide Heziketan integratzea. ▫ Unibertsitatean sartzea: EUD ▪ EUD: 3 urteko titulazioa, % 50 teorikoa ta % 50 praktiko, 4.600h. Unibertsitatean 90. hamarkadako erreforma: ▪ Unibertsitatearen Erreformaren Legea (UEL): ▫ Kredituak, hautazko irakasgaiak ta aukera askekoak agertu. ▫ Ikasleak neurri batean erabaki ze ikasi nahidun. ▫ Ikasleak arlo berrietan trebatzeko aukera. ▫ Ikaste metodologia aldatu. Europako goi mailako formakuntza: ▪ Europa bateratua sortzeanian. ▪ 1999 Bologna adierazpena. ▪ Erizaintzako Graduaren tituluaren Liburu Zuria: erizaintzako formakuntza bateratzeko modua. ▪ 2007ko Unibertsitateko Irakaskuntzak Antolatzeko 1393 Errege Dekretuan bidez unibertsitate karreren egitura aldatu: ▫ Diplomatura ta lizentziaturak X → Graduak. Erizaintza 4 urteko 240 kredituko gradua: ▪ 60 ECTS oinarrizko zientzitan. ▪ 60 ECTS erizaintzako zientziak. ▪ 90 ECTS practicum ta gradu amaierako lana. ▪ 30 ECTS unibertxitatiak libreki aukeatu. Ikasleak 3 alderditako gaitasuna eskuratu: 1. Gaitasun orokorrak ￫ Instrumentalak, baliabideen erabilera, pertsonen artekoak, hizkuntza trebetasunak… 2. Gaitasun espezifikoak ￫ Pazientea/familia informatu ta heztea, jarduerak planifikatu, pentsamendu kritikoa garatu, erabakik hartu, denbora kudeatzu, taldean lan egitea... 3. Gaitasun kurrikulumarrak ￫ Zaintzak etikaz emateko eta lanbidea garatzeko gaitasunak. 36  4.1. Erizaintzako espezialitateak 1987 → Hezkuntza ta Zientzia Ministerioak erizaintzako espezialitateak lortzeko modua arautu: ○ Emagina. ○ Pediatriako erizaintza. ○ Osasun mentaleko erizaintza. ○ Osasun komunitarioko erizaintza. ○ Erizaintza geriatrikoa. ○ Gerentziako erizaintza. 2005 → Erizaintzako espezialitateei buruzko Errege Dekretu berria. ○ Erizaintza obstetriko-ginekologikoa (emagina). ○ Osasun mentaleko erizaintza. ○ Erizaintza geriatrikoa. ○ Laneko erizaintza. ○ Zainketa mediko-kirurgikoetako erizaintza. ○ Familiako eta komunitateko erizaintza. ○ Pediatriako erizaintza. 5. ETORKIZUNA a. Ikerkuntza Zergatik ikertu? ▪ Ezagutzak hobetzeitu. ▪ Arazoak konpontzen launtzeu. ▪ Diziplina garatzeko balio. ▪ Kalitatezko zaintzak emateko beharrezkoa. ▪ Erizain gutxik ikertu, denboa, formakuntza ta interes faltagatik. Erizaintzan ikerkuntzan eboluzioa: ▪ F. Nightingale → ingurumen faktoreak ikertu. Aireztapena, garbiketa… Informazioa jasotzearen garrantzia. ▪ 1900-1950 oso gutxi ikertu. ▪ 60.hamarkadan: erizaintzako teoria desberdinak sortu. ▫ “Theory of Interpersonal Relations” (Peplau, 1952) ▫ “The nature of Nursing” (Henderson, 1955) ▪ 90. harmarkan ebidentzian oinarritutako medikuntza. ▪ XXI. mendetik aurrera ebidentzian oinarritutako erizaintza (EBE): informazio zientifikoa praktika klinikoan barneratzeko. ▪ Erizaintzako ikerkuntza Espainian: ▫ 60. hamarkadaren amaierarte eskasa. ▫ Erizaintza unibertsitatean sartu = ikerkuntza kopurua ↑. ▫ 1993. urtean ikertzeko lehen unitateak sortu. ▫ 1996. urtean Investén-isciii sortu: erizaintzako ikerketa bultzatu ta praktika klinikoan barneratzeko. ▫ Ikertzaile kopurua pixkanaka handituz. 37  ▪ Gaur egun ikerkuntza egonkortuta. ▪ Gora indute: Artikulu zientifikoen argitalpena, Web-gune zientifikoak, finantzaketa ta ikertzeko zentruak. b. Irakaskuntza ▪ Bolonia planak aldaketak inditu baina gauzak adaltzeko daude oaindik. ▪ Graduondoko ta doktoregoko prestakuntza: ▫ Errege dekretua 56/2005: masterrak espainian erregulatu (doktoretza ahalbidetzeu). ▫ Doktoregoa iteutenen perfila: irakasleak, kudeaketa lanak ta ebidentzian oinarritutako erizainak. ▫ Unibertsitateak doktorego eskolak sortzen aidia. c. Erizaintza 2.0 IKT-ak erizaintzan Informazio anitzera sarrera. Informazioa Informazioa aztertu ta aukeratu behar. Arrisku eta abantaila suposatu. Ikasketa programa anitzak. Online formakuntza Flexible ta dinamikoak. M-learning. Dokumentu eta datuak partekatzea Lankidetza Online bilerak eta kongresuak egitea Edozein lekutik lan egitea Interakzio profesionala Helburu profesionaleko sare sozialak. Nortasun digital profesionala sortzea. Historia kliniko digitala. Osasunaren onura Telelaguntza, telekontsulta. Paziente kronikoen parametroen kontrola. 38