ΕΝΟΤΗΤΑ 2..PDF

1 Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών: Φιλοσοφία και Τέχνες Θεματική Ενότητα: Φιλοσοφία και Θέατρο (ΦΙΤ51) Εβδομάδα Μελέτης 2 Διδακτικό Υλικό. Συγγραφή: Γεώργιος Αραμπατζής Κριτική ανάγνωση: Γιώργος Ν. Βλαχάκης, Στασινός Σταυρι...

1 Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών: Φιλοσοφία και Τέχνες Θεματική Ενότητα: Φιλοσοφία και Θέατρο (ΦΙΤ51) Εβδομάδα Μελέτης 2 Διδακτικό Υλικό. Συγγραφή: Γεώργιος Αραμπατζής Κριτική ανάγνωση: Γιώργος Ν. Βλαχάκης, Στασινός Σταυριανέας Ενότητα 2. Φιλοσοφία, σάτιρα και κωμωδία  2 Στόχος Στο περίφημο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο, Το όνομα του Ρόδου, που εκτυλίσσεται στον δυτικό Μεσαίωνα, η πλοκή στρέφεται γύρω από το χαμένο χειρόγραφο του Αριστοτέλη για την κωμωδία (δηλαδή το χαμένο δεύτερο Μέρος της αριστοτελικής ανάλυσης του θεάτρου) το οποίο αποκτά ιδιαίτερη σημασία λόγω των βαρυνουσών κοινωνικών επιπτώσεων του κωμικού είδους. Στην παρούσα Ενότητα θα εστιάσουμε στις σχέσεις που έχει το κωμικό-σατιρικό πνεύμα με τη συλλογικότητα, σχέσεις που χαρακτηρίζονται από έναν εν πολλοίς αμφιλεγόμενο χαρακτήρα. Οι δυο κορυφαίοι οδοδείκτες στην προσπάθεια αυτή κατανόησης του κωμικού πνεύματος θα είναι ο Αθηναίος Αριστοφάνης και η Ρωμαϊκή κωμωδία. Το κωμικο-σατιρικό πνεύμα επιτελεί ένα είδος αντίστασης στον επίσημο, θεσμικό λόγο αλλά ταυτόχρονα οδηγεί στην κωμική ανακούφιση από τις κοινωνικές πιέσεις. Οι διαφορές των δυο εν λόγω κωμικών-σατιρικών εκφράσεων θα καταδείξουν ότι οι σχέσεις κωμωδίας και κοινωνικού περιβάλλοντος δεν είναι ούτε στατικές ούτε απλώς ανακλαστικές αλλά υπακούουν κυρίως σε ευρύτερες πολιτιστικές δομές. Ταυτόχρονα, το κωμικό-σατιρικό είδος βασίζεται σε μεγάλο μέρος στον επιτελεστικό χαρακτήρα του θεάτρου (performance). Μαθησιακά Αποτελέσματα Μετά την ολοκλήρωση αυτής της ενότητας ο/η φοιτητής/τρια θα είναι σε θέση: - Να κατανοεί τις σχέσεις του κωμικού-σατιρικού πνεύματος με τον επίσημο θεσμικό λόγο και την αυστηρότητα του επίσημου λόγου. - Να αναγνωρίζει τους τρόπους της κωμικής δόμησης και τις αποβλεπτικότητες της κωμικής-σατιρικής έκφρασης στον Αριστοφάνη. - Να κατανοεί τον προσανατολισμό της ερμηνευτικής του κωμικού-σατιρικού λόγου. - Να προσεγγίζει τις σχέσεις της κωμωδίας ως επιτελεστικό είδος με τη νοησιαρχία της ανάλυσης του Αριστοτέλη. - Να εντοπίζει τις διαφορές ανάμεσα στον Αριστοφάνη και τη Ρωμαϊκή κωμωδία στο πλαίσιο μιας γενικότερης πολιτιστικής ερμηνευτικής. - Να κατανοεί τον τρόπο με τον οποίο το θέατρο ούτε αντανακλά απλώς γενικότερα συλλογικά πλαίσια, ούτε περιορίζεται αυστηρά στην παραγωγή εξατομικευμένων συγκινήσεων αλλά ενέχει μια δομική σχέση με το περιβάλλον στο οποίο παρουσιάζεται, λαμβάνει μορφή και αναπτύσσεται αλλά και να αντιλαμβάνεται τη διαδικασία με την οποία τα διάφορα είδη θεάτρων διασφαλίζουν την πολιτιστική κληρονομιά τους.  3 Έννοιες Κλειδιά Κωμικό-σατιρικό πνεύμα, Επιτέλεση, Δομισμός, Γέλιο, πολιτιστική ερμηνευτική, πνεύμα της αντίστασης, θεσμικός λόγος, λαϊκή κουλτούρα, επίσημη κουλτούρα, πνεύμα της σοβαροφάνειας, κωμική αποσυμπίεση. Σχέδιο Μελέτης - Μελετήστε το κείμενο που ακολουθεί, δίνοντας έμφαση στα βασικά χαρακτηριστικά του κωμικού-σατιρικού πνεύματος και στη σχέση του με τη συλλογικότητα. - Μελετήστε, ανάλογα με την εμβάθυνση που επιθυμείτε να επιτύχετε, τη βιβλιογραφία που βρίσκεται στο τέλος της Ενότητας. - Απαντήστε στις ερωτήσεις της Αυτοαξιολόγησης που προτείνονται, ελέγξτε την ορθότητα/καταλληλότητα των απαντήσεών σας και ολοκληρώστε τις προτεινόμενες δραστηριότητες. Κωμικό-σατιρικό πνεύμα και θεσμικός λόγος Η θεώρηση του γέλιου και του παιγνιώδους και σατιρικού πνεύματος, ως εκείνων των στοιχείων που αναπτύχθηκαν στην αρχαία κωμωδία και σάτιρα, μας βοηθούν να εννοήσουμε τις ειδικές διαδικασίες ενός κωμικού έργου στο εσωτερικό του πλαισίου που σχηματίζουν οι μεγαλύτερες θεματικές και καλλιτεχνικές δομές. Το κοινό αντιμετώπισε το κωμικό και σατιρικό στοιχείο μέσα από ένα περίεργο συνδυασμό σοβαρότητας και χιούμορ. Η σάτιρα και κωμωδία είναι, θα λέγαμε, το αποκορύφωμα μιας παράδοσης ανεπίσημης λαϊκής κουλτούρας που ανατρέπει την επίσημη και, από πολλές πλευρές, καταπιεστική κουλτούρα. Το σατιρικό πνεύμα φιλοδόξησε να επιτελέσει την παρωδία του επίσημου λόγου. Αλλά, με αυτό τον τρόπο, μπήκε σε «διάλογο» μαζί του, έτσι ώστε να χρησιμεύει ως στιγμιαία απελευθέρωση του θεατή από την καταπίεση των κοινωνικών δομών. Το σατιρικό λαϊκό γέλιο απελευθερώνει επειδή επιβεβαιώνει, σε κάθε εκδήλωσή του, το κατώτερο κοινωνικό στρώμα, τις υλικές και σωματικές απολαύσεις του, σε πείσμα της αποπνικτικής σοβαρότητας της επίσημης κουλτούρας. Είναι, πράγματι, μια διαδικασία παρωδίας που πηγάζει από την υλική υπόσταση και κατεβάζει το αφηρημένο επίπεδο της επίσημης κουλτούρας στη γη. Το παράδοξο του κωμικού πνεύματος (κάτι που δεν αναγνωρίζεται επαρκώς)  4 είναι ότι γκρεμίζει αλλά και, ταυτόχρονα, επιβεβαιώνει τον επίσημο λόγο, έτσι ώστε οποιαδήποτε δεδομένη παράσταση να μπορεί να παρέχει μια προσωρινή ανακούφιση από τους αυταρχικούς κανόνες της κοινωνίας και του κράτους, κάνοντας να γελάει κανείς μαζί τους, χωρίς όμως να τους αμφισβητεί ουσιαστικά. Αυτόν τον επίσημο λόγο θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε και θεσμικό λόγο αφού είναι εκείνος που θεσμίζει τις διάφορες όψεις της βιωματικής πραγματικότητας. Αν τα κωμικά κείμενα δεν αμφισβητούν, όπως είπαμε, ουσιαστικά την επίσημη κουλτούρα, επιτρέπουν ωστόσο μια διαδικασία πολιτιστικής ανακούφισης, έτσι ώστε η ανεπίσημη σφαίρα της λαϊκής κουλτούρας να μπορεί να βρίσκεται συνεχώς σε αλληλεπίδραση με την, κατά τα άλλα, στατική επίσημη ιδεολογία. Αυτή είναι η ουσία και η λειτουργία του παιγνιώδους, εξεγερμένου και συμφιλιωτικού εν τέλει πνεύματος του σατιρικού γέλιου. Η σάτιρα και η κωμωδία επιδεικνύουν μια δυνατότητα της λογοτεχνίας να αναμιγνύει το σοβαρό με το κωμικό ή το σατιρικό χωρίς αξιολογική υστέρηση. Το κωμικό ενισχύει πραγματικά την αποτελεσματικότητα της αναπαράστασης ως μια σοβαρή αποστολή της κουλτούρας, εμπλεκόμενο σε έναν αστείο διάλογο με την επίσημη ιδεολογία η οποία εκπροσωπείται παραδοσιακά στο τραγικό θέατρο. Έτσι, το κωμικό τοποθετείται, όχι στο περιθώριο της λογοτεχνίας, αλλά ανήκει ξεκάθαρα στον θεμελιωδώς διαλογικό χαρακτήρα του θεάτρου και δεν απαγορεύει σε κανένα να κατανοήσει πληρέστερα το «σοβαρό» πυρήνα ενός έργου. Το τέχνασμα της μεταμφίεσης στις σάτιρες και τις κωμωδίες είναι ένα δραματικό- κωμικό μέσο ώστε να χαλαρώνουν οι, κατά τα άλλα, άκαμπτες κοινωνικές δομές, με το ηδονικό πρόσχημα του γέλιου. Μέσα από το κωμικό, επιτυγχάνεται μια προσωρινή απελευθέρωση από το άγχος μέσω του γέλιου. Το γέλιο μπορεί να λειτουργεί ως μια προσωρινή «βαλβίδα ασφαλείας». Μπορεί να εκφράζει την ανατρεπτικότητα συντηρώντας την κοινωνική ειρήνη. Μπορεί να παρουσιάζει μια στρογγυλεμένη ή ανατρεπτική άποψη έτσι ώστε να επαναβεβαιώνει την κοινωνία, αφού στο τέλος θα αποκαθίσταται η τάξη. Η παράδοξη ουσία του κωμικού / σατιρικού πνεύματος συνίσταται στο να είναι αυτό ταυτόχρονα ανατρεπτικό και συντηρητικό. Μέσα από την ανατρεπτικότητά του, το γέλιο συνδέεται με τις καταπιεσμένες μάζες οι οποίες εξεγείρονται ενάντια στις αυστηρές πιέσεις της επίσημης ιδεολογίας. Έτσι, αναδεικνύονται οι συντηρητικές και απελευθερωτικές παράλληλα λειτουργίες των κωμικών κειμένων. Η ελευθερία του λόγου είναι ένα χαρακτηριστικό της κωμικής έκφρασης. Η σκοτεινή πλευρά αυτής της ελευθερίας είναι ότι ως συνθήκη μπορεί να επιτρέψει τη βλασφημία και τη διαβολή. Κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει, σε ένα δεύτερο χρόνο, στην ανάγκη για περιορισμούς στην ελευθερία του λόγου. Αυτό συνέβη στην αρχαία Αθήνα όπως βλέπουμε με τις διώξεις των φιλοσόφων (Σωκράτης, Σοφιστές). Η τελική διαμάχη είναι αυτή μεταξύ της "παρρησίας" (του θάρρους, δηλαδή, να λαμβάνει  5 κανείς το λόγο για να μιλήσει και να πει πράγματα που ακούγονται δυσάρεστα στους άλλους) και της "λογοκρισίας". Τα κωμικά κείμενα δείχνουν τις στρατηγικές εξισορρόπησης αυτών των αντίρροπων δυνάμεων. Φυσικά, δεν πρέπει να μπερδεύουμε τη σάτιρα με το σατυρικό δράμα που αποτελεί ξεχωριστό είδος δράματος το οποίο βασιζόταν σε χορό από Σατύρους και έκλεινε τη σειρά τριών τραγωδιών ενός συγγραφέα, ελαφρώνοντας το καταπιεστικό, τραγικό αίσθημα που κατέκλυζε τους θεατές με ένα θέαμα πιο εύθυμο και ένα θέμα πιο πρόσφορο για παρωδία και αίσιο τέλος (το είδος αυτό δεν θα αναλύσουμε ειδικότερα εδώ). Αριστοφάνης Το αθηναϊκό έτος κοσμούνταν με διάφορες γιορτές, με πανηγύρεις και μασκαράτες. Η αθηναϊκή κωμωδία εντάσσεται σε αυτό το γενικό εορταστικό κλίμα κατά το οποίο τα ήθη και οι περιορισμοί μαλακώνουν και το απαγορευμένο μπορεί να εκφράζεται πιο άνετα σε ένα πλαίσιο κοινωνικής χαλάρωσης. Το ύφος του Αριστοφάνη εναρμονίζεται με αυτό το περιπαικτικό πλαίσιο. Εξαρχής, η κωμωδία του εστιάζει στο κοινό αίσθημα και τη γνώμη, στην ασέβεια προς το υψηλό ύφος και την πνευματική αυστηρότητα. Οι ήρωες δεν είναι, πίσω από διάφορα προσωπεία που επικαλείται ο συγγραφέας, κανένα άλλο πρόσωπο παρά ο Δήμος στις διάφορες εκφάνσεις του. Ο Αριστοφάνης ταυτίζεται με το λαό των Αθηνών. Επικρίνει τον πόλεμο. Επιτίθεται στους Σοφιστές, που με τα περίπλοκα επιχειρήματά τους απομακρύνονται από το γενικό αίσθημα και θέτουν το λόγο στην υπηρεσία επιμέρους συμφερόντων και όχι του γενικού καλού. Στους Σοφιστές συνυπολογίζει και τον Σωκράτη, που η πλατωνική παράδοση τον θέλει σκληρό πολέμιό τους. Ωστόσο, η τέχνη του Αριστοφάνη δεν είναι μόνο διδακτική ή πολεμική. Πρόκειται για έναν αληθινό συγγραφέα, με πραγματική δύναμη φαντασίας και υψηλό χειρισμό του θεατρικού λόγου. Υπάρχει, επίσης, στον Αριστοφάνη ένας περίεργος λυρισμός των καθημερινών υλικοτήτων (λάδι, κρασί, κρεμμύδια) και ενασχολήσεων (δουλειά, γλέντι, σπίτι). Ο Αριστοφάνης, πίσω από την υποτιθέμενη απλότητα των μηνυμάτων του, κρύβει μια πραγματική επινοητική ισχύ και μια διόλου ευκαταφρόνητη λογική επιχειρηματολογία. Ο τρόπος που παρουσιάζεται ο Αριστοφάνης στο Συμπόσιο του Πλάτωνος είναι χαρακτηριστικός της στοχαστικής ισχύος που του αναγνωρίζεται. Στο πλατωνικό αυτό έργο, ο Αριστοφάνης παρουσιάζει μια πολύ σημαντική θεωρία για τη δημιουργία και τη λειτουργία των φύλων, η οποία κρύπτεται πίσω από μια αλληγορία. Η απεικόνιση αυτή του Αριστοφάνη από τον Πλάτωνα εκφράζει, κατά ένα μέρος, την εκτίμηση που του όφειλε η αθηναϊκή διανόηση (ανάμεσά της και ο κορυφαίος φιλόσοφος) η οποία  6 έβλεπε σε αυτόν έναν άνθρωπο που χρησιμοποιούσε παραστατικές ιστορίες για να αναπτύξει πολύ σοβαρά επιχειρήματα. Ένα παράδειγμα: Νεφέλες Στη συνέχεια, θα δώσουμε ένα παράδειγμα από τον περιπαικτικό και σατιρικό προσώπων και θεσμών λόγο του Αριστοφάνη. Πρόκειται για μια αιρετική εικόνα του Σωκράτη που δίνει ο Αθηναίος κωμικός ποιητής, διακριτή από εκείνη που βρίσκουμε στα έργα του Πλάτωνος. Ο Σωκράτης στο παρακάτω απόσπασμα εκθέτει τον ιδανισμό του, που είναι εντελώς διάφορος του λαϊκού πνεύματος: ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ποτέ δε θα μπορούσα να βρω σωστά τα επουράνια, αν δεν κρεμούσα ψηλά το νου μου, και αν δεν ανακάτευα τη λεπτή σκέψη μου με παρόμοιό της αέρα. Αν από χαμηλά ξεκινήσω να ψάξω τα ψηλά, τίποτε δεν θα βρω. Τη δροσιά της σκέψης η χαμηλή γη με ορμή καταπίνει. Όπως γίνεται και με τα κάρδαμα. Ο συνομιλητής του Στρεψιάδης ενσαρκώνει το πνεύμα που ο υψιπετής Σωκράτης περιφρονεί, όπως φαίνεται ήδη από τις λέξεις που επιλέγει: ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι λες; Ο στοχασμός στα κάρδαμα λοιπόν ρουφάει τη δροσιά; Εμπρός, Σωκρατάκη μου, κατέβα  7 κι έλα μου να μου διδάξεις αυτά που θέλω. Ακόμη περισσότερο, η υψιπέτεια του Σωκράτη αναδεικνύεται αυτή καθεαυτή ως κωμική καθώς φιλοδοξεί την ερμηνεία της ολότητας του κόσμου, συνδυάζοντας φυσικά φαινόμενα με σωματικές λειτουργίες: ΣΩΚΡΑΤΗΣ Θα σε πάρω παράδειγμα. Στα Παναθήναια, όταν με σάλτσες την κοιλιά σου γεμίζεις, δεν νιώθεις ανακατωσούρα; Τούτο το ανακάτεμα στα ξαφνικά δε σου φέρνει γουργουρητά στην κοιλιά; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ναι, με πιάνει ταραχή· οι σάλτσες ανακατεύονται και πιάνουν κάτι κρότους σαν να ᾽ναι βροντές, ΣΩΚΡΑΤΗΣ Για σκέψου· από μια απλή κοιλιά που έχεις και βγάζεις τέτοιους κρότους· ε, τότε τί θέλεις να κάνει ο αέρας ο απέραντος; Να μην βροντά κι αυτός; Πρόκειται για μια σάτιρα της φιλοσοφίας που θυμίζει, μέσα από τη δοξογραφία των Προσωκρατικών, τη στάση της υπηρέτριας που γέλασε όταν ο φιλόσοφος Θαλής μελετώντας τα άστρα έπεσε σε ένα λάκκο. Μια απόκρυφη πλευρά της κωμικότητας εδώ, είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας υπηρετικός λόγος αποβαίνει ισχυρός. Η μεθοδολογία είναι διάφορη των Σοφιστών που έχουν κατά νου και αυτοί τις ικανότητες του λόγου να επηρεάζει και από ασθενής να γίνεται ισχυρός. Εδώ, ο  8 κωμικός ποιητής στέκεται σε μια μη-φιλοσοφική σφαίρα και επικαλείται την πιο κοινή νόηση και τον απλούστερο εμπειρισμό της καθημερινής ζωής, μαζί με την ειδική καθημερινή γλώσσα που τον συνοδεύει, προκειμένου να καταδείξει την παραδοξότητα και την εκκεντρικότητα των φιλοσοφικών ισχυρισμών. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, η γενικότερη εκδίπλωση της ισχύος, μέσα από μια οντολογική ανάκληση των πεποιθήσεων (δηλαδή, θέτοντας, πέρα από τις κοινές δοξασίες, το ριζικό ερώτημα: τι είναι εξουσία;) δεν αμφισβητείται ούτε από τον κωμικό-σατιρικό λόγο. Αυτό συμφωνεί με όσα είπαμε στην αρχή για την αμφισημία των σχέσεων κωμικού και σατιρικού πνεύματος με τον θεσμικό λόγο. Ιδεοκρατία, Ουσιοκρατία και Επιτέλεση Σύμφωνα με την πλατωνική ιδεοκρατία, οι ιδέες αντιπροσωπεύουν απόλυτες, αιώνιες και αμετακίνητες αλήθειες και, επομένως, δεν έχουν καμιά ανάγκη από ένα ειδικό τρόπο έκφρασης. Ο ζητητής της αλήθειας οφείλει να διασχίσει διαλεκτικά το επιστητό προκειμένου να αντικρύσει, ενορατικά πλέον, τις ίδιες τις ιδέες. Το έργο Συμπόσιο είναι χαρακτηριστικό της αναγωγής αυτής προς την αλήθεια. Ταυτόχρονα, το ίδιο πλατωνικό έργο αποτελεί ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, καταδεικνύοντας κάποιες αμφιλεγόμενες πλευρές στην κοσμοθεωρία του Πλάτωνος και την καταδίωξη από αυτόν της ποίησης. Δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει κανείς λογοτεχνικές αρετές τόσο στον φιλόσοφο Πλάτωνα όσο και στο είδος της έκφρασής του, που δεν ήταν άλλο από τον διάλογο. Πιθανώς, πίσω από την ανομολόγητη λογοτεχνική μαεστρία του φιλοσόφου να κρύβεται μια στρατηγική πειθούς η οποία δεν θέλει να ομολογήσει το όνομά της, στο μέτρο που η ανακάλυψη της αλήθειας, στην ύστατη φάση της, δεν έχει να κάνει ούτε με την πειθώ ούτε με κάποια άλλη δεξιότητα αλλά είναι θέμα ενόρασης του υψηλού και μόνο. Ο Αριστοτέλης, μετριάζοντας την πρωτοκαθεδρία της διαλεκτικής αναγνώρισε πιο περιφερειακές οντολογίες (επιμέρους καταστάσεις των πραγμάτων) στις οποίες έδωσε το όνομα "ένδοξα". Η αναγνώριση της σχετικής αυτονομίας του πεδίου της ρητορικής από αυτόν συνιστά μια ξεκάθαρη δήλωση ότι δεν υπάρχει αυστηρή και μη-ανακλητή επιστήμη των ιδεών. Στη θέση των ιδεών, ο Αριστοτέλης προτάσσει τις ουσίες, εσώτερες των όντων και μη ανήκουσες σε ένα χωριστό κόσμο και ούτε λογικές μόνο κατηγορίες της ερμηνείας τους. Ωστόσο, μια θεατρική ερμηνεία δεν είναι μια νοησιαρχική μόνο υπόθεση αλλά και μια παράσταση ή, με άλλους όρους, μια επιτέλεση (performance). Στην κωμωδία, μάλιστα, το επιτελεστικό στοιχείο επιδεικνύει όλο το ιδιαίτερο βάρος του, καθώς το αποτέλεσμα της θεατρικής δράσης στην ψυχική διάθεση του θεατή εκδηλώνεται άμεσα με το γέλιο. Το επιτελεστικό στοιχείο συνιστά μια πρόκληση στον θεατρικό ακαδημαϊσμό, που είναι κειμενοκεντρικός και νοησιαρχικός αλλά, ταυτόχρονα, αμφισβητεί τις πολιτιστικές νόρμες μιας συλλογικότητας. Αυτό ταιριάζει με το  9 κωμικό-σατιρικό πνεύμα για το οποίο μιλήσαμε. Έτσι, η σατιρική-κωμική επιχειρηματολογία αναπτύσσει μια εντελώς δική της υφή. Επιπλέον, η κωμική ανάλυση δείχνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το θέμα της εξουσίας που η επίσημη φιλοσοφία μοιάζει να αγνοεί πίσω από την αναζήτηση της αλήθειας. Θέματα όπως τα χαρακτηριολογικά ελαττώματα και, πίσω από αυτά, η απληστία, η άσκηση ισχύος, τα γλωσσικά παιχνίδια που αποσυντονίζουν τον μεγάλο λόγο της αλήθειας, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του κωμικού-σατιρικού λόγου. Η φιλοσοφία, με αυτή την έννοια, και γενικότερα η στοχαστική δραστηριότητα αποτελούν επιτελεστικές διαδικασίες, όπως βλέπουμε στον λόγο των Σοφιστών και πιο κοντά σε μας, χρονικά, στον φιλόσοφο J. L. Austin. Επομένως, στον όρο "επιτέλεση" θα πρέπει να δώσουμε ένα πλατύτερο νόημα, πέρα από την καλλιτεχνική, θεατρική παράσταση. Από μια άποψη, το σύνολο της επικοινωνίας είναι μια επιτέλεση. Θα εξετάσουμε σύντομα αυτή την τελευταία ιδέα. Οι κωμωδίες και οι σάτιρες φιλοδοξούν να αναδείξουν σχέσεις που πίσω από την κωμικότητα των καταστάσεων, δεν μπορεί παρά να είναι σχέσεις πραγματικές. Ο τρόπος που συλλογίζονται τα θεατρικά πρόσωπα καταδεικνύει σχέσεις ισχύος όπου κάποιος είναι ισχυρότερος και άλλος ανίσχυρος μπροστά του. Η κωμική διαχείριση επιτρέπει την κωμική αποσυμπίεση ως προς το βάρος που τέτοιες σχέσεις φέρουν εντός τους. Μιλώντας την αλήθεια, ο κωμικός-σατιρικός λόγος συνδέει τον λογισμό με την εξουσία και αμφισβητείται ο τρόπος που ο κόσμος παρουσιάζεται στην επίσημη άποψη ως μονοδιάστατος και "ρεαλιστικός". Η καθυπόταξη σε μονοσήμαντες προοπτικές του κόσμου είναι μια πηγή άντλησης εξουσίας για εκείνους που την επιβάλλουν. Η κωμωδία και η σάτιρα αμφισβητούν την ειλικρίνεια αυτής της κοσμοϊδέας και την ορθότητα που αυτή επιβάλλει, και προτείνει ένα διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας, πιο εγκόσμιο, πιο λαϊκό, πιο χαμηλό, αλλά ο οποίος δεν στερείται λογικής συνέπειας, το αντίθετο μάλιστα. Το κωμικό-σατιρικό πνεύμα συνιστά σχεδόν αποκλειστικά μια κριτική δραματουργία, από την άποψη που προαναφέραμε. Πραγματευόμενο τις κοινωνικές εκφράσεις, στόχο έχει να παραμορφώσει, να κακολογήσει, να προκαλέσει, να μπερδέψει και να επιτεθεί στην αλήθεια των βασικών εκφάνσεων της κοινωνικής ισχύος. Ωστόσο, η κοινωνική δράση καθεαυτή του είναι άγνωστη. Οι επιτελέσεις της κοινωνικής δράσης δεν είναι μόνο κριτικές αλλά επιζητούν και θετικά αποτελέσματα. Η θετικότητα του κωμικού-σατιρικού πνεύματος είναι η αμφιβολία των κραταιών πεποιθήσεων. Το γέλιο, ωστόσο, που προκαλείται με αυτές δίνει την ψευδαίσθηση ότι τις "έχουμε υπό έλεγχο", κάτι που δείχνει τον αμφιλεγόμενο χαρακτήρα του πνεύματος για τον οποίο μιλήσαμε ήδη. Σε κάθε περίπτωση, η κωμική επιτέλεση επιτίθεται στη δήθεν αυθεντικότητα των ειλικρινών εκφάνσεων των γενικών δοξασιών μιας ατομικής ή και συλλογικής κατάστασης. Αποφεύγεται η αντικειμενική περιγραφή, η φιλοδοξία του "αληθούς" και του "ορθού". Η κάθε πρόταση συνδέεται με μια κωμικότητα που υπερβαίνει την απλή έκφραση ενός νοήματος και, μάλιστα, προκαλεί το εν λόγω  10 νόημα. Από την άλλη, είναι σημαντικό να εννοήσουμε ότι το κωμικό-σατιρικό πνεύμα δεν αναλώνεται σε παραδοξολογίες. Οι εκφράσεις του είναι πάντα καλά ριζωμένες στην πραγματικότητα. Θα μπορούσαμε να καταλήξουμε λέγοντας ότι το κωμικό- σατιρικό πνεύμα στο θέατρο, μετά την εγκατάλειψη της θεατρικής τελετουργικότητας, είναι η κατεξοχήν έκφραση που εστιάζει στις συνέπειες της καθεαυτό θεατρικής δράσης. Η ρωμαϊκή κωμωδία Τα τελευταία χρόνια, εκδηλώνεται μια επαναξιολόγηση της ρωμαϊκής κωμωδίας, στο πλαίσιο μιας αναζήτησης και περιγραφής του μη-αριστοτελικού θεάτρου. Η ρωμαϊκή κωμωδία είναι ένα θέατρο χωρίς "μύθο", "δράμα" ή "μίμηση". Η εστίαση στην αριστοτελική ποιητική του θεάτρου οδήγησε στην επί μακρό χρόνο υποτίμηση δημιουργών όπως ο Πλαύτος και ο Τερέντιος. Τα έργα τους, υπό την αριστοτελική προοπτική, μοιάζουν κοινότοπα, επαναλαμβανόμενα, εν ολίγοις ανέμπνευστα. Λησμονείται, έτσι, το στοιχείο της επιτέλεσης για το οποίο μιλήσαμε προηγουμένως. Οι ρωμαϊκές κωμωδίες παρουσιάζονται ως μεταφράσεις της "νέας αττικής κωμωδίας" που αντιπροσώπευε για παράδειγμα ο Μένανδρος (για την οποία δεν θα μιλήσουμε εδώ). Οι παραστάσεις καθεαυτές, ωστόσο, ήταν κάτι το διαφορετικό. Οι παραστάσεις των κωμωδιών εντάσσονταν στο πνεύμα των ρωμαϊκών παιγνιωδών τελετουργιών (ludi). Η αλλαγή του γενικότερου πλαισίου, από την πόλη-κράτος σε εκείνη μιας res publiqua και, αργότερα, μιας αυτοκρατορίας έπαιξε οπωσδήποτε ένα σημαντικό ρόλο. Οι εν λόγω παραστάσεις αμφισβητούν το δραματουργικό πνεύμα, ακόμη και την κωμική δραματουργία, χωρίς να την αρνούνται ριζικά. Πρόκειται επομένως για μια παραλλαγή του δραματουργικού μοντέλου και όχι η αναζήτηση της κάθετης αντίθεσής του. Η ιδιαιτερότητα της ρωμαϊκής κωμωδίας ως προς το πρότυπο της αττικής κωμωδίας δεν είναι η αρνητικότητα, αλλά μια παρα-θετικότητα. Λόγω αυτού του χαρακτηριστικού, είναι ευνόητοι οι λόγοι για τους οποίους εκδηλώνεται στο πλαίσιο του νεωτερικού και μετα-νεωτερικού πνεύματος η επαναξιολόγηση της ρωμαϊκής κωμωδίας. Όπως σημειώνει ο Δημήτρης Ράιος: "Κάτι άλλο που πρέπει επίσης να τονίσουμε είναι η βασική μουσική διάσταση του Λατινικού Θεάτρου. Πράγματι, αυτό που κανονίζει τις κινήσεις των ηθοποιών και υπαγορεύει τα λόγια τους δεν είναι η αλήθεια, αλλά η μουσική. Τραγουδούν και χορεύουν· τα cantica τους, ανακάτεμα ήχων και αισθήσεων, οργανώνονται με βάση το ρυθμό και την απόλαυση των λεκτικών παιχνιδιών".  11 Το επιτελεστικό στοιχείο γίνεται εδώ προφανές. Επίσης, ο λογοκεντρισμός, ο κειμενοκεντρισμός και η νοησιαρχία υποχωρούν μπροστά σε ένα παιγνιώδες πνεύμα που εμπνέεται από ρωμαϊκά τελετουργικά. Η κριτική του εξουσιαστικού λόγου, γίνεται εμφανής και στην αντιδιαστολή των θεατρικών αγώνων προς τα άλλα πολιτικά θεάματα στη Ρώμη. Όπως υπογραμμίζει ο Ράιος: "Η σύνδεση ακριβώς του Ρωμαϊκού θεάτρου με τους αγώνες είναι που καθορίζει την 'εγγραφή' του στο ρωμαϊκό χρόνο και χώρο, αλλά και τη ρωμαϊκή αισθητική. Με άλλα λόγια το καλαντάρι και ο χώρος των παραστάσεων, ή η θέση που κατείχαν αυτές στα πλαίσια των διασκεδάσεων των Ρωμαίων εξηγούνται από το γεγονός ότι τα σκηνικά θεάματα στη Ρώμη είναι αγώνες. (…) Οι αγώνες στη Ρώμη είναι σίγουρα ένα από τα πολλά θεάματα της εποχής, με μια σημαντική όμως διαφοροποίηση: στους αγώνες η σχέση ανάμεσα στους θεατές και τους 'ηθοποιούς' είναι ακριβώς αντίθετη προς τη σχέση που υπάρχει στα άλλα ρωμαϊκά θεάματα, που είναι 'πολιτικά' θεάματα." Σύμφωνα με τον Τάσο Ρούσσο, μεταφραστή της κωμωδίας του Πλαύτου, Αμφιτρύων, η σημασία του εν λόγω είδους θεάτρου εμφαίνεται στις παραδόσεις επιτελεστικότητας που καθιέρωσε. Σημειώνει έτσι ο Ρούσσος: "Η θαυμαστή αυτή μεταστοιχείωση [ = από τη νέα αττική κωμωδία στη ρωμαϊκή κωμωδία] οφείλεται στη γλώσσα του [= Πλαύτου], που κατορθώνει να στεγάζει, σε αρμονική συνύπαρξη, να χωνεύει και να ισορροπεί τα πιο ετερόκλητα στοιχεία: λεπτές ειρωνείες, λεπτές, όλο φινέτσα εκφράσεις μενανδρικού τύπου, δίπλα σε δύσκολα ή περίεργα λογοπαίγνια, παράξενα υποκοριστικά, χοντροκοπιές, καμώματα φαρσικά. Μια λαϊκή, καθημερινή γλώσσα, που αντικαθρέφτιζε ρεαλιστικά τη σκέψη και τη διάθεση του ρωμαϊκού πλήθους. Αυτή είναι το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της τέχνης του Πλαύτου που τον προσδιόρισε και καθόρισε, περισσότερο απ' όλα, τη διάρκειά του. Στο ύφος του βρίσκονται 'εν σπέρματι' οι φραστικές δομές που θα εκμεταλλευτούν αργότερα οι Ευρωπαίοι και ο Σαίξπηρ". Η κληρονομιά του Πλαύτου που υποσημαίνει ο Ρούσσος αφορά στην παράλληλη παράδοση για την οποία μιλήσαμε, μια γενεαλογία παρα-θετικότητας ως προς την τραγική δραματουργία, με ιδιαίτερα σκληρό ύφος και ήθος (ακόμη και όταν αυτά υποκρύπτονται πίσω από το παιγνιώδες). Θα πρέπει να συνδυάσουμε αυτή την άρνηση της κακόπιστης σοβαρότητας που οφείλεται στην ιδιομορφία της ρωμαϊκής κατάστασης με κάτι άλλο από την αριστοτελική προσέγγιση και το τραγικό πνεύμα.  12 Σε ένα απόσπασμα από την κωμωδία του Πλαύτου, Poenulus (στ. 12-14), διαβάζουμε μια έκκληση στο πλήθος να ακουστεί η φωνή του : Περιμένω ώρα πολύ να μάθω αν ξέρεις το καθήκον σου. Κάνε να ακουστεί η φωνή σου, είναι αυτή που σε κάνει να ζεις και να ζεις καλά. Αν δεν φωνάξεις δυνατά, η πείνα θα σε σπρώξει στη σιωπή της. Ζητείται εδώ η φωνή του πλήθους αλλά είναι ένα άλλο πλήθος από το αθηναϊκό. Το καθήκον δεν είναι το τραγικό καθήκον, ούτε το παιγνιώδες είναι πλέον το αριστοφανικό παιγνιώδες. Έχει υπεισέλθει εδώ ένα στοιχείο σκληρότητας το οποίο, στον ελληνικό πολιτισμό, αντιστάθμιζε ένα πνεύμα πραότητας για το οποίο έχει μιλήσει η Jacqueline de Romilly. Η ρωμαϊκή κωμωδία δεν εκφράζει την ίδια κριτική διάθεση με εκείνη του Αριστοφάνη που αντιμάχεται μεταφυσικές στάσεις. Ο Πλαύτος στην ίδια κωμωδία μιλάει για imperium histrico (στ. 43) που αναφέρεται βέβαια στην κωμική-σατιρική, βωμολοχική έξαρση. Ο όρος imperium, όμως, αναφέρεται στην αυτοκρατορία και τον imperator, αυτοκράτορα, που διοικεί την πρώτη. Ο Ρωμαίος, κωμικός ποιητής αναδεικνύεται, έτσι, ως ο αυτοκράτορας της κωμικής έξαρσης και του οποίου το παιγνιώδες είναι διαφορετικό από εκείνο του Αθηναίου πολίτη. Στο τέλος μιας άλλης κωμωδίας με τον τίτλο Truculentus, ο Πλαύτος γράφει (στ. 967-968) : Χειροκροτήστε για να ευχαριστήσετε την Αφροδίτη [Venus], αυτή είναι η προστάτρια τούτου εδώ του έργου, Αντίο θεατές, χειροκροτήστε και σηκωθείτε. Έχουμε, εδώ, μια άλλη επιτελεστική προστακτική που συνδέει το έργο με μια συγκεκριμένη libido [ορμή], άλλη από την παράδοση της υλικότητας των αριστοφανικών κωμωδιών. Η αναγνώριση μιας τέτοιας άμεσης σχέσης στη ρωμαϊκή κωμωδία αποτελεί το σημείο μιας αναδιάταξης των πολιτιστικών δομών η οποία και θα γεννήσει τη γενεαλογία για την οποία μίλησε ο Ρούσσος. Η ερμηνεία μας εδώ εμπνέεται αν και διαφέρει ριζικά από την προσέγγιση που κάνει η Florence Dupont στην παράδοση της αριστοτελικής ποιητικής και στην αμφισβήτησή της. Η αντίσταση στην αριστοτελική ερμηνεία και ανάλυση του θεατρικού δρώμενου αποτελεί τον πυρήνα της δικής της θεώρησης όσον αφορά τόσο τη ρωμαϊκή κωμωδία όσο και τη θεατρική νεωτερικότητα. Η ίδια υποστηρίζει, επίσης, ότι δεν πρόκειται για απλή αρνητικότητα (και έτσι εμείς χρησιμοποιήσαμε εδώ τον  13 όρο "παρα-θετικότητα"). Ωστόσο, η δική μας προσέγγιση κινείται σε δυο διαφορετικούς άξονες: 1. Δεν θεωρούμε την αριστοτελική ερμηνεία ως μια μεταφυσική κατάληψη της θεατρικότητας από τον Αριστοτέλη. Αντίθετα, θεωρούμε ότι ο φιλόσοφος επιδείκνυε μια πραγματική ανησυχία και ενδιαφέρον για το θεατρικό γεγονός. 2. Η Dupont επικρίνοντας τη νοησιαρχία του Αριστοτέλη, παραμένει η ίδια εντός νοησιαρχικών πλαισίων, βλέποντας τις όποιες διακρίσεις ως θέσεις και αντιθέσεις ρητών ή υπόρρητων οπτικών που δεν μπορούν παρά να μεταφράζονται με νοησιαρχικούς όρους. Αντίθετα, η δική μας προσέγγιση παραμένει πιστή στην αντίληψη περί "πολιτιστικών δομών" που εκδηλώνονται στο θέατρο και, ιδιαίτερα, στην κωμωδία. Τον δομισμό αυτό που εκδηλώνεται στην κωμωδία θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε συνοπτικά στη συνέχεια. Κωμωδία και δομισμός Το κωμικο-σατιρικό πνεύμα, όπως σημειώσαμε ανωτέρω, αναπαριστά με ικανά άμεσο τρόπο τις σχέσεις εξουσίας και, λόγω της κωμικότητάς του, ενέχει άμεσες συνέπειες στο επίπεδο της θεατρικότητας. Στο εσωτερικό αυτής της προοπτικής θα πρέπει να αντιληφθούμε το γέλιο ως κάτι διαφορετικό και πολύ σημαντικότερο από μια παράγωγη και έμμεση κατάσταση η οποία απλώς συνοδεύει ευχάριστα την καθημερινότητα και υποχωρεί εμπρός στο δραματικά υψηλό. Τον εν λόγω δομισμό ως προς την κωμωδία, τη σχέση της δηλαδή με πολιτιστικές δομές, εμπνεόμαστε από το έργο του Γάλλου φιλοσόφου Ανρί Μπεργκσόν για το γέλιο. Το μικρό αυτό βιβλίο, που είναι, στην πραγματικότητα, μια συλλογή τριών δοκιμίων και μια από τις πολύ λίγες μελέτες για το φαινόμενο, θέτει σε άμεση σχέση το γέλιο με τη νόηση και όχι με την αντίληψη κωμικών φαινομένων. Τέτοια φαινόμενα δεν υπάρχουν στη φύση ή στο ζωικό βασίλειο. Χρειάζεται η ειδικά ανθρώπινη νόηση ώστε να γίνουν αντιληπτά κάποια φαινόμενα ως κωμικά. Η παρατήρηση αυτή συσχετίζει άμεσα το κωμικό όχι με την τάδε ή τη δείνα κατάσταση αλλά με τον ανθρώπινο πολιτισμό εν γένει. Ποια, όμως, είναι συγκεκριμένα η σχέση του κωμικού με την πολιτιστική σφαίρα; Αν το κωμικό δεν είναι στοιχείο της φύσης αλλά απαιτεί την ανθρώπινη συνείδηση δεν ωφελεί σε τίποτε να επικαλεστούμε εδώ κάποια ανθρώπινη φύση η οποία θα ήταν ειδικά ευαίσθητη στο κωμικό. Στην ουσία, μια τέτοια ερμηνεία δεν θα ήταν παρά στείρα επανάληψη του ίδιου γεγονότος που περιγράφεται στην αρχική φράση ότι το  14 κωμικό συσχετίζεται άμεσα με την ανθρώπινη νόηση, απλά θα υποκαθιστούσαμε τη λέξη νόηση με τον όρο φύση χωρίς αυτό να μας διαφωτίζει σε τίποτε. Κατά δεύτερο, η εκκίνηση του γέλιου είναι πάντοτε μια άκρα σοβαρότητα (εμείς μιλήσαμε παραπάνω για μια "κακόπιστη σοβαρότητα"). Το κωμικό ενυπάρχει πάντοτε σε μια κοινωνική κατάσταση. Η αυστηρότητα της σοβαρότητας είναι υπόλογη για την πρόκληση του γέλιου. Έτσι, η τυπική αυστηρότητα που διακόπτεται από το τυχαίο είναι υπεύθυνη για το ξέσπασμα του γέλιου και δεν εμπλέκονται η απλή αισθαντικότητα ή η συγκίνηση. Ωστόσο, το κωμικό δεν οφείλεται στην έκρηξη ενός απρόοπτου ή σε ακραίες συμπεριφορές αλλά αναφέρεται σε εξατομικευμένους χαρακτήρες ή ιδιότητες υπαρκτών (υπό την έννοια της πιθανής ύπαρξης) προσώπων. Η αντιπαράθεση του μηχανικού-αυτοματικού με το οργανικό σε ένα υπαρκτό πρόσωπο είναι ικανό να προκαλέσει την κωμική κατάσταση. Έτσι, όταν βλέπουμε κάποιον να σκοντάφτει και να πέφτει, ένα σοβαροφανές άτομο κατά προτίμηση, εκτιμούμε κωμικά την υπερίσχυση του αυτοματικού του σώματός του πάνω στην οργανικότητα μιας ηθελημένης κίνησης (η απλή συνέχεια του βαδίσματος, για παράδειγμα). Ο αναγωγισμός αυτός στην υλικότητα αποτελεί πηγή γέλιου. Όπως βλέπουμε, το κωμικό αναπτύσσεται στο πλαίσιο συγκεκριμένων διακρίσεων όπως σοβαροφάνεια/αστειότητα, αυτοματικό/οργανικό, τυχαιότητα/συνήθεια, κ.ά. Ωστόσο, καμιά από τις διακρίσεις αυτές δεν είναι δοσμένες φυσικά αλλά αποτελούν την έκφραση συγκεκριμένων πολιτιστικών τάσεων. Διαφορετικό βάρος έχει ο αυτοματισμός ή η σοβαροφάνεια στην τάδε ή τη δείνα ιστορική στιγμή. Έτσι, όμως, η κωμωδία αναφέρεται εύλογα σε πολιτιστικές δομές, τις εκφράζει άμεσα και δείχνει τις συνέπειές τους με ξεκάθαρο τρόπο. Οι διαφορές για τις οποίες μιλήσαμε παραμένουν σταθερές για μεγάλα χρονικά διαστήματα (αιώνες), κάτι που επεξηγεί τη διάρκεια της κωμωδίας, επιτρέπουν όμως ταυτόχρονα τον εντοπισμό μικρών διαφορών που δίνουν πρόσβαση στις πολιτιστικές ιδιομορφίες γενικών ιστορικών ενοτήτων. Έτσι, διαπιστώσαμε μια διαφορά μεταξύ ελληνικής και ρωμαϊκής κωμωδίας. Π.χ. στον Αριστοφάνη η διάκριση υψηλού/χαμηλού ξύπνησε το κωμικό αίσθημα. Στον Πλαύτο, είναι η διάκριση ορμής/επικράτειας. Κάθε τέτοια διάκριση είναι χαρακτηριστική και γενικά κατανοητή. Σε κάθε περίπτωση, η επικράτηση του επιτελεστικού πνεύματος στη ρωμαϊκή κωμωδία δεν δείχνει ένα γενικευμένο αντι- αριστοτελισμό αλλά υποδεικνύει μια πολιτιστική επιλογή, μια απόφαση που λήφθηκε σε γενικότερα πολιτιστικά πλαίσια και υποσημαίνει, πιθανότατα, το πέρασμα από τη μορφή "πόλη-κράτος" στη μορφή "αυτοκρατορία". Ο στόχος της ανωτέρω ανάλυσης είναι να δειχθεί ότι το θέατρο δεν αντανακλά απλώς την πραγματικότητα μιας συλλογικότητας, μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Με άλλα λόγια δεν είναι ο "καθρέφτης" του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννιέται ένα θεατρικό έργο. Από την άλλη, το θέατρο δεν είναι ο τόπος αυτόνομων,  15 εξατομικευμένων συγκινήσεων αλλά εντάσσεται πλήρως στον κόσμο της ανθρώπινης σχεσιακής συνθήκης. Οι συσχετίσεις ενός έργου με το γενικότερο περιβάλλον δεν είναι μηχανιστικές, είναι πολύπλοκες και δεν αποτελούν τη μεταφορά στοιχείων της πραγματικότητας από τον κόσμο στη σκηνή αλλά περιλαμβάνουν δομικές αναλογίες ανάμεσα στα έργα και τη γενικότερη πολιτιστική ολότητα. Βιβλιογραφία Μανώλης Ανδρόνικος, Πλάτων και Αριστοφάνης, Ελληνικά, 12/2, 1953, 231-251. Florence Dupont, Aristote ou le vampire du théâtre occidental, Paris, Aubier, 2007. Jacqueline de Romilly, Η Ηπιότητα στην Αρχαία Ελληνική Σκέψη, μτφρ. Κ. Καλαντζοπούλου, επιμ. Ν. Μπακουνάκης, Αθήνα, Λιβάνης, 2007. Henri Bergson, Το Γέλιο, μτφρ. Β. Τομανάς, Αθήνα, Εξάντας, 1998. Gilles Deleuze, Πώς αναγνωρίζουμε τον στρουκτουραλισμό;, Η Φιλοσοφία, Δ΄. Ο εικοστός αιώνας, υπό τη διεύθ. του François Châtelet, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Αθήνα, Γνώση, 2006, 323-361. Δημήτρης Ράιος, Πλαύτου Μέναιχμοι. Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, Γιάννενα, 1994, στο: https://www.ebooks4greeks.gr/%CF%81%CF%89%CE%BC%CE%B1%CF%8A%CE%BA %CE%B7-%CE%BA%CF%89%CE%BC%CF%89%CE%B4%CE%B9%CE%B1- %CF%80%CE%BB%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%BF%CF%85- %CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1%CE%B9%CF%87%CE%BC%CE%BF%CE%B9 A. M. Bowie, Αριστοφάνης: Μύθος, τελετουργία και κωμωδία, μτφρ. Π. Μοσχοπούλου, επιμ. Α. Μαρκαντωνάτος, Αθήνα, Τυπωθήτω/Δαρδανός, 2005. K. J. Dover, Η κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφρ. Φ. Κακριδής, επιμ. Γ.Η. Χάρης, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2010. Θεόδωρος Γ. Παππάς, Αριστοφάνης. Ο ποιητής και το έργο του, Αθήνα, Gutenberg, 2016. Florence Dupont, Η αυτοκρατορία του ηθοποιού. Το θέατρο στην αρχαία Ρώμη, μτφρ. Σ. Γεωργακοπούλου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2003. Π. Αδάμ-Βελένη, Θέατρο και θέαμα στον ρωμαϊκό κόσμο, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2006.  16 Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης Α.Α. 1.1 Έχοντας μελετήσει τη συνοπτική περιγραφή του κωμικού-σατιρικού πνεύματος όπως αυτό παρουσιάστηκε στην Ενότητα 2, επιχειρήστε να δώσετε τη δική σας σύνοψη αυτών. Έκταση κειμένου: 80-100 λέξεις. Α.Α. 1.2 Σκεφθείτε τις σχέσεις κωμικού-σατιρικού πνεύματος και κοινωνίας όπως παρουσιάστηκε στην Ενότητα 2 και προσπαθήστε να εντοπίσετε ανάλογα παραδείγματα από τη θεατρική σας εμπειρία ή και από κωμικές ταινίες που έχετε παρακολουθήσει. Έκταση κειμένου: 150 λέξεις. Δραστηριότητες Δρ. 1.1 Παρακολουθήστε την παράσταση του έργου του Αριστοφάνη, Νεφέλες από το Εθνικό Θέατρο στον ακόλουθο ηλεκτρονικό ιστότοπο: https://www.youtube.com/watch?v=2KQh7KORddE: Συντάξτε κείμενο 200 λέξεων και προσπαθήστε να επιχειρηματολογήσετε για τις σχέσεις του θεατρικού λόγου με την ιδέα της επιτέλεσης (performance) και πως αυτή η τελευταία εκφεύγει της απλής παρουσίασης μιας θεατρικής πλοκής ή ξεπερνά το στήσιμο μιας θεατρικής αφήγησης. Δρ. 1.2 Παρακολουθήστε τη ραδιοφωνική απόδοση του έργου του Πλαύτου, Αμφιτρύων, από το ραδιοφωνικό θέατρο της ΕΡΤ στον ακόλουθο ιστότοπο: https://www.youtube.com/watch?v=4WfN4wvsKcA Συντάξτε κείμενο 200 λέξεων για τη σχέση του κωμικού-σατιρικού πνεύματος με το πνεύμα της συλλογικότητας ως προς την κριτική διάθεση αλλά και ως προς αυτό που αποκλήθηκε παραπάνω κωμική αποσυμπίεση από την αυστηρότητα του θεσμικού λόγου.  17 Δρ. 1.3 Διαβάστε το απόσπασμα του Αριστοφάνη, Νεφέλες, στ. 1130-1163, σε μτφρ. Θρ. Σταύρου - όλο το έργο υπάρχει στο: https://www.greek- language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/index.html?start=5&author_id= 123). Προσπαθήστε να περιγράψετε σε ένα κείμενο 200 λέξεων με ποιο τρόπο το κωμικό- σατιρικό πνεύμα φαντάζεται τη σχέση του απλού, λαϊκού ανθρώπου με τον φιλοσοφικό λόγο και πόσο απέχει η εικόνα του Σωκράτη που βλέπουμε εδώ από αυτή που μας παραδίδει ο Πλάτων στους διαλόγους του. Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης Α.Α. 1.1 Η άσκηση σας καλεί να συνοψίσετε τις θέσεις που αναπτύχθηκαν στην Ενότητα 2 για το κωμικό-σατιρικό πνεύμα. Μέσα από τη σύνοψη επιχειρήστε να εκφράσετε μια σύντομη κριτική. Α.Α. 1.2 Η περιγραφή που έγινε εδώ, στην Ενότητα 2, για τις σχέσεις του κωμικού-σατιρικού πνεύματος με το πνεύμα της συλλογικότητας φιλοδοξεί σε μια γενικότητα (οπωσδήποτε, όμως, όχι σε μια καθολικότητα που να μη δέχεται εξαιρέσεις). Από θεατρικά έργα που έχετε δει με κωμικό περιεχόμενο ή και ταινίες αντίστοιχου ύφους, προσπαθήστε να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά που δόθηκαν εδώ ή, ενδεχομένως, και άλλα χαρακτηριστικά που συμφωνούν ή αντιτίθενται στα εδώ αναφερόμενα.