Türk Siyasal Hayatı PDF

Ders Takvim Duyurular Epub Html5 Kitabı (PDF) Ünite Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet...

Ders Takvim Duyurular Epub Html5 Kitabı (PDF) Ünite Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet Özeti Sorularla Deneme Etkileşimli Alıştırma İnfografik Öğrenelim Sınavı İçerik Bilgilendirme Çıkmış Sınav Sınav Giriş Sınav Öğrenci Panosu Soruları Bilgisi Sonuçları Toplulukları 444 10 26  AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu Öğrenme çıktıları Bölüm içinde hangi bilgi,beceri ve yeterlikleri kazanacağınızı ifade eder. Tanım Bölüm içinde geçen önemlikavramların Bölüm Özeti tanımları verilir. Bölümün kısa özetini gösterir. Dikkat Konuya ilişkin önemli Sözlük uyarıları gösterir. Bölüm içinde geçen önemli kavramlardan oluşan sözlük ünite sonunda paylaşılır. Karekod Bölüm içinde verilen Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı karekodlar, mobil Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet cihazlarınız aracılığıyla çoktan seçmeli soru ve cevapları sizi ek kaynaklara, paylaşılır. videolara veya web adreslerine ulaştırır. Öğrenme Çıktısı Tablosu Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir. Yaşamla İlişkilendir Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler veya örnekleri gösterir. Araştırmalarla İlişkilendir Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir. Türk Siyasal Hayatı Editörler Prof.Dr. Ahmet DEMİREL Prof.Dr. Süleyman SÖZEN Yazarlar BÖLÜM 1 Doç.Dr. Nurşen GÜRBOĞA BÖLÜM 2, 3 Prof.Dr. Ahmet DEMİREL BÖLÜM 4 Doç.Dr. Özen ÜLGEN ADADAĞ BÖLÜM 5 Dr.Öğr.Üyesi Sezgi DURGUN BÖLÜM 6 Prof.Dr. Mustafa ALTUNOĞLU BÖLÜM 7 Prof.Dr. Hamit Emrah BERİŞ BÖLÜM 8 Dr.Öğr.Üyesi Murat KORALTÜRK  T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3633 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2461 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2017 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Nihal Sürücü Zülfiye Çevir Dilek Kaleci Saner Coşkun Dilek Özbek Gizem Dalmış Kader Abpak Arul Diğdem Aydın Kağan Küçük TÜRK SİYASAL HAYATI E-ISBN 978-975-06-3191-7 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ocak 2019 2971-0-0-0-2402-V01  İçindekiler II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e BÖLÜM 1 Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) Giriş................................................................ 3 Mustafa Kemal Paşa ve Yerel Direniş İttihat ve Terakki Cemiyeti ve II. Hareketlerinin Merkezileşmesi........... 11 Meşrutiyet’in İlanı........................................ 3 Son Osmanlı Mebusan Meclisi ve II. Abdülhamit İdaresi ve İttihat ve İstanbul’un İşgali................................... 13 Terakki Cemiyeti’nin Kuruluşu........... 3 Birinci Meclis ve İktidar-Muhalefet II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İlişkileri........................................................... 14 Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923).... 4 TBMM’nin Kuruluşu ve Rejimin Hürriyetin İlanı ve Seçimler................. 4 Temelleri................................................ 14 31 Mart İsyanı ve II. Abdülhamit’in Sevr Antlaşması ve Londra Tahttan İndirilmesi............................... 5 Konferansı............................................. 15 1909-1913 Dönemi Siyasal Yaşam....... 6 A-RMH Grubu’nun Kuruluşu ve İttihat ve Terakki İktidarı ve İmparatorluğun Muhalefet.............................................. 16 Sonu............................................................... 7 İkinci Grup’un Kuruluşu, Programı ve Babıâli Baskını ve İttihat ve Terakki Faaliyetleri............................................ 17 İktidarı................................................... 7 Lozan Barış Görüşmeleri ve 1923 Türkçülük İdeolojisinin Yükselişi........ 7 Seçimleri........................................................ 18 I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Saltanatın Kaldırılması ve Lozan Barış İmparatorluğu’nun Sonu...................... 9 Antlaşması............................................. 18 Yerel Direniş Hareketleri ve Halk Fırkası’nın Kuruluş Hazırlıkları... 20 Merkezileşme (1918–1920)........................... 10 Seçimler ve Muhalefetin Tasfiyesi...... 20 Mondros Mütarekesi ve Yerel Direniş Hareketlerinin Doğuşu......................... 10 iii  Çok Partili Hayat: Tek Partili Dönem BÖLÜM 2 BÖLÜM 3 Siyaset, Partiler, (1923-1946) Seçimler Giriş................................................................ 29 Giriş................................................................ 59 Atatürk Dönemindeki Siyasal Gelişmeler.. 29 Geçiş Dönemi ve Demokrat Parti İktidarı Halk Fırkasının Kuruluşu...................... 29 (1946-1960).................................................. 59 Cumhuriyetin İlânı............................... 30 Demokrasinin İlk Yılları........................ 59 Halifeliğin Kaldırılması......................... 31 DP İktidarının İkinci Evresi.................. 60 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının Siyasette Gerginliğin Artması.............. 61 Kuruluşu................................................ 32 27 Mayıs Askeri Yönetimi............................. 64 Şeyh Sait Ayaklanması ve Takrir-i Sivil Yönetime Geçiş Süreci.................. 65 Sükûn Kanunu....................................... 33 İki Darbe Arasında Türkiye (1961-1980)...... 67 Şark İstiklal Mahkemesi: TpCF’nin 1980’den Bugüne Türkiye............................. 73 Kapatılması ve Gazeteciler Davası...... 34 Seçim Sistemlerinin Yarattığı İzmir Suikastı ve Muhalefetin Sonu.... 34 Orantısızlıklar, Parti Sistemi ve Seçmen Tercihlerindeki Değişimler................... 80 Cumhuriyet Halk Fırkası’nın İkinci Kurultayı ve Nutuk............................... 36 Tek Parti Yönetiminde Geçici Yumuşama: Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Kuruluşu.............................. 37 Ülkedeki Bütün Örgütlerin CHF Bünyesinde Bütünleşmesi.................... 38 Parti–Devlet Bütünleşmesi.................. 40 Atatürk–İnönü Çatışması, Celal Bayar’ın Başbakanlığı, Atatürk’ün Ölümü......... 41 Türk Siyasal İnönü Dönemi ve Çok Partili Hayata BÖLÜM 4 Yaşamında Anayasal Geçişler Geçiş............................................................... 41 İnönü Dönemi....................................... 41 Giriş................................................................ 91 Savaşın Bitmesinden Sonraki Siyasi Osmanlı Devleti’nde Anayasacılık Gelişmeler ve Tek Parti Döneminin Hareketleri..................................................... 91 Sonu...................................................... 42 İlk Anayasal Nitelikte Belgeler............ 91 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve İlk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi)........ 92 Dörtlü Takrir......................................... 42 1921 Anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu). 95 Demokrat Parti’nin Kuruluşu............... 44 1924 Anayasası.............................................. 96 Tek Parti Döneminin Sonu: 1946 1961 Anayasası............................................... 98 Seçimi..................................................... 44 Temel Hak ve Özgürlükler Alanı......... 99 Seçimler ve Reformlar.................................. 45 İktidarın Paylaşımı ve İşleyişi............... 99 Tek Parti Döneminde Seçimler ve Anayasanın Üstünlüğünün Korunması.. 100 Milletvekilliğinin Önemi veya Anayasa Değişiklikleri.......................... 100 Önemsizliği............................................ 45 1982 Anayasası.............................................. 101 Kemalist Reformlar............................... 46 Anayasa Değişiklikleri.......................... 102 iv  İdeolojik Türk Siyasal Çeşitlenmeler BÖLÜM 5 BÖLÜM 6 Hayatında ve Toplumsal Din-Devlet İlişkileri Hareketler Giriş................................................................ 115 Giriş................................................................ 137 Osmanlı Mirası: 19. Yüzyıl İdeolojilerinin Sekülarizm Tezi ve Uluslararası Bağlam....... 137 Ortaya Çıkışı.................................................. 115 Osmanlı Devleti’nde Reform ve Milliyetçilik............................................ 115 Sekülerleşme Süreci...................................... 140 Osmanlıcılık........................................... 115 Klasik Düzenin Bozuluşu, Reformlar Panislamizm.......................................... 115 ve Ulemanın Güç Kaybı....................... 140 Türkçülük............................................... 116 Cumhuriyet Döneminde Din-Devlet İlişkisi...... 143 Turancılık............................................... 116 Tek-Parti Döneminde Din ve Cumhuriyet Dönemi: Resmi İdeolojinin Devlet İlişkileri...................................... 144 İnşası............................................................... 117 Tek-Parti Dönemi Reformlarının Siyasal Kemalizm............................................... 117 Hayatımız İçindeki Yeri ve Önemi....... 146 Çok Partili Hayat: Laiklik İlkesine Anadoluculuk................................................. 119 Sadakat ile Dini Hoşgörme Arasında.... 148 Mavi Anadoluculuk.............................. 119 Nakşibendilik......................................... 151 İslamcı Anadoluculuk........................... 119 Nurculuk............................................... 151 Türkçü Anadoluculuk........................... 119 Süleymancılık....................................... 152 Batıcılık, Çağdaşlaşma ve Modernizm......... 120 2002’den Günümüze.................................... 155 Muhafazakârlık............................................. 121 Din-Devlet İlişkileri...................................... 155 Kültürel Muhafazakârlık...................... 121 İslâmcı Muhafazakârlık........................ 121 Milliyetçi Muhafazakârlık.................... 122 Siyasal İslam................................................... 123 Sol ve Sosyalizm............................................ 124 Liberalizm...................................................... 125 Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm................. 127 v  II. Meşrutiyet’ten Türkiye’de Ordu- 2000’li Yıllara BÖLÜM 7 BÖLÜM 8 Türkiye’de Ekonomi Siyaset İlişkisi Politiğin Evrimi Giriş................................................................ 169 Giriş................................................................ 209 Tarihsel Arka Plan: Osmanlı Döneminde Iı. Meşrutiyet Dönemi.................................. 209 Askerin Sistem İçindeki Yeri......................... 170 Meşrutiyet Liberalizmi........................ 209 İlk Modernleşme Girişimleri................ 171 Meşrutiyet Liberalizminin Sonu......... 210 II. Meşrutiyet Dönemi.......................... 172 Milli İktisadın Kapsamı ve Kavramsal Kurtuluş Savaşı Yılları........................... 174 Çerçevesi............................................... 211 Tek Parti Dönemi: Siyasal İktidar-Ordu Erken Cumhuriyet Dönemi.......................... 213 Birlikteliği...................................................... 176 İmparatorluktan Cumhuriyet’e “Milli Darbeler Döneminin Başlaması: Dp İktidarı İktisat”ta Süreklilik.............................. 213 ve 27 Mayıs 1960 Darbesi............................. 180 1923 İzmir İktisat Kongresi................... 213 27 Mayıs Darbesi Sonrası Yaşanan 1930’larda Devletçilik Tartışmaları..... 214 Gelişmeler.............................................. 183 Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı.............. 216 12 Mart 1971 Muhtırası......................... 185 Çok Partili Sistem......................................... 217 12 Eylül 1980 Darbesi: Demokrasiye İkinci Dünya Savaşı Ertesi Devletçiliğin Yeni Bir Ara.................................................... 187 Tasfiyesi................................................ 217 Demokrasiye Geri Dönüş.................... 190 1948 Türkiye İktisat Kongresi............. 218 28 Şubat Süreci: Postmodern Darbe... 190 Devletçiliğin DP Liberalizmine Evrimi... 218 2002 Sonrası Vesayetin Kırılması ve Keynesyen Düşüncenin İlk İzleri......... 219 Demokrasinin Güçlendirilmesi..................... 192 Planlama Dönemi.......................................... 220 15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi.......... 196 DP Liberalizminin Sonuçları, DPT’nin Kuruluşu ve Planlamanın Yeniden Yükselişi................................................. 220 Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı......... 221 Toplumsal Muhalefetin Yükselişi TİP ve Yön Hareketi.................................... 221 Neoliberalizmin Yükselişi............................. 222 Keynes’ten Friedman Çizgisine Geçiş... 222 24 Ocak Liberalizmi ve Sonuçları....... 223 Derviş Programı ve Sonrası................. 224 vi Önsöz Sevgili öğrenciler, Türkiye’de siyasal hayatın ana tartışma konu- Cumhuriyet’e geçiş ve tek parti idaresi, De- ları olan anayasa, hukuk devleti, parlamenter mokrat Parti yılları, askeri darbeler ve toplum- sistem, siyasal partiler, seçim, siyasal ideolo- sal mücadelelerle şekillenen 1960-1980 döne- jiler, ordu-siyaset ilişkisi, laiklik, milli iktisat, mi ve son olarak 1980 darbesinden bugüne devletçilik, liberal ekonomi gibi bir dizi mesele uzanan dönem, Türk Siyasal Hayatı kitabının Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılından ana tarihsel alt dönemlerini oluşturmaktadır. bugüne uzanan bir zaman dilimi içinde şekil- Türkiye’de siyasal hayat bir dizi içsel, bölgesel lenmiştir. Türk siyasal hayatının siyasal, dü- ve küresel süreçler ve aktörlerin karşılıklı etki- şünsel, kurumsal ve iktisadi dinamiklerini söz leşimi ile hızlı bir değişim geçirmektedir. Söz konusu meseleleri tarihsel gelişimleri içinde konusu değişimi kavramsallaştırmak ve tarih- değerlendirmeden anlamak olanaklı değildir. sel süreçlerle ilişkilendirmek için yeni yakla- Türk Siyasal Hayatı kitabının ana eksenini, söz şımlar ve değerlendirmeler gerekmektedir. Ki- konusu meseleleri ve tartışmaları 19. yüzyıl tapta bu yaklaşımlar da dikkate alınarak, Türk sonlarından günümüze uzanan bir zaman dili- siyasal hayatının temel kurumları, aktörleri ve mi içinde şekillendiren temel siyasal, ideolojik süreçleri incelenmektedir. ve iktisadi süreçlerle, kurumsal yapılar ve siya- Türk Siyasal Hayatı kitabının ortaya çıkmasın- sal aktörler oluşturmaktadır. da birçok değerli kişinin katkısı olmuştur. Ünite Uzaktan öğretim tekniğine göre hazırlanan yazarları başta olmak üzere, Uzaktan Öğretim Türk Siyasal Hayatı kitabı bu alanda lisans dü- Tasarım Birimi yetkililerine ve Açık Öğretim zeyinde ele alınması gereken temel konuları Fakültesi dizgi ekibine teşekkür ederiz. tematik ve kronolojik bir yöntemle tartışmak- tadır. Türk siyasal hayatına ilişkin bir tarihsel dönemlendirme çeşitli siyasal kurumlar, ak- Editörler törler ve süreçler arasındaki kopuşlar kadar Prof.Dr. Ahmet DEMİREL süreklilikleri de göz önüne serecektir. İttihat ve Terakki idaresi ve II. Meşrutiyet dönemi, Prof.Dr. Süleyman SÖZEN vii  Bölüm 1 II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) İttihat ve Terakki’nin Tek Parti İktidarı ve İttihat ve Terakki Cemiyeti ve II. İmparatorluğun Sonu öğrenme çıktıları Meşrutiyet’in İlanı 1 2 2 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tek parti 1 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin oluşumunu, iktidarının kuruluşunu ve Osmanlıcılıktan Meşrutiyet’in ilanını ve çoğulcu siyasal Türkçülüğe geçişin nedenlerini yaşamın kuruluşunu özetleyebilme açıklayabilme Yerel Direniş Hareketlerinin Örgütlenmesi ve Merkezileşme (1918–1920) 3 Milli Mücadele döneminde yerel direnişlerin Birinci Meclis ve İktidar-Muhalefet İlişkileri 4 örgütlenmesini, Karakol Cemiyeti ile 3 Mustafa Kemal Paşa arasındaki iktidar 4 Birinci Meclis’te rejimin temellerini atan mücadelesini ve direnişin merkezileşmesini yasama faaliyetlerini ve meclis içindeki değerlendirebilme iktidar muhalefet ilişkilerini ifade edebilme Lozan Barış Görüşmeleri ve 1923 Seçimleri 5 5 Saltanatın kaldırılması, Lozan Konferansı, 1923 seçimleri ve meclis içi muhalefetin tasfiyesi süreçlerini açıklayabilme Anahtar Sözcükler: II. Meşrutiyet İttihat ve Terakki Cemiyeti Türkçülük Yerel Direniş Hareketleri Birinci Meclis Birinci Grup ve İkinci Grup Lozan Barış Antlaşması 2 Türk Siyasal Hayatı GİRİŞ Mizancı Murat’ın liderliğindeki Cenevre grubu ise Kitabımızın bu ilk bölümünde 1908 yılın- daha İslamcı bir çizgideydi ve II. Abdülhamit’in Er- da ilan edilen II. Meşrutiyet’ten 1923 yılında meni politikasını destekliyordu. II. Abdülhamit’in Cumhuriyet’in ilan edilişine kadar olan dönemde reform sürecinde kendisine yardımcı olması için Türk siyasal yaşamındaki önemli gelişmeler ele İstanbul’a davetini kabul eden Mizancı Murat, kısa alınmaktadır. sürede hareket içindeki etkisini yitirdi. Cemiyetin içindeki üçüncü grup ise Prens Sabahattin liderli- ğinde toplanmıştı. Prens Sabahattin, siyasal alanda İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ adem-i merkeziyetçi/federalist bir yönetimi, iktisa- VE II. MEŞRUTİYET’İN İLANI di alanda ise özel teşebbüsü savunuyordu. 1902 yılında düzenlenen Osmanlı Liberalleri II. Abdülhamit İdaresi ve İttihat ve Kongresi’ne Jön Türk gruplarının yanı sıra Ermeni, Bulgar ve Rum örgütleriyle Arnavut ve Yahudi tem- Terakki Cemiyeti’nin Kuruluşu silciler de katıldı. Kongre’ye katılan gruplar, impa- Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kanun-i ratorluk içinde yaşayan tüm etnik ve dini unsurla- Esasi’yi 1876 yılında ilan eden ve ilk Mebusan rın anayasal ve parlamenter bir siyasal düzen içinde Meclisi’ni 1877’de açan II. Abdülhamit, Osmanlı- eşitliğini savunan Osmanlıcılık ideolojisini payla- Rus Harbi’ni öne sürerek, 1878’de önce meclisi ka- şıyorlardı. Ancak Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin pattı ardından da anayasayı askıya aldı. II. Abdül- grupları arasındaki farklar Kongre’de keskinleşti. hamit, çok dinli ve çok milletli bir imparatorlukta Cemiyet’in bir süre sonra ikiye bölünmesiyle Ah- anayasa ve meclisin ülkeyi parçalayıp dağıtacağına met Rıza, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni, Prens Sa- inanmıştı. Tanzimat ve Abdülhamit dönemlerinde bahattin ise önce Osmanlı Liberalleri Cemiyeti’ni, açılan yüksekokullardan mezun olan asker ve sivil 1906’da da Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet bürokrasiden çeşitli gruplar ise imparatorluğun Cemiyeti’ni kurdu. toprak bütünlüğünün sağlanması ve farklı etnik ve Jön Türk muhalefeti Avrupa başkentlerinde sı- dini toplulukların birlikte yaşama iradesi göster- kışmış bir fikir hareketine dönüşürken, Edirne’de mesi için anayasanın yeniden yürürlüğe konulması posta memuruyken Selanik’e sürülen Mehmet Ta- ve yapılacak seçimlerle meclisin yeniden açılmasını lat Bey ve arkadaşları 1906 yılında Selanik’te Os- istiyorlardı. Bu amaçlarla bir araya gelen bir grup manlı Hürriyet Cemiyeti’ni kurdular. Cemiyet’in Askeri Tıbbiye Mektebi öğrencisi, 1889 yılında on kurucusundan yedisi asker, üçü ise sivildi. Ce- İttihad-ı Osmanî Cemiyeti adıyla gizli bir örgüt miyet, ağırlıkla memur ve subayların oluşturduğu kurdular. Cemiyet hızla yüksekokul öğrencileri yeni üyelerin katılımıyla Makedonya bölgesinin ve memurlar arasında yayıldı. Örgütün fark edil- çeşitli şehirlerine yayıldı. Ahmet Rıza grubunun mesiyle beraber üyelerin bir kısmı tutuklandı, bir merkeziyetçi ve milliyetçi fikirlerini kendilerine kısmı da Avrupa ülkelerine kaçtı. Üyelerin 1895 yakın bulan Cemiyet üyeleri, 1907 yılında Ahmet yılında, Ahmet Rıza Bey’in liderliğinde Paris’te olu- Rıza grubuyla birleşerek İttihat ve Terakki Cemiye- şan bir muhalif grupla temas kurması sonucunda ti (İTC) adını aldı. Bu birleşmeden sonra örgütün Cemiyet, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” Paris merkezi daha çok bir fikir hareketi olarak ka- adını aldı. lırken, Selanik merkezi devrimi gerçekleştiren asıl Cemiyetin amacı II. Abdülhamit’i tahttan in- eylemci güç oldu. dirmek ve anayasayı yeniden getirmekti. Cemiyet, İTC’nin Selanik’te tutunmasının nedenle- çeşitli Avrupa başkentlerinde ve imparatorluğun rinden biri, şehrin 18. yüzyıldan beri Osmanlı dış dünyayla ilişkileri yoğun ticaret merkezlerinde İmparatorluğu’nun önde gelen ticaret merkezle- örgütlendi. Avrupa’da Jön Türkler adıyla anılan Ab- rinden biri olmasıydı. Canlı bir ticaret ve kültür dülhamit karşıtı bu hareketin içinden farklı fikirler hayatının bulunduğu Selanik şehri, Yahudi, Rum, ortaya çıktı. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Bulgar ve Türklerden oluşan kozmopolit bir nü- içinde Ahmet Rıza’nın başını çektiği Paris merkezli fusa sahipti. Okullaşma oranının yüksek olduğu grup, imparatorluğun kurtuluşu için güçlü merke- Selanik’te tüm topluluklar kendi okulları, gazeteleri ziyetçi bir idare biçimini ve korumacı ekonomi mo- ve entelektüel çevrelerine sahiptiler. İTC’nin çekir- deline dayanan milli iktisat politikasını benimsedi. değini oluşturan kadrolar böyle bir eğitim ve kül- 3  II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) tür ortamında yetişmiş, imparatorluğun geleceği- Hürriyetin İlanı ve Seçimler ni meşrutiyet düzeninde gören kişilerdi. İTC’nin İTC’nin amacı yeterince güçlendiğinde Selanik’te en yakın müttefikleri Yahudi cemaatiy- İstanbul’a giderek II. Abdülhamit’i devirmek ve di. Selanik Yahudileri, Makedonya’da yükselen meşrutiyeti ilan etmekti. 1908 yılının Haziran ve milliyetçi hareketler karşısında Osmanlı idaresi- Temmuz aylarındaki gelişmeler beklenen fırsatı do- nin sürmesini bir güvence olarak görüyorlardı. Bu ğurdu. 9 ve 10 Haziran’da İngiltere kralı VII. Ed- nedenle İTC’nin faaliyetlerini siyasi, ekonomik ve ward ve Rus çarı II. Nikolas arasında gerçekleşen entelektüel düzeylerde destekliyorlardı. İTC üye- ve gündeminde Makedonya için bir reform paketi lerinin de mason localarıyla yakın ilişkileri vardı. bulunan Reval görüşmeleri nedeniyle durum çok İTC’nin kısa sürede Makedonya’da yayılma- gergindi. Çoğu İTC üyesi hemen harekete geçil- sının en önemli nedenlerinden biri bölgenin Yu- mezse görüşmenin Makedonya’nın kaybıyla so- nan, Bulgar, Makedon ve Sırp milliyetçiliklerinin nuçlanacağına inanıyordu. Aynı günlerde hükümet merkezi olmasıydı. Bölgede yaşayan Müslüman İTC’nin yer altı faaliyetlerini keşfetmeye ve örgütü Türk toplulukların yükselen milliyetçi hareketler çökertmeye çok yaklaşmıştı. karşısında kendilerini tehdit altında hissetmeleri, İTC, bu koşullar altında harekete geçmeye ka- İTC’nin Makedonya’da örgütlenmesini hızlan- rar verdi. Binbaşı Enver’in ve Kolağası Arnavut Ni- dırdı. İTC, kısa sürede II. Abdülhamit idaresin- yazi Bey’in Haziran sonlarında genç subaylardan ve den hoşnut olmayan asker ve küçük memurlar gönüllü sivillerden oluşan silahlı çeteleriyle dağlara arasında yayıldı. Özellikle Edirne’deki 2. ve Ma- çıkması, hareketi açık bir isyana dönüştürdü. Yeni kedonya’daki 3. Ordu birlikleri hareketin ağırlık çetelerin katılmasıyla Makedonya dağlarındaki is- merkezini oluşturdular. Makedonya ıslahatı gere- yan büyüdü. İsyanı bastırmak üzere Makedonya’ya ği buradaki jandarma teşkilatına dahil edilen Av- gönderilen taburların bir kısmı İTC saflarına ge- rupalı subayların refah düzeyi ve davranışlarından çerken bir kısmı da öldürüldü. İTC, Müslüman dolayı bir kısım mektepli subay onurlarını kırıl- halk arasında propaganda yaparken, bir yandan da mış hissettiler. Makedonya sorunu ve diğer milli- çeşitli şehirlerde gösteriler gerçekleştirdi. Anayasa- yetçiliklerle bilenen subaylar ve buradaki modern nın ilanı için saraya telgraf yağdıran İTC, talepleri eğitim kurumlarından yetişme memur ve bürok- karşılanmazsa başkente yürüyecekleri tehdidinde ratlar, İTC çatısı altında örgütlendiler. bulundu. İTC’nin Manastır şubesi sarayın cevabını İTC’nin örgütlenme modeli ve eylem biçimi, beklemeden, 23 Temmuz 1908’de anayasanın yeni- Makedonya’daki milliyetçi hareketlerden büyük den yürürlüğe girdiğini ilan etti. İsyanı bastırama- ölçüde etkilendi. Balkan milliyetçi hareketleri yacağını anlayan II. Abdülhamit, 24 Temmuz’da içinde komitacılık denilen çete tipi örgütlenmeler İstanbul gazetelerinde anayasayı yürürlüğe koydu- yaygındı. İTC’ye katılan çok sayıda subay Balkan ğunu ve meclisi yeniden açacağını duyurdu. milliyetçi çeteleriyle mücadele etmişti. İTC’nin eylemciliği de Makedonya’daki çeteci milliyetçi kalkışmalar ve çatışmalar içinde şekillendi. İTC kısa sürede Abdülhamit yönetiminden hoşnutsuz Kolağası, Osmanlı ordusunda yüzbaşı ile asker ve küçük memurların ağırlıklı olduğu para- binbaşı arasında yer alan bir rütbedir. militer bir örgütlenmeye dönüştü. Örgütün işle- yişine askeri disiplin ve gizlilik hakimdi. Örgütün “Hürriyetin İlanı” olarak adlandırılan bu olay, karar merkezini “Merkez-i Umumi” adında bir özellikle Rumeli vilayetleri ve İstanbul’da büyük çekirdek kadro oluşturuyordu. Örgüt, devletin coşkuyla karşılandı. Müslüman, Hıristiyan, Yahudi varlığını korumayı her şeyin üzerinde tutuyordu. gruplar ortak gösterilerle meşrutiyete geçişi kutladı- Başlıca kaygıları Osmanlı Devleti’nin bağımsız- lar. Hürriyet, Müsavat (Eşitlik), Uhuvvet (Kardeş- lığını ve toprak bütünlüğünü korumaktı. Bu ne- lik) ve Adalet, yeni düzenin sloganları oldu. Rumeli denle kendilerini vatansever olarak görüyorlardı. kentlerinde İTC’nin devrimi gerçekleştirdiği bilinse Fransız Devrimi’nin eşitlik, kardeşlik, özgürlük de imparatorluğun birçok yerinde bu değişimin II. sloganlarından etkilenmekle birlikte, örgütün ide- Abdulhamit’in lütufuyla gerçekleştiği sanılıyordu. olojisi alttan alta gelişen bir Türk milliyetçiliğiydi. İTC, meşrutiyetin ilanını duyurmak ve kendi rolü- nü göstermek için büyük kentlere başlarında İttihat- çı subayların olduğu heyetler gönderdi. 4 Türk Siyasal Hayatı İttihatçılar devrimi gerçekleştiren güç olmasına Meşrutiyet’in ilk parlamentosu 17 Aralık 1908’de, rağmen, II. Abdülhamit’i tahttan indirecek güveni kalabalık bir halk kitlesinin sevinç gösterileriyle henüz kendilerinde bulamamışlardı. Çoğu yirmili Sultanahmet’teki Darülfünun binasında toplandı. yaşların sonu, otuzlu yaşların başında olan İttihat- çılar, devlet idaresi için genç ve tecrübesizdiler. İt- 31 Mart İsyanı ve II. Abdülhamit’in tihatçılar, kıdem ve yaşın otoritenin önemli parçası Tahttan İndirilmesi olduğu bir siyasal kültürde, hükümeti doğrudan idare etmek yerine Sadrazam Sait Paşa’ya, ardından Seçimlerden sonra İTC iki muhalefet grubuy- da yine tecrübeli bir devlet adamı olan Kıbrıslı Ka- la mücadele etti. Bu gruplardan birincisi Prens mil Paşa’ya bıraktılar. Ancak hükümetleri dışarıdan Sabahattin’in fikirlerine dayanan Ahrar Fırkası’ydı. kontrol etmeye devam ettiler. Ahrar Fırkası seçim yenilgisinden sonra basın yo- luyla muhalefetini şiddetlendirdi ve İttihatçıları Anayasanın ilanından sonra yapılması gereken destekleyen gazetelerin yanıt vermesiyle siyasal ilk iş Mebusan Meclisi seçimleriydi. İlk kez İkin- ortam gerildi. Muhalif bir gazetecinin vurulmasın- ci Meşrutiyet döneminde Osmanlı toplumu çok dan sonra İTC aleyhine gösteriler başladı. İkinci partili siyasal hayata geçiyordu. 1877’den kalma bir muhalefet grubu ise alt düzeyde ulemadan ve ta- seçim yasası taslağı İTC’nin baskısıyla yürürlüğe so- rikat şeyhlerinden oluşan muhafazakar çevrelerden kuldu ve seçim hazırlıklarına başlandı. Anayasada geldi. Nakşibendî şeyhi derviş Vahdetî’nin Volkan “Meclis-i Umumi” adı verilen genel meclis iki ka- gazetesi çevresinde ve İttihad-ı Muhammedi Cemi- nattan oluşuyordu. Birinci kanadı padişahın atadığı yeti altında örgütlenen bu grup şeriat düzeni lehin- üyelerden oluşan “Heyet-i Âyan”, ikinci kanadı ise de gösterilere başladı. seçmenlerin oylarıyla seçilmiş milletvekillerinden oluşan “Heyet-i Mebusan” oluşturuyordu. Heyet-i 12 Nisan 1909 tarihinde İstanbul’daki bazı as- Âyan üyeleri padişah tarafından atanırken, Heyet-i keri birliklerin ani bir biçimde ayaklanması üzerine, Mebusan üyeleri halk tarafından seçiliyordu. eski takvime göre 31 Mart İsyanı olarak adlandırı- lan ayaklanma başladı. İstanbul’daki Makedonya taburları subayları esir alındı. Çok sayıda medrese öğrencisi ve softa meclis binasına yürüdü. Ertesi gün bir kısım asker ve ulemanın da isyancılara ka- dikkat tılmasıyla isyan kitlesel bir boyut kazandı. İsyancı- 1908 seçimlerinde oy vermek için erkek olmak, 25 ların sözcüleri bazı bakanların azledilmesi, İttihatçı yaşına gelmiş olmak ve az çok vergi ödemek gereki- subayların sürgüne gönderilmesi, meclisin İttihatçı yordu. Seçim sistemi iki dereceli ve basit çoğunlu- başkanı Ahmet Rıza’nın görevinden alınması, bazı ğa dayalıydı. Buna göre önce müntehib-i evvel adı İttihatçı milletvekillerinin İstanbul’dan uzaklaştırıl- verilen birinci seçmenler, müntehib-i sânî denilen ması, şeriatın geri getirilmesi ve isyancı askerler için ikinci seçmenleri seçeceklerdi. İkinci seçmenler ise genel af talebinde bulundular. Hükümet, isyanı ya- Heyet-i Mebusan’a girecek mebusları seçeceklerdi. tıştırmak için taleplerin bir kısmını yerine getirdi. Bu seçim sistemi 1946 yılına kadar Türkiye’de siya- Kentteki İttihatçı avı nedeniyle, önde gelen İttihat- sal hayatı yönlendirmeye devam etti. çıların bir kısmı saklandı, bir kısmı da İstanbul’dan kaçtı. Ayaklanmayı Ahrar Fırkası ve yüksek düzey- deki ulema kınadı. II. Abdülhamit ise isyancıları 1908 seçimleri Türkiye tarihinin ilk çok açıkça kınamadığı gibi destek de vermedi. partili seçimleri oldu. Seçimlere İTC ve Prens İTC, isyanı meşrutiyet devrimini hedef alan karşı Sabahattin’in fikirlerine dayanan Ahrar Fırkası ka- devrimci bir kalkışma olarak gördü. İTC İstanbul’da- tıldı. Mebus listelerinde Rum, Ermeni, Arnavut, ki gücünü yitirse de doğduğu Makedonya’da hala Slav, Arap, Kürt, Musevi gibi başlıca etnik ve dini güçlüydü. Makedonya’daki 3. Ordu birlikleriyle gö- unsurların mebus adayları da yer aldılar. Seçimle- nüllülerden oluşan Hareket Ordusu, Mahmut Şev- ri ezici çoğunlukla İTC kazandı. Ahrar Fırkası ise ket Paşa komutasında İstanbul’a girdi. 24 Nisan’da meclise yalnızca bir mebus gönderebildi. Seçim- kenti işgal eden Hareket Ordusu isyanı bastırdı. 27 lerle iş başına gelen meclis, Türk, Arap, Arnavut, Kürt, Rum, Ermeni, Bulgar, Sırp, Ulah ve Musevi- Nisan’da ise II. Abdülhamit isyana destek verdiği ge- lerin yer aldığı toplam 281 mebustan oluşuyordu. rekçesiyle tahttan indirildi ve yerine küçük kardeşi Meclis, imparatorluğun kozmopolit yapısını yansı- Mehmet Reşat Efendi padişah ilan edildi. tan, temsil gücü yüksek bir bileşime sahipti. İkinci 5  II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) 1909-1913 Dönemi Siyasal Yaşam 31 Mart İsyanı sonrasında sinen muhalefet izle- 31 Mart İsyanı’ndan kısa bir süre sonra çoğul- yen dönemde yeniden toparlandı. Farklı eğilimleri cu siyasal yaşama geri dönüldü. Bu dönemin en temsil eden bir dizi yeni parti kuruldu. Bu parti- önemli özelliklerinden biri çeşitli sınıfsal, etnik, lerin bir kısmı liberal kanatta yer alan, bir kısmı dinsel, entelektüel ve mesleki grupların dernekler, da İTC’nin laiklik ve milliyetçilik eğilimlerinden siyasal partiler, meslek örgütleri ve dergiler etrafın- rahatsız olan grupların kurduğu partilerdi. Aynı dönemde sosyalist kanatta da bir parti kuruldu. da örgütlenmeleridir. Meşrutiyetin ilanından sonra İTC’ye karşı canlanan liberal ve muhafazakar mu- canlanan basın hayatı özgür bir tartışma ortamı halefet, 21 Kasım 1911 tarihinde Hürriyet ve İtilaf yarattı. Kadınlar, işçiler gibi toplumsal gruplar ilk Fırkası adı altında birleşti. İTC’ye muhalif olma defa örgütlü bir şekilde eşitlik ve hak taleplerin- dışında ortak yönleri çok az olan bu gruplar kısa de bulundular. Osmanlı Mebusan Meclisi 1909- sürede etkin bir güç oldular. 1913 yılları arasında Kanun-i Esasi’de yaptığı biri dizi değişiklikle meclisin ve hükümetin yetkilerini İTC, güçlenen muhalefet karşısında meclis padişahın yetkilerine karşı güçlendirerek anayasal üzerindeki hakimiyetini yitirme kaygısına düşerek parlamenter düzeni pekiştirdi. meclisin feshini sağladı. 1912 yılında yapılan yeni seçimler, İTC’nin baskı yollarına başvurarak kendi Bu dönemde ordunun siyasetteki yeri önemli adaylarını seçtirmesi nedeniyle “Sopalı Seçimler” bir tartışma konusu oldu. İTC’nin asker üyelerinin olarak anıldı. Seçimlerde İTC’nin baskı yoluyla çoğu küçük rütbeli subaylardan oluşuyordu. Bu mecliste ezici bir üstünlük sağlaması yeni meclisin subayların İTC içinde önemli konumlarda olması meşruiyetini tartışmaya açtı. Miralay Sadık’ın ön- ordu içindeki disiplini ve hiyerarşiyi bozuyordu. 31 cülüğünde bir grup subayın oluşturduğu Halâskar Mart İsyanı’nı bastıran Mahmut Şevket Paşa, İTC’li Zabitan Grubu darbe tehdidinde bulunarak, İTC subayların orduyla siyaset arasında tercih yapmaları destekli hükümetin istifasını istedi. Baskılara da- için baskı yaptı. Buna rağmen ordu mensuplarının yanamayan Sait Paşa hükümeti istifa ederek yeri- siyasetteki ağırlığı devam etti. İTC’nin meclisteki ni Gazi Ahmet Muhtar Paşa hükümetine bıraktı. parti kanadıyla ilişkileri de sorunluydu. İTC, 1908 Büyük Kabine olarak anılan yeni hükümet, İTC yılı kongresinde bir parti olmaya karar vermesine karşıtlarından oluşuyordu. 1912 yılında başlayan rağmen parti hiçbir zaman Cemiyet’in yerini al- Balkan Savaşları nedeniyle istifa eden bu hüküme- madı. Gerçek iktidar Cemiyet’in genel merkezinin tin yerine, Kamil Paşa idaresinde yine İTC karşıtı elinde kaldı. olan bir hükümet kuruldu. Öğrenme Çıktısı 1 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin oluşumunu, Meşrutiyet’in ilanını ve çoğulcu siyasal yaşamın kuruluşunu özetleyebilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Türk idari sistemindeki Askerin siyasetteki rolü ko- merkeziyetçilik ve adem-i İttihat ve Terakki nusu ile İttihat ve Terakki merkeziyetçilik tartışma- Cemiyeti’nin Makedonya’da Cemiyet’i arasındaki ilişkiyi larında İttihat ve Terakki tutunma nedenleri nelerdir? değerlendirin. Cemiyeti’nin görüşlerini tartışınız. 6 Türk Siyasal Hayatı İTTİHAT VE TERAKKİ İKTİDARI VE topraklarını kaybetti. Bulgaristan’ın kazandığı İMPARATORLUĞUN SONU topraklar karşısında diğer Balkan devletlerinin Bulgaristan’a saldırmasıyla savaşın ikinci evresi baş- ladı. İttihatçılar bu fırsatı değerlendirdiler ve Enver Babıâli Baskını ve İttihat ve Terakki Bey yönetiminde Edirne’ye girerek şehri geri alma- İktidarı yı başardılar. Devrimin ilan edildiği ilk günlerde yeni rejimin Babıâli darbesinden sonra sadrazamlığa getiri- toprak kayıplarını durduracağı inancı, Avusturya len Mahmut Şevket Paşa’nın 11 Haziran 1913’te Macaristan’ın 1876’da işgal ettiği Bosna Hersek’i Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın bir destekçisi tarafın- ilhak etmesi, Bulgaristan’ın, 1878’de özerk vila- dan öldürülmesi İTC’ye muhalifleri tasfiye etme yet olarak kurulan Doğu Rumeli ile Girit’in de şansı verdi. Muhalefetin idam, hapis ve sürgünlerle Yunanistan’la birleşmesiyle sarsıldı. 1910 yılında sindirilmesinden sonra İTC iç siyaseti tümüyle te- patlak veren Arnavut isyanı ve Yemen isyanı, 1911 keline aldı ve ilk defa hükümeti içerden yönetmeye yılında İtalya ile yapılan Trablusgarp Savaşı’nı, Os- başladı. Talat Bey, 12 Haziran 1913’te kurulan Sait manlı Devleti açısından ağır sonuçlar yaratan Bal- Halim Paşa kabinesinde bir kez daha Dâhiliye Na- kan Savaşları izledi. zırı oldu. 1917’de ise sadrazamlığa yükselerek Talat Karadağ’ın 8 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti’ne Paşa oldu. 1914 yılı başlarında rütbesi paşalığa ka- savaş ilan etmesi ve Sırbistan, Bulgaristan, dar yükseltilen Enver Paşa, yeni kabinede Harbiye Yunanistan’ın da katılmasıyla Balkan Savaşları Nazırı oldu. İstanbul muhafızı Cemal Bey de terfi başladı. Büyük bir yenilgi alan Osmanlı Devleti, ettirilerek paşalığa yükseltildi. Ardından da sırasıyla 3 Aralık’ta ateşkesi kabul etti. Bulgarlar Çatalca’ya Nafıa Nazırı ve Bahriye Nazırı oldu. Birinci Dünya kadar gelmiş, Edirne’yi kuşatmışlardı. Hükümetin Savaşı süresince tüm otoriteyi elinde tutan bu üç Edirne’nin kaybına yol açacak bir barış antlaşması kişilik idareye Enver, Talat ve Cemal triumvirası imzalaması ihtimali İttihatçıları harekete geçirdi. denir. Enver Paşa orduya hakimken, Talat Paşa’nın 23 Ocak 1913’te aralarında Enver, Talat ve Ce- İTC içindeki hakimiyeti büyüktü. Cemal Paşa’nın mal Beyler de olmak üzere İttihatçı bir grup su- ise yönetimdeki etkinliği zamanla azaldı. bay Babıâli’ye yürüdü. Toplantı halindeki kabineyi Babıâli Darbesi, 1908-1913 arasında süre giden basan İttihatçılar, Sadrazam Kamil Paşa’yı istifaya görece çoğulcu ve demokratik dönemi sonlandıra- zorladıkları gibi, Harbiye Nazırı Nazım Paşa’yı öl- rak İTC’nin mutlak iktidarını başlattı. 1914 genel dürdüler. Siyasal tarihe Babıâli Baskını olarak ge- seçimleriyle bütün üyeleri İttihatçılardan oluşan çen bu darbe, İTC’nin siyasal iktidarını pekiştir- Mebusan Meclisi, I. Dünya Savaşı süresince hükü- mesini sağladı. Ocak 1913 darbesinden sonra İTC, metin gölgesinde bir onay organı haline geldi. Sa- iç siyasete tamamen hakim oldu. vaşın doğurduğu olağanüstü şartlar rejimin otoriter niteliğini güçlendirdi. Babıâli, Osmanlı Devleti’nde İstanbul’da Türkçülük İdeolojisinin Yükselişi Sadaret (Başbakanlık), Dâhiliye ve Ha- II. Meşrutiyet’in resmi ideolojisi Osmanlıcılık- riciye nezaretleri (İçişleri ve Dışişleri ba- tı. Osmanlıcılık ideolojisi, Osmanlı idaresi altında kanlıkları) ile Şûray-ı Devlet (Danıştay) yaşayan tüm dinsel ve etnik unsurları Osmanlı dairelerinin bulunduğu yapıdır. Osmanlı vatanı ve Osmanlı hanedanına sadakat temelinde hükûmetini ifade etmek için kullanılır. birleştirme ülküsü güden bir ideolojiydi. İnanç ve dil farkı gözetmeksizin tüm unsurların anayasal, parlamenter bir monarşi içinde eşitliğini öngören Darbenin hemen ardından Balkan devletle- Osmanlıcılık, İttihad-ı Ânasır (unsurların birliği) ri yeniden saldırıya geçtiler. 26 Mart’ta Edirne fikrini benimsiyordu. Osmanlıcılık ideolojisi, baş- Bulgaristan’ın eline geçti. 10 Haziran 1913’te im- langıçta devlet otoritesini güçlendirecek ve toprak zalanan Londra Antlaşması’yla Osmanlı Devleti kayıplarını engelleyebilecek birleştirici bir ideoloji Midye-Enez hattının batısında kalan tüm Balkan olarak görüldü. 7  II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) lamakla mümkündür. Gökalp, bir milleti birleştiren unsurlar içinde en çok dile önem verir. Gökalp’e göre Osmanlıcılık ideolojisi, Osmanlı idaresi İslamiyet, siyasal bir model olmaktan çok, toplumu altında yaşayan tüm dinsel ve etnik un- birleştiren önemli bir kültürel unsurdur. Bu nedenle surları Osmanlı vatanı ve Osmanlı ha- önemsenmelidir. Medeniyet kavramını tüm millet- nedanına sadakat temelinde birleştirme lerce paylaşılan akla dayalı bilgi, teknoloji ve değerler ülküsüdür. olarak tarif eden Gökalp, medeniyete milletler arası bir içerik verir. Bu üç değerler kümesi arasında bir sentez yapan Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak ve Meşrutiyet’in ilanından sonra da devam eden ay- muasırlaşmanın aynı anda izlenebilecek, birbirleri rılıkçı milliyetçi hareketler ve toprak kayıpları, Os- ile çatışmayan değerler olarak görür. manlıcılığın imparatorluğun sorunlarını çözecek bir ideoloji olduğu inancını zayıflattı. İTC’nin merkezi- Bu dönemin bir başka milliyetçi projesi de Pan- yetçi politikaları ve Makedonya’da ve Anadolu’nun türkizmdir. Yusuf Akçura, 1904’te yayımladığı Üç doğusundaki vilayetlerde vaat ettiği reformları yap- Tarz-ı Siyaset adlı makalesinde, Türk etnik kimliği- madaki isteksizliği, yalnızca Rumlar, Bulgarlar, Er- ni öne çıkaran, ırk ve kültür temeline dayalı Türk meniler gibi Hıristiyan toplulukları değil, Arnavut- dünyası formülüyle Pantürkizmin ilk tutarlı ifade- lar gibi Müslüman toplulukları da hayal kırıklığına sini yazmıştır. Pantürkizm, I. Dünya Savaşı döne- uğrattı. Osmanlıcılığa en önemli darbeyi Balkan minde bir süre etkili olmuşsa da, somut bir politika Savaşları vurdu. Nüfusunun büyük çoğunluğunu olmaktan çok, romantik bir hareket olarak kalmış- Hıristiyan toplulukların oluşturduğu Balkanların tır. Bu yıllarda Anadolu’nun Müslüman Türk hal- kaybıyla beraber Osmanlıcılık işlevini yitirdi. kını merkeze alan, Türk köylüsünü ve kültürünü milletin özü olarak tanımlayan bir milliyetçi akım Balkan topraklarının kaybı, imparatorluğun daha gelişti. Rusya’da 19. yüzyılın sonlarında ge- coğrafi ve beşeri yapısını büyük ölçüde değiştirdi. lişen Narodnizm (Halka Doğru) hareketinden 15. yüzyıldan beri Balkan topraklarıyla bir Avrupa etkilenen bu akım, kentli aydınların geliştirdiği devleti olan Osmanlı İmparatorluğu, bu toprakla- romantik popülist bir harekettir. Halkçılık doktri- rın önemli bir kısmını 1878’de imzalanan Berlin nini takip eder. Bu hareket özellikle Cumhuriyet’in Antlaşması’yla yitirmişti. Balkan Savaşları’nda ise kuruluşundan sonra etkili oldu. Avrupa’da kalan topraklarının %83’nü kaybetti. Bundan böyle Osmanlı bir Avrupa ülkesi olmaktan çıkıp Anadolu merkezli bir devlet oldu. Hıristiyan toplulukların kaybı ise imparatorluğun kozmopolit nüfus yapısını değiştirdi. Osmanlı toplumu daha dikkat İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ideolojik tutum- fazla Müslümanlaştı. Bundan böyle Anadolu, im- ları genel olarak değerlendirildiğinde, çoğu Os- paratorluğun yeni iktisadi ve beşeri merkezi oldu. manlıcılık fikrine bağlıydılar. 1910’larda ise gide- Anadolu’nun Müslüman Türk halkı en sadık unsur rek Türkçülüğe savruldular. Çoğu, aynı zamanda olarak önemsendi. Tüm bu gelişmeler Müslüman- inançlı Müslümanlardı. İTC’nin liderleri fikir Türk kimliğine dayalı Türkçülük ideolojinin güç- adamı olmaktan çok eylem adamıydı. Onları ortak lenmesine yol açtı. bir ideolojik programdan çok bir dizi ortak tavır Türkçülüğün bu yıllarda sistematik bir fikir bir araya getiriyordu. Bu tavırlar arasında devlet akımı olarak gelişmesini sağlayan düşünür, aynı merkezli bir bakış, milliyetçilik, bilimsel gerçeğe zamanda İTC’nin ideologu olan Ziya Gökalp’tir. ilişkin pozitivist bir inanç, toplumu dönüştürücü Gökalp’in Türk milliyetçiliğine ilişkin fikirleri en bir güç olarak eğitime duyulan inanç, düzen için- olgun ifadesini “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasır- de değişim arzusu ve eylemciliktir. Çoğu İttihatçı laşmak” ve “Türkçülüğün Esasları” adlı iki eserinde için Osmanlıcılık, Türkçülük, Batıcılık, İslamcılık bulur. Gökalp’in önerdiği Türk milliyetçiliği ortak gibi II. Meşrutiyet döneminin önde gelen akım- kültürel değerler, ortak dil ve alışkanlıklara dayalı ları, birbirlerinden net çizgilerle ayrılmaktan çok, kültürel bir milliyetçiliktir. Ona göre Türkleşmek, dönemin siyasal ihtiyaçlarına göre çeşitli biçimler- Türk harsına (kültürüne) sahip çıkmak, milli şuur, de sentezlenebilecek ideolojilerdi. milli vicdan ve biz kimliğini millet üzerinden tanım- 8 Türk Siyasal Hayatı I. Dünya Savaşı ve Osmanlı lar vaadi, İttihatçıların savaşa girmesi için gerekli İmparatorluğu’nun Sonu koşulları yarattı. 25 Ekim 1914’te savaşa girme ka- 28 Haziran 1914’te Avusturya arşidükü Franz rarı alan İttihatçı yönetim, 11 Kasım’da Almanya Ferdinand’ın Saraybosna’da bir Sırp milliyetçisi ve Avusturya’nın yer aldığı üçlü İttifak içinde sa- tarafından öldürülmesiyle Avusturya Sırbistan’a vaşa girdi. Osmanlı orduları Kafkasya, Çanakkale, savaş ilan etti. Suikastın üstünden beş hafta geçtik- Hicaz-Yemen, Sina ve Filistin, Irak, Makedonya ve ten sonra, Avrupa devletleri kendilerini dünyanın Galiçya cephelerinde savaştılar. 1918 yılında savaş ilk küresel ölçekli savaşı içinde buldu. İttihatçılar, İttifak Devletleri’nin yenilgisiyle sonuçlanınca, Os- Balkan Savaşları’nın ardından, uluslararası arenada manlı Devleti, 30 Ekim 1918’te Mondros Ateşkes yalıtılmışlıklarına son vermeleri gerektiğine ina- Antlaşması’nı imzaladı. nıyorlardı. Aksi halde imparatorluk topraklarının Savaş büyük bir yenilgiyle son bulmasına rağ- Avrupa güçleri arasında parçalanacağını düşünü- men, savaşın yarattığı olağanüstü koşullar, İttihat- yorlardı. İttihatçılar, 1914’te Britanya, Fransa ve çılara bir dizi radikal reformu hayata geçirme im- Rusya’nın oluşturduğu üçlü İtilaf Devletleri’yle it- kanı verdi. Eğitim ve hukuk alanındaki reformlar tifak kurmak için girişimlerde bulundular. Ancak toplumsal yaşamı, laik ve milliyetçi bir çizgide dö- sonuç alamayınca yüzlerini Almanya’ya çevirdiler. nüştürürken, ekonomik yaşamda da Müslüman- Almanya ise Osmanlı Devleti’nin ittifak arayışını Türk girişimci ve tüccarı kayıran milliyetçi po- Avrupa’da savaş patladıktan sonra ciddiye aldı. litikalar izlendi. Savaş yılları toplumsal kimliğin Gizli Alman-Türk ittifakı 2 Ağustos 1914 tari- Müslüman-Türk kimliği etrafında yeniden tanım- hinde imzalandı. İttihatçılar Ağustos-Kasım 1914 lanmasını da sağladı. II. Meşrutiyet Dönemi’ni arasında savaşa girmemeye yönelik çaba gösterdi- incelemiş olan Tarık Zafer Tunaya’nın deyişiyle, ler. Ancak içine girilen mali buhran, Almanya’nın II. Meşrutiyet dönemi siyasal gelişmeleri ve fikir İttihatçılara savaşa girmeleri koşuluyla verdiği kredi akımlarıyla “Cumhuriyet’in siyasal laboratuarı” vaadi, savaşın birkaç ay içinde Almanya’nın zaferiy- ve “Türkleri İmparatorluk formülünden demok- le biteceği umudu ve Rusya’nın parçalanmasından ratik bir Cumhuriyet formülüne iletmiş bir köp- sonra Osmanlı Devleti’nin sahip olacağı yeni sınır- rü” oldu. Öğrenme Çıktısı 2 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tek parti iktidarının kuruluşunu ve Osmanlıcılıktan Türkçülüğe geçişin nedenlerini açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş II. Meşrutiyet Dönemi’ni inceleyen Tarık Zafer Tuna- Babıâli Baskını’nın II. Meş- Balkan Savaşları ile Türk- ya, bu dönemin siyasal ge- rutiyet dönemi tarihindeki çülük ideolojisinin yükselişi lişmelerini “Cumhuriyet’in önemini açıklayınız. arasındaki ilişkiyi açıklayınız. siyasal laboratuarı” olarak değerlendirmiştir. Bunun nedenleri neler olabilir? 9  II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) YEREL DİRENİŞ HAREKETLERİ VE mandasının kabul edilmesinde görüyordu. Böyle- MERKEZİLEŞME (1918–1920) ce, İTC döneminde kaybettiği iktidarını da güçlen- direbilecekti. Ülke içinde etkileri süren İttihatçıla- rı bir tehlike olarak gören Saray çevresi, Anadolu Mondros Mütarekesi ve Yerel Direniş direnişini de bir İttihatçı komplosu olarak değer- Hareketlerinin Doğuşu lendirmiştir. Hürriyet ve İtilafçılar da saray çevresi 30 Ekim 1918’de İtilaf Devletleri’yle Osmanlı gibi direnişin yenilgiyle sonuçlanacağı ve daha bü- Devleti arasında Mondros Mütarekesi imzalandı. yük kayıplara yol açacağı gerekçesiyle, İngilizlerle 25 maddeden oluşan mütarekenin koşulları son de- iyi ilişkiler kurulmasından yanaydı. Böylece barış rece ağırdı. Anlaşmanın 1. maddesiyle Karadeniz’e konferansından daha az kayıpla çıkılmasını umu- geçiş güvenliğini sağlamak üzere, Boğazların kont- yorlardı. rolü İtilaf Devletleri’nin eline geçiyordu. 5. mad- deyle, güvenlik amacıyla tutulan az sayıda asker dışında, Osmanlı ordusu tümüyle terhis edilecekti. Manda, I. Dünya Savaşından sonra, kimi Anlaşmanın 7. ve 24. maddeleri ise Anadolu’nun az gelişmiş ülkeleri, kendi kendilerini işgaline zemin hazırlıyordu. 7. maddeye göre İti- yönetecek bir düzeye eriştirip bağımsız- laf Devletleri güvenliklerine yönelik herhangi bir lığa kavuşturuncaya dek Uluslar Birliği tehdit durumunda istedikleri stratejik noktaları ele (Cemiyet-i Akvam) adına yönetmek üzere geçirebileceklerdi. 24. maddeye göre ise Erzurum, kimi büyük devletlere verilen vekillik dü- Van, Elazığ, Bitlis, Diyarbakır ve Sivas vilayetle- zenidir. rinde karışıklık çıkması durumunda bu bölgelerin herhangi bir bölümünü işgal edebileceklerdi. İtilaf Devletleri donanması, 13 Kasım İzmir ve çevresinin Yunan birlikleri tarafından 1918’de İstanbul limanına gelerek işgali başlat- işgaline karşı İstanbul’un herhangi bir direniş gös- tı. İstanbul’un işgalinin ardından İngiliz, Fran- termemesi, yerel direniş hareketlerinin ortaya çık- sız ve İtalyan kuvvetleri mütarekenin 7. maddesi masını ve devletten bağımsız olarak örgütlenmesini uyarınca ülkenin değişik bölgelerini işgal ettiler. sağladı. Ege direnişinin örgütlenmesinde İttihat- İngilizler Çanakkale, Eskişehir, Kütahya, Afyon, çılar büyük rol oynadılar. Birçok yerde Osmanlı Samsun, Merzifon ve Erzurum’a birliklerini gön- İttihat ve Terakki Cemiyeti yazan levhalar silinip derdi. Musul’daki haklarını İngilizlere devreden yerine Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (MHC) yazıl- Fransızlar, Toros tünellerini ve Adana yöresini, dı. Başlangıçta birbirlerinden bağımsız kurulan İtalyanlar ise Ege ve Akdeniz kıyılarının bir bölü- MHC’ler, kısa sürede kuruldukları köy ve kasaba- müyle Burdur ve Konya’yı işgal ettiler. ların sınırlarını aşarak ortak örgütlenmelere gittiler. Mütarekeden hemen sonra İTC’nin önde gelen MHC’ler, milis birliklerinden oluşan kuva-yı mil- liderleri Enver, Talat ve Cemal Paşalarla Bahaettin liye güçleriyle işgale karşı silahlı direnişe geçtiler. Şakir Bey bir Alman gemisiyle yurt dışına kaçtı- MHC’lerin esas amacı bölgelerini işgalden kurtar- lar. Takip eden dönemde önde gelen İttihatçılar maktı. Bu nedenle hareketlerinin hedefi dardı ve hakkında soruşturma, kovuşturma ve tutuklama- kurtuluş sonrası için iktidar talepleri yoktu. Ege’de- lar başladı. Osmanlı Mebusan Meclisi, 21 Aralık ki bölgesel direniş hareketleri bu nitelikleriyle İt- 1918’de, Padişah Vahdettin tarafından feshedildi. tihatçıların kurtuluş planlarına uygun bir bölgesel Böylece İttihatçı liderler ve mebuslar yönetimden taban oluşturdular. de tasfiye edildiler. Ahmet İzzet Paşa ve Tevfik Paşa İttihat ve Terakki’nin (İT) iktidar arayışı, lider- hükümetlerinin kurulmasından sonra, 4 Mart lerinin yurt dışına kaçmasına ve yönetimden uzak- 1919’da padişahla uyum içinde çalışan Damat Ferit laştırılmalarına rağmen hala sürüyordu. Direniş, Paşa hükümeti iş başına geldi. İttihatçılar için hem kişisel kurtuluş hem de ülke- Yunan ordusu, 15 Mayıs 1919’da İzmir ve çev- nin kurtuluşu ve iktidara geliş için yegane yoldu. resini işgale başladı. Saray çevresi ve İstanbul hü- Ancak I. Dünya Savaşı’nın sorumlusu olarak gö- kümeti işgaller karşısında direnişi yararsız görüyor- rülen İttihat ve Terakki’nin böyle bir direniş hare- lardı. Saray çevresi imparatorluğun bütünlüğünü ketini kendi ismi altında örgütlemesi olanaksızdı. korumanın yolunu 30–35 yıllık bir süre için İngiliz Bu nedenle İttihat ve Terakki’nin kurtuluş strate- 10 Türk Siyasal Hayatı jisini, kendi ismini gizleyerek bir direniş hareketi örgütlemek ve hareket başarıya ulaştıktan sonra kendi ismiyle yeniden iktidara gelmek oluşturu- dikkat yordu. Bu plan doğrultusunda öncelikle İttihat ve Mustafa Kemal Paşa ve çevresinin, başlangıçta Terakki Fırkası feshedildi ve yerine Teceddüt Fırka- Anadolu’ya yayılmış direniş gruplarını kapsayacak sı kuruldu. Direniş hareketini yönlendirmek için türden herhangi bir örgütü yoktu. Mustafa Kemal 1918 yılının sonlarında, Talat Paşa’nın ülkeyi terk Paşa Anadolu’ya geçtikten sonra, öncelikle değişik etmeden önce verdiği direktif doğrultusunda, Kara kademelerdeki kumandanlar aracılığıyla ordunun Kemal ve Kara Vasıf ’ın girişimleri ile Karakol Ce- desteğini sağladı. Erzurum ve Sivas Kongreleri ile miyeti adıyla bir gizli örgüt kuruldu. Bu örgüt milli mücadele süresince İT adına iktidar mücadelesini MHC’lerini kurumsal bir çatı altında toplaması sürdürdü. İstanbul’dan Anadolu’ya silah ve insan sayesinde halkın ve eşrafın desteğini kazandı. Be- sevkiyatı yapan örgüt, bölgesel direniş hareketleri- lirli hedefler için siyasal manevra yapma yeteneği, nin içine girerek bu hareketlerin örgütlenmesinde direniş hareketi içindeki rakip iktidar odaklarını ve yerel kongreler yoluyla merkezileşmeye başlama- yenmesi ve büyük askeri başarıları sayesinde iktidar sında etkin rol oynadı. mücadelesini kazandı ve cumhuriyet rejimini kur- 1919 yılının ortalarına gelindiğinde yerel ma amacını gerçekleştirdi. MHC’ler civar kaza ve vilayetleri kapsayacak öl- çüde genişlediler ve kendi bölgelerinde İstanbul Mütarekenin imzalanmasından sonra İstanbul’a hükümetinden ayrı birer güç odağı haline geldiler. gelen Mustafa Kemal Paşa, bir süre İstanbul’da kal- MHC’ler Anadolu’nun çeşitli yörelerinde bölge- dı. Çanakkale cephesinde askeri başarıları nede- sel nitelik taşıyan birbirinden bağımsız kongreler niyle büyük saygınlığı olan Mustafa Kemal Paşa, düzenleyerek bölgesel düzeyde bir merkezileşme İstanbul’da kaldığı süre içinde yakın arkadaşı Fethi aşamasına geçtiler. 10 Temmuz’da I. Edirne Kong- Okyar ve Rauf Orbay gibi eski İttihatçılarla temas resi, 28 Haziran–12 Temmuz arasında I. Balıkesir, kurdu. Padişah Vahdettin’in şehzadeliği sırasında 26–30 Temmuz arasında II. Balıkesir kongreleri, fahri yaveri olan Mustafa Kemal Paşa, birkaç kez de 6–9 Ağustos arasında I. Nazilli Kongresi, 16–25 Vahdettin’le bir araya gelerek görüşlerini aktardı. Ağustos arasında Alaşehir Kongresinin toplanma- İstanbul’da kalmanın herhangi bir çözüm üretme- sıyla yerel direniş hareketi yeni bir aşamaya evirildi. yeceğini anlayan Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’ya geçişin yollarını aramaya başladı. Beklediği fır- sat, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’da İtilaf Mustafa Kemal Paşa ve Yerel Direniş Devletleri’nin müdahalesine yol açacak herhangi Hareketlerinin Merkezileşmesi bir kargaşanın çıkmaması için kurulan ordu mü- Mustafa Kemal Paşa’nın kurtuluş stratejisi ne fettişliğine atanmasıyla geldi. imparatorluğun bütünlüğünün korunmasına ne Mustafa Kemal Paşa ordu müfettişi olarak görev de bölgesel direnişlerle işgalin sonlandırılmasına yerine gitmek üzere yola çıktı ve 19 Mayıs 1919’da dayanıyordu. Başından beri bir cumhuriyet kurma Samsun’a vardı. Mustafa Kemal Paşa Anadolu’ya fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Paşa, bunun geçtiğinde direniş hareketleri belirli bir örgütlen- ancak Anadolu halkının desteğine dayalı merkezi me düzeyine ulaşmıştı. Mustafa Kemal Paşa’nın bir direniş hareketiyle gerçekleşebileceğini düşünü- Anadolu’ya geçtiği ilk günlere rastlayan Erzurum yordu. Mustafa Kemal Paşa’nın direniş planı açık Kongresi, Mustafa Kemal Paşa’ya liderlik yolunu bir iktidar talebi içeriyordu. Ancak stratejisinin açması ve direnişi merkezileştirecek ilk adımları at- başarılı olabilmesi için, eş zamanlı olarak, içerde ması açısından büyük önem taşır. iktidar mücadelesini kazanıp direnişi kendi liderli- ği altında merkezileştirmek ve işgal güçlerine karşı Erzurum Kongresi’nin toplanmasına yöne- askeri zafer kazanmak gerekiyordu. lik girişimler Mustafa Kemal Paşa’dan bağımsız gelişti. Doğu’da altı vilayetin Ermenilere verilme ihtimali ve Trabzon’da bir Pontus devleti kurma planlarına karşılık, Şarki Anadolu Müdafaa-i Hu- kuk Cemiyeti’nin Erzurum Şubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti işbirliği yaparak kongre çağrısında bulundular. Kongre ha- zırlıklarının sürdüğü günlerde Mustafa Kemal Paşa 11  II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) Amasya’daydı. Mustafa Kemal Paşa Kongre’ye katıl- gun olarak Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk ma yollarını aramak üzere 3 Temmuz’da Erzurum’a Cemiyeti (A-RMHC) adıyla bir cemiyet kurul- geldi. Ancak kongreye katılacak delegeler önceden du. Anadolu ve Trakya’da yer alan tüm bölgesel belirlenmişti. Mustafa Kemal Paşa henüz İstanbul direniş örgütlerinin A-RMHC’nin şubesi haline hükümetine karşı doğrudan cephe almadığı için getirilmesine karar verildi. Cemiyetin yönetimi, kongreye katılma isteği kuşkuyla karşılandı. İti- Mustafa Kemal Paşa başkanlığındaki Heyet-i razlara rağmen doğuda büyük bir askeri güç olan Temsiliye’ye verildi. Hükümet yetkileriyle dona- Kazım Karabekir Paşa’nın araya girmesiyle, Mus- tılmış olan Heyet-i Temsiliye fiili olarak İstanbul tafa Kemal Paşa ve Rauf (Orbay) Bey, istifa eden hükümetinden bağımsız yeni bir yönetim organı iki Erzurum delegesinin yerine kongre delegeliği- olarak ortaya çıktı. ne getirildi. 8 Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa’nın A-RMHC tüzüğü çeşitli açılardan çok önemli Anadolu’daki ordu müfettişliği görevine son veril- bir belgedir. Tüzük, ülke topraklarının savunulma- mesi ve Mustafa Kemal Paşa’nın askerlikten istifa sıyla ilgili 1. maddesiyle, Misak-ı Milli’nin özünü etmesiyle hakkındaki kuşkular da azaldı. oluşturuyordu. 3. maddede İslam halifeliğini ve 23 Temmuz-7 Ağustos arasında gerçekleşen Er- Osmanlı Sultanlığını sürdürmek için toplu savun- zurum Kongresi, 10 maddelik bir bildirinin yayın- ma ve direnme gereği belirtilerek sarayın iktidarı- lanmasıyla son buldu. Bildiride milli sınırlar için- nın tartışma konusu olamayacağı görüntüsü yara- de bulunan bütün vatan topraklarının bir bütün tıldı. Sarayın iktidarına karşı açık bir tavır alınması olduğu, birbirinden ayrılamayacağı ve her türlü direnişe yönelik toplumsal desteği azaltacağı için işgale karşı koyulacağı belirtiliyordu. Kongre milli Mustafa Kemal Paşa ve çevresi iktidar taleplerini mücadelenin siyasal ilkelerini belirlemenin yansıra, bu aşamada açığa vurmamışlardı. Ancak tüzüğün direniş için yeni bir örgütsel yapının oluşturulması 4. maddesinde yer alan, Osmanlı Hükümeti’nin açısından da önemlidir. Kongre’de yetkili bir temsil yurdun bir parçasını terk etmek zorunda bırakıl- heyetinin seçilmesi ve bu heyetin Mustafa Kemal ması halinde, hükümetin yerini alacak geçici bir Paşa’nın başkanlığında yürütme organı olarak ha- yönetim kurulması kararı, İstanbul’a alternatif yeni reket etmesi kararı Mustafa Kemal Paşa’ya liderlik bir iktidar odağının ortaya çıktığını gösteriyordu. yolunu açtı. Sivas Kongresi’nin kararlarına ilk tepki Erzurum Aynı dönemde Batı Anadolu’daki yerel direniş örgütünden geldi. Erzurum Kongresi’nde kabul edi- örgütleri düzenledikleri kongreler yoluyla önemli len tüzüğün, birkaç değişiklikle A-RMHC’nin tü- bir güç haline gelmişti. Bu örgütlenmelere ise İtti- züğü yapılması, bunun için Erzurum Kongresi’nin hatçılar önemli ölçüde sızmıştı. Yerel direniş hare- yetkili organlarından izin alınmaması tepkilere yol ketlerinin kendi kontrolünde merkezi bir yapı içine açtı. Mustafa Kemal Paşa’nın yalnızca adını duy- alınması gerektiğine inanan Mustafa Kemal Paşa, muş olan Batı Anadolu’daki örgütler de, A-RMHC tüm direniş hareketlerini birleştirmek amacıyla adı altında birleşme kararına şüpheyle yaklaştılar. Sivas’ta bir kongre düzenlemeye karar verdi. 4–11 Yerel direniş örgütleri, Sivas Kongresi’nden önce Eylül tarihleri arasında toplanan Sivas Kongresi’nde belirli bir merkezileşme aşamasına gelmişlerdi. 16- ülke genelindeki bütün MHC’lerin birleştirilmesi 25 Ağustos 1919 arasında toplanan Alaşehir Kong- yolunda önemli adımlar atıldı. Damat Ferit Paşa resi, Ege direnişinin merkezileşmesinde önemli bir hükümetinin tüm engellemelerine rağmen, Si- halkaydı. Karakol Cemiyeti’nin başkanı Kara Vasıf vas Kongresi çeşitli vilayetlerden gelen delegelerle Bey Alaşehir Kongresi’nde umum kumandan ola- toplandı. Diğer bölgesel kongrelerin aksine, Sivas rak seçilmiş, kongre ayrıca direniş hareketinin si- Kongresi’nin delegeleri ağırlıklı olarak askeri ve si- yasal koordinasyonunu sağlamak üzere Encümen-i vil bürokrasi mensuplarından oluşuyordu. Müdiran adıyla bir yürütme organı kurmuştu. Kongre’de alınan en önemli karar, bütün Karakol Cemiyeti’nin Ege hareketine sızarak MHC’lerin merkezi bir yapı altında toplamasıydı. iktidar mücadelesinde gittikçe önemli bir rakip Bu amaçla yürürlükteki Cemiyetler Kanunu’na uy- haline gelmesi, Mustafa Kemal Paşa’nın Karakol 12 Türk Siyasal Hayatı Cemiyeti’ne karşı duyduğu hoşnutsuzluğu artırdı. Bu Son Osmanlı Mebusan Meclisi ve hoşnutsuzluk, her iki hareketin de güçlü bir iktidar İstanbul’un İşgali talebinin olması, güçlerini aynı bölgesel hareketlere Mustafa Kemal Paşa’nın, Sivas Kongresi’ni en- dayandırmaya çalışması ve bu hareketleri kendi lider- gellemeye çalışan Damat Ferit Paşa hükümetiyle likleri altında merkezileştirme gayretlerinden kaynak- tüm ilişkilerin kesilmesi yönünde verdiği talimata lanıyordu. Mustafa Kemal Paşa Karakol Cemiyeti’yle uyulması sonucu, etki alanı İstanbul ve civarıyla yürüttüğü iç iktidar mücadelesini kazanmak için, sınırlı kalan hükümet 1 Ekim 1919’da istifa etti. Sivas Kongresi sırasında Karakol Cemiyeti’ne açıkça Yerine kurulan Ali Rıza Paşa hükümeti Sivas’la cephe aldı. Vasıf Bey’e Cemiyet’in dağıtıldığını bil- yakınlaşmayı sağladı. Hükümet temsilcileriyle Si- dirdi. Sivas Kongresi, aynı zamanda Ali Fuat (Cebe- vas Heyet-i Temsiliyesi arasında 20 Ekim 1919’da soy) Paşa’yı “Umum Kuva-yı Milliye Başkumandanı” Amasya’da yapılan görüşmeler sonucunda, İstan- olarak atayıp Vasıf Bey’in unvanını yok saydı. Bu tep- bul hükümeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesi’ni tanıdı kilere rağmen Vasıf Bey’in Sivas Kongresi’nde oluştu- ve Osmanlı Mebusan Meclisi’nin toplanması için rulan Heyet-i Temsiliye’ye üye seçilmesi Vasıf Bey’in seçimlerin bir an önce yapılacağını duyurdu. hala önemli gücü olduğunu gösteriyordu. Yapılan seçimlerin ardından son Osmanlı Me- Karakol Cemiyeti, Mustafa Kemal Paşa’nın Si- busan Meclisi 12 Ocak 1920’de İstanbul’da top- vas Kongresi’nde yasaklamasına rağmen, İT adına landı. Meclis 3 ay gibi kısa bir süre açık kalmasına iktidar mücadelesini sürdürdü. Cemiyet bir yan- karşın Misak-ı Milli gibi önemli bir belgeyi kabul dan Batı bölgelerindeki direniş örgütlerinde etkin ederek Anadolu direnişine önemli bir meşruiyet olmaya devam ederken diğer yandan da çeşitli sağladı. 28 Ocak 1920’de kabul edilen Misak-ı temaslarla Bolşeviklerin desteğini almaya çalıştı. Milli, Sivas ve Erzurum Kongreleri’ni esas alan bir Karakol Cemiyeti, 16 Mart 1920’de İngilizlerin metindir. Osmanlı İslam çoğunluğuyla meskûn İstanbul’u işgalinin ardından Kara Vasıf Bey ve toprakların ayrılmaz bir bütün olduğunu ilan eden önde gelen liderlerin tutuklanarak Malta’ya sür- metin, milli mücadelenin siyasal hedeflerini oluş- gün edilmesiyle ancak son buldu. turdu. Gelişmelerden rahatsız olan İtilaf Devletleri Yerel örgütlerin A-RMHC’ne bağlanma süreci an- 16 Mart’ta kent yönetimine el koyarak İstanbul’u cak 1920 yılının ortalarında tamamlanabildi. 16 Mart resmen işgal etti. İşgalin hemen ardından bazı mil- 1920’de İstanbul’un işgal güçleri tarafından resmen letvekilleri tutuklanarak Malta’ya sürüldü. 18 Mart işgal edilmesi ve kent yönetimine el konulması, son 1920’de son toplantısını yapan Mebusan Meclisi, Osmanlı Mebusan Meclisi’nin dağılması ve 23 Nisan mevcut koşullar altında faaliyetlerini sürdürmesi- 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin nin imkansız olduğuna karar vererek dağıldı. (TBMM) toplanması, yerel örgütlerin A-RMHC İstanbul’un işgal edilmesi ve meclisin dağılmasının çatısı altında toplanmasını hızlandırdı. TBMM’nin yarattığı en önemli sonuçlarından biri, A-RMHC’nin, açılmasıyla meclisin tüm üyeleri A-RMHC’nin tüzüğünün 4. maddesi uyarınca ülke yönetimini üst- temsilcisi sayıldılar. Heyet-i Temsiliye’nin yerini ise lenmesidir. Mustafa Kemal Paşa ülkenin yönetimini Büyük Millet Meclisi Başkanlığı aldı. Meclisin açıl- üstlenecek yeni bir meclisin oluşturulması için yakın ması Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğine önemli bir çevresi, ordu kumandanları ve bürokrasiyle yaptığı meşruiyet sağladı. Bölgesel direniş örgütleri giderek görüşmelerden sonra, 19 Mart 1920’de seçimlerin Ankara’nın denetimi altına girmeyi kabul etti. 1920 yapılacağını duyurdu. Seçimlerden sonra, İstanbul Haziran’ında Yunan ordusunun saldırısından sonra, Mebusan Meclisi’nden gelen mebuslarla, yeni seçi- Ege’de hala bağımsızlıklarını sürdüren hareketler de len mebuslar 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan Ankara’nın denetimine girdi. Son olarak, Kuva-yı Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde bir araya geldiler. Milliye’nin tasfiye edilerek düzenli orduya geçilme- Birinci Meclis olarak da anılan ilk meclis ve Ankara siyle bölgesel direniş örgütlerinin Ankara’nın deneti- hükümeti bundan böyle milli mücadele hareketinin mine girmesi süreci tamamlandı. tek meşru temsilcisi oldu. 13  II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923) Öğrenme Çıktısı 3 Milli Mücadele döneminde yerel direnişlerin örgütlenmesini, Karakol Cemiyeti ile Mustafa Kemal Paşa arasındaki iktidar mücadelesini ve direnişin merkezileşmesini değerlendirebilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş İstanbul’un işgali ve Os- Mustafa Kemal Paşa’nın İttihat ve Terakki Fırkası ile manlı Mebusan Meclisi’nin kurtuluş stratejisinin daya- Karakol Cemiyeti arasında- dağılmasının sonuçlarını nakları nelerdi? ki ilişkiyi değerlendiriniz. milli mücadele hareketi bağlamında anlatınız. BİRİNCİ MECLİS VE İKTİDAR- Birinci Meclis ilk aylarında bir dizi önemli yasayı MUHALEFET İLİŞKİLERİ yürürlüğe koydu. 29 Nisan 1920’de Hıyanet-i Vata- niye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla TBMM’nin meşruiyetine karşı koyanların vatan haini sayılacağı TBMM’nin Kuruluşu ve Rejimin ve mahkemelerin bu yönde vereceği kararların ke- Temelleri sin olduğu hükme bağlandı. Bu kararların infazı 23 Nisan 1920’de ilk toplantısını yapan Birinci TBMM’nin onayına bağlı olacaktı. Böylece meclise Meclis, 16 Nisan 1923’te dağılana kadar milli mü- yasama ve yürütme yetkisinin yanı sıra yargı yetkisi cadele sürecinin askeri ve siyasal yönlerini başarıy- de verilmiş oldu. 2 Mayıs 1920’de İcra Vekillerinin la yönetti ve yeni rejimin temellerini attı. Birinci Seçim Şekline Dair Kanun’la hükümetin kuruluş Meclis, 23 Nisan’da, en yaşlı üye Sinop Mebusu Şe- şekli ve kurulacak bakanlıklar belirlendi. Kanun’un rif (Avkan) Bey’in başkanlığında açıldı. 24 Nisan’da kabul edilmesinin ardından vekiller meclis tarafın- ise Mustafa Kemal Paşa Meclis Reisi seçildi. Mus- dan seçilerek görevlerine başladılar. tafa Kemal Paşa’nın hükümet kurulmasına yönelik Meclisin düzenlediği önemli kanunlardan biri önergesi yeni idarenin nitelikleri hakkında önemli de İstanbul hükümetinin yasama ve yürütme gü- ipuçları taşır. Önerge, yasama ve yürütme yetkileri- cüyle ilgiliydi. 7 Haziran 1920’de kabul edilen nin meclisin elinde toplandığı, meclis üstünlüğüne bir kanunla, İstanbul’un işgal edildiği 16 Mart ve kuvvetler birliği esasına dayalı bir yönetim tarzı 1920’den itibaren TBMM’nin onayı dışında İstan- teklif ediyordu. Meclisin seçtiği vekillerden oluşan bul hükümeti tarafından yapılmış bütün antlaşma- bir heyet hükümet işlerini yürütecek, meclis başka- lar ve icraat geçersiz sayıldı. TBMM böylece ken- nı aynı zamanda bu heyetin başkanı olacaktı. Mus- disini yasama ve yürütme erkine sahip tek meşru tafa Kemal Paşa önergesinde saltanatı doğrudan siyasal organ olarak tanımladı. 5 Eylül 1920 tarihli karşısına almamakla beraber, Padişahın İstanbul’da Nisab-ı Müzakere Kanunu, meclis üye sayısındaki esir olduğunu, bu nedenle İstanbul’la ilişkiye gir- belirsizliğini giderdi. Kanun aynı zamanda mecli- menin hiçbir yararı olmadığını belirterek, ülkenin sin amacını Hilafet ve Saltanatın, vatan ve milletin yazgısına bütünüyle el konması gerektiğini söy- kurtarılması ve bağımsızlığını sağlamak olarak ta- lüyordu. Mustafa Kemal Paşa, 1927’de okuduğu nımladı. Böylece meclis içindeki olası bölünmeler Nutuk’ta “bu esaslara dayanan hükümetin mahiye- önlenmiş oldu. ti kolaylıkla anlaşılır ki, hâkimiyet-i milliyeye daya- TBMM’nin çözmeye çalıştığı sorunlardan biri nan bir cumhuriyettir. Dayanağı da kuvvetler birli- de büyüyen asker kaçakları sorunuydu. Balkan ğidir” diyerek yeni rejimin ilk adımlarının Meclisin Harbi’nden beri cephelerde kesintisiz savaşmış toplandığı ilk günlerde atıldığını ifade etmiştir. Anadolu halkı yeni bir savaşın yükünü kaldıracak 14 Türk Siyasal Hayatı durumda değildi. Ancak Yunan ordusunun ye- kuvvetler birliğini ve meclis hükümeti sistemini nilmesi için tüm silahlı güçlerin cepheye seferber tanımlar. TBMM’nin halk egemenliğini nasıl icra edilmesi büyük önem taşıyordu. TBMM bu amaç- edeceği ise milletvekili seçimleriyle ilgili 4. madde- la 11 Eylül l920’de, “Firariler Hakkında Kanun”la de açıklanır. Yasa tasarısında 4. madde milletvekili İstiklal Mahkemeleri’ni kurdu. Meclisin seçeceği seçimlerinin mesleki temsil esasına göre yapılması- üç mebustan oluşan bu mahkemelerin kararları ke- nı öngörüyordu. Ancak ülkede mesleklerin mesleki sindi. İstiklal Mahkemeleri’nin kuruluşu, bu mah- temsil esasının uygulanabileceği ölçüde gelişmediği kemelerin olağanüstü yetkilerine karşı çıkan mu- eleştirileri karşısında bu madde, mebusların vila- halif mebusların engellemeleri nedeniyle bir hayli yetler halkı tarafından seçileceği yönünde değişti- uzadı. Mahkemelerin görev alanı 26 Eylül 1920’de, rildi. Anayasa’nın 7. maddesinde ise TBMM’nin vatan hainliği, casusluk, memleketin maddi ve ma- görevleri sayıldı. nevi gücünü her ne şekilde olursa olsun kırmaya 1921 Anayasası’nın 9. maddesi TBMM başka- çalışmak suçlarını da kapsamak üzere genişletildi. nına, meclis adına imza koyma ve yürütme organı Mahkemelerin asker