Uygulama Yazılımları - Bölüm 4 - PDF

Bölüm 4 Uygulama Yazılımları Masaüstü, Mobil ve Web Uygulamaları öğrenme çıktıları 1...

Bölüm 4 Uygulama Yazılımları Masaüstü, Mobil ve Web Uygulamaları öğrenme çıktıları 1 2 Masaüstü, mobil ve web uygulamalarının 2 Uygulama Yazılımı Nedir? güçlü ve zayıf yönlerini tanımlayabilme 1 Uygulama yazılımını tanımlayarak genel 3 Bulut bilişimin uygulama yazılımlarına özelliklerini sıralayabilme kazandırdığı yenilikleri açıklayabilme 3 4 Satış ve Lisanslama Modelleri Uygulama Yazılımı Türleri 4 Uygulama yazılımı satış ve lisanslama 5 Uygulama yazılımı türlerini örnekleriyle modellerini açıklayabilme açıklayabilme Anahtar Sözcükler: Uygulama Yazılımları Satış ve Lisanslama Masaüstü Mobil Web 96 Bilişim Teknolojileri GİRİŞ sistemleri bilgisayarların donanımını ve dâhilî iş- Bilişim teknolojilerinin temelini oluşturan bil- leyişini kontrol ederken uygulama yazılımları çok gisayar, özünde yazılımlar aracılığıyla programlana- farklı türdeki bilgi işlem görevlerini gerçekleştire- bilen bir elektronik donanımlar bütünüdür. İnsan bilmeleri için kullanıcılara ihtiyaç duydukları iş- anatomisi üzerinden bilgisayar mimarisine ayna levselliği sağlar. Web tarayıcıları, kelime işlemciler, tutmak gerekirse bedenimizi donanım, zihnimizi elektronik tablolar, envanter ve bordo otomasyon- ise yazılım olarak ifade edebiliriz. Bu bakış açısı ları uygulama yazılımlarına örnek verilebilir. bağlamında işlemciden belleğe, ekrandan klavyeye kadar bilgisayarı meydana getiren her türlü fiziksel yapı donanım olarak nitelendirilir. Donanımların Belli bir işe yönelik kullanıcı komutlarını neyi nasıl yapacağını programlamak için yazılan yerine getirmek amacıyla tasarlanan bil- ikili (binary) kodlar ise yazılım olarak tanımlanır. gisayar programlarına uygulama yazılımı Bilgisayarınızı satın aldığınızda içinde yüklü olan adı verilmektedir. işletim sistemi, internete girmek için kullandığınız web tarayıcısı, başında saatler geçirdiğiniz oyunlar ya da arkadaşlarınızla videolu görüşmeler yapma- Uygulama yazılımı kavramının kökleri 19. yüz- nıza olanak sağlayan iletişim uygulamaları: Hepsi yıla dayanmaktadır. Tarihte bilinen ilk uygulama birer yazılımdır. yazılımları, “bilgisayarın babası” olarak tanınan İn- Bilgisayarınızla yaptığınız her şey yazılım ile do- giliz matematikçi Charles Babbage tarafından Ana- nanım arasında gerçekleşen elektronik veri trans- litik Motor (Analytical Engine) adını verdiği genel ferinin bir sonucudur. Örneğin, internete erişmek amaçlı ilkel bir bilgisayar prototipi için geliştirildi. istediğinizde farenizle favori web tarayıcınıza tık- Babbage; 1837-1840 yılları arasında Analitik Mo- larsınız. Tıklama ile birlikte kullandığınız işletim tor için polinomlar, yinelemeli formüller, Gauss sistemi tarafından bir işlem dizisi yürütülür: Bilgi- eliminasyonu ve Bernoulli sayıları gibi farklı ma- sayarınızda kurulu olan uygulama ön belleğe yük- tematik problemlerine yönelik iki düzine program lenir ve uygulamanın grafiksel kullanıcı arayüzü tasarladı (Wikipedia, 2020a). ekranda görüntülenir. Ardından favori web tara- 1935 yılında Alan Turing tarafından yayımlanan yıcınızın adres çubuğuna erişmek istediğiniz web “Karar Sorununa Yönelik Bir Uygulama ile Hesap- sitesinin adresini yazar ve enter tuşuna basarsınız. lanabilir Sayılar” isimli makale pek çok açıdan mo- Bu kez tarayıcı işletim sistemi aracılığıyla bilgisaya- dern uygulama yazılımlarının teorik altyapısını or- rınızın ağ kartına erişir, bir dizi erişim protokolünü taya koydu (Hally, 2005, p. 79). Turing’in fikirleri takip ederek ilgili web sunucusuna istek gönderir. bilgisayar biliminin ve yazılım geliştirme alanının Sunucudan gelen yanıt tarayıcınızda görüntülenir. önünü açtı. 1940’ların sonlarında Alan Turing, Cla- Görüldüğü gibi bilgisayarla bir iş yapmak is- ude Shannon ve John von Neumann tarafından şe- tediğimizde işletim sistemiyle bütünleşik olarak killendirilen “dâhilî olarak saklanabilen bir bilgisayar çalışan farklı tür ve işlevsellikteki uygulama yazı- programı” tasarımı uygulama yazılımlarının doğuşu lımlarına ihtiyaç duyuyoruz. Kitabımızın bu bölü- niteliğindeydi (Poundstone, 2020). münde bilişim teknolojileri bağlamındaki hareket 1940’larda geliştirilen ilk modern elektrik- alanınızı ve işlevselliğinizi genişletecek olan uygu- li bilgisayarlar, ikili kodlarla makine dilinde ya da lama yazılımlarına odaklanacağız. Assembly ile programlanmaktaydı. İlerleyen dö- Hadi başlayalım! nemlerde Fortran, Cobol, Basic gibi üst seviye prog- ramlama dillerinin geliştirilmesi ve daha sonraları kişisel bilgisayarların yaygınlaşmasıyla uygulama UYGULAMA YAZILIMI NEDİR? yazılımlarının çeşitleri ve işlevsellikleri günden güne Belli amaçlar doğrultusunda kullanıcıların ko- gelişim gösterdi. Günümüzde uygulama yazılımları- mutlarını yerine getirmek amacıyla tasarlanan bil- nın geliştirilmesinde C, C++, C#, Objective C, Java, gisayar programlarına uygulama yazılımı adı veri- Delphi, Visual Basic, JavaScript, Python, Ruby, lir. Çoğu zaman uygulama programı ya da sadece Swift, Kotlin, Go ve benzeri üst seviye programlama uygulama (app) olarak da ifade edilirler. İşletim dillerinden ve araçlarından yararlanılmaktadır. 97  Uygulama Yazılımları Uygulamalar, doğrudan son kullanıcılar ya da Uygulama yazılımları; bilgisayar ve işletim siste- bazı durumlarda başka uygulamalar için önceden mi ile birlikte ön yüklü ya da uygulama marketleri, programlanmış belirli işlevleri yerine getirirler. İş kurumsal web siteleri ve uygulama paylaşım plat- yaşamımızda en sık kullandığımız uygulamaların formları gibi farklı kanallardan isteğe bağlı erişile- başında gelen e-posta istemcilerini ve sunucularını bilecek biçimde dağıtılır. Windows, MacOS, Linux ele alalım: Microsoft Outlook ve Mozilla Thunder- ve benzeri masaüstü işletim sistemlerinin tamamına bird gibi yaygın kullanılan e-posta istemcilerinin yakınında web tarayıcısı, kişiler, takvim, e-posta, temel kullanım amacı e-posta göndermek ve al- metin editörü, medya oynatıcı ve hesap makinesi maktır. Bunun yanı sıra e-postalarımızın organizas- gibi pek çok temel uygulama yazılımı ön yüklü ola- yonu için pek çok ekstra özellikle de donatılmışlar- rak kullanıcılara sunulur. Aynı durum Android ve dır. İstemciler, kullanıcıların yazdıkları e-postaları iOS mobil işletim sistemi ve cihazları için de ge- göndermek ve almak için internette yayın yapan çerlidir. Kullanıcılar ihtiyaç duydukları diğer uygu- aktif bir e-posta sunucusuna ihtiyaç duyarlar. İs- lamaları uygulama mağazalarından, geliştiricilerin temcilerin aksine e-posta sunucularının temel işle- web sitelerinden ya da uygulama paylaşım plat- vi; SMTP, POP ve IMAP gibi protokolleri takip formlarından indirerek bilgisayarlarına kurabilirler. ederek e-posta iletişimini sağlamak ve yönetmektir. Uygulama yazılımları, belli donanım mimarile- Yetkilendirilmiş sistem yöneticileri haricinde son ri ve işletim sistemleri hedef alınarak geliştirilir. Bu kullanıcılara yönelik bir arayüz sunmazlar. nedenle geliştiriciler mümkün olan en çok kullanı- Uygulamalar, bağımsız çalışan ya da ortak bazı cıya ulaşabilmek için uygulamalarının farklı işletim bileşenleri paylaşan bir uygulama ailesinin üye- sistemlerinde ve donanımlarda çalışan sürümlerini si olarak geliştirilir. İş dünyasında yaygın olarak bir arada kullanıma sunar. Örneğin, popüler not kullanılan Microsoft Office uygulama ailesi, buna alma uygulamalarından biri olan Evernote’un hem güzel bir örnektir. Microsoft Office; kelime işleme- Windows, macOS ve Linux işletim sistemli 32 ve den elektronik tablolar oluşturmaya, veritabanın- 64 bit masaüstü bilgisayarlarda hem de Android ve dan proje yönetimine kadar pek çok farklı amaca iOS işletim sistemli mobil cihazlarda kullanılabilen hizmet eden uygulamayı bünyesinde barındırır. pek çok sürümü bulunmaktadır. Uygulamaların tamamı benzer görünüme ve işlev- Peki, uygulama yazılımlarının farklı donanım selliğe sahip ortak bir kullanıcı arayüzünü paylaşır. mimarileri ve işletim sistemleri hedef alınarak ge- Farklı bilgi işlem görevlerini eş güdümlü olarak liştirilen sürümleri arasında ne gibi farklılıklar var, gerçekleştirmek üzerine tasarlanmışlardır. güçlü ve zayıf yönleri nelerdir? Bu soruların yanıt- larını inceleyerek devam edelim. Öğrenme Çıktısı 1 Uygulama yazılımını tanımlayarak genel özelliklerini sıralayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş En sık kullandığınız uygu- Günümüz uygulama yazı- Uygulama yazılımlarının lama yazılımlarını hangile- lımlarında hangi özellikler kendi yaşantınızdaki rolünü ridir? Arkadaşlarınızla tar- ön plana çıkmaktadır? düşününüz. tışınız. 98 Bilişim Teknolojileri MASAÜSTÜ, MOBİL VE WEB indirilerek cihazlara yüklenir. iOS’tan farklı olarak UYGULAMALARI Android’te kullanıcılar üçüncü parti kaynaklardan edinmiş oldukları kurulum dosyalarını (.apk) ça- Uygulama yazılımları, farklı platformlar bağ- lıştırarak istedikleri mobil uygulamayı cihazlarına lamında o platformun genel özellikleri hedef alı- kurabilirler. narak geliştirilir. İşlem gücünden ekran boyutuna, taşınabilirlikten kullanım kolaylığına kadar pek Masaüstü cihazlara oranla mobil cihazlar daha çok donanımsal değişken, uygulama yazılımların küçük ekran boyutlarına sahip olduklarından mo- işlevselliğini doğrudan etkiler. bil uygulamaların kullanım alanı sınırlıdır. Bu kı- sıttan ötürü işletim sisteminden bağımsız olarak Geliştirildikleri cihazlar ve işletim sistemi tür- mobil uygulamaların genelinde minimalist tasarım leri bağlamında uygulama yazılımlarını masaüstü, dili hâkimdir. Uygulama arayüzlerinde işlevselliğin mobil ve web uygulamaları olmak üzere üç ana gru- ve tasarımının optimum dengesi yakalanmaya ça- ba ayırabiliriz: lışılır. Hamburger menü olarak isimlendirilen açı- lır-kapanır paneller, ikonik düğmeler, sekmeler ve Masaüstü Uygulamalar listeler gibi ekranda az yer kaplayan arayüz ögeleri Masaüstü veya dizüstü bilgisayar gibi bir cihaz- sıklıkla kullanılır. da yerel olarak çalışan uygulamalardır. Masaüstü Mobil uygulamalarda farenin yerine işaretçi ola- uygulamaları genel olarak üzerinde çalıştıkları do- rak parmaklar kullanılır. Gesture adı verilen hafifçe nanım ve işletim sistemi ile sınırlandırılmıştır. Be- dokunma, hızlıca kaydırma, sıkma ve genişletme lirli donanım gereksinimlerine göre geliştirilirler gibi parmak hareketlerine tepki verecek biçimde ve kullanmak için işletim sistemlerine kurulmaları tasarlanırlar. Parmak hareketlerine ek olarak kalem gerekir. ve sesli komutlar ile de tümleşik olarak çalışabilen Masaüstü uygulamalar, büyük ekranlı cihazlara mobil uygulamalarda, metin girişleri varsayılan olarak sanal klavyeler aracılığıyla yapılır. Mobil uy- özgü ve fare-klavye etkileşimine uygun olarak ge- gulamalar ayrıca GPS, kamera, mikrofon ve ben- liştirilirler. Performans, üretkenlik ve hız açısından zeri sistem kaynaklarına da erişebilirler. Masaüstü değerlendirildiklerinde mobil ve web uygulamala- uygulamalardan farklı olarak mobil uygulamalar rına oranla çok daha başarılıdırlar. Özellikle yoğun isteğe bağlı olarak dikey ve yatay ekran görünümü işlem gücü gerektiren görevlerde kullanıcılara ihti- arasında geçiş yapabilir. yaç duydukları performansı sunabilirler. Mobil uygulamalar, genellikle belirli bir kulla- Kullanıcılar istedikleri masaüstü uygulamala- nım durumuna odaklanır ve masaüstü uygulama- rını sahip oldukları işletim sisteminin uygulama larına oranla daha az kaynak koduyla yazılır. Ma- marketinden, geliştiricinin web sitesinden ve uy- saüstü uygulamalarının aksine mobil uygulamalar, gulama paylaşım platformlarından indirerek kura- genellikle sensör verilerine daha duyarlı tasarlanır. bilirler. Her ne kadar Windows, MacOS ve Linux Örneğin cihaz hareketleri veya GPS sensöründen işletim sistemlerinin hepsinde kendi uygulama ma- alınan veriler, mobil uygulamanın kullanım ama- ğazaları olsa da pek çok geliştirici özellikle peraken- cına göre işlenerek kullanıcılara ek işlevsellikler de satış yaptıkları uygulamalarını öncelikle kendi sunulabilir. web siteleri üzerinden kullanıcılarına sunmayı ter- cih etmektedir. Masaüstü uygulama mağazalarında Masaüstüne oranla mobil cihaz ekranları, içe- çoğunlukla son kullanıcılara yönelik ücretsiz ya da rik görüntülemek için daha az alan sunar. Bu ne- düşük ücretli, dar kapsamlı küçük uygulamalar ve denle masaüstü uygulamalarında olduğu gibi aynı tabii ki oyunlar daha popülerdir. anda birden çok pencere görüntülemek pek müm- kün değildir. Dokunmatik ekranlarda parmaklarla kullanılabilen özel kontroller, internette gezinme, Mobil Uygulamalar sosyal medya takibi ve kitap okuma gibi pek çok Cep telefonu, tablet ve akıllı saat gibi mo- işlemde kolaylık sağlasa da ekran klavyesinden veri bil cihazlarda kullanılmak üzere Android ve iOS girişleri klasik klavyelere göre daha az verimlidir. gibi mobil işletim sistemlerine özgü olarak geliş- Buna karşın mobil cihazlarda sesli komutlar, dikte tirilen uygulamalardır. Uygulamalar iOS için App (voice to text) ve el yazısı gibi alternatif veri giriş Store’dan ve Android için Google Play Store’dan yöntemleri daha yaygındır. 99  Uygulama Yazılımları Web Uygulamaları lik istemci tarafında HTML, Javascript ve CSS kod Web uygulamaları, ağ tabanlı görevleri gerçek- betikleriyle yürütülür. leştirmek için web tarayıcılarını ve teknolojilerini kullanan yazılımlar olarak tanımlanabilirler. Ma- saüstü ve mobil uygulamalarının aksine web uy- gulamaları büyük oranda donanımdan ve işletim sisteminden bağımsız olarak çalışırlar. Bir web uy- gulamasının kullanılabilmesi için ağ bağlantısı ve bir web tarayıcısı yeterlidir. Kullanıcıların mekân ve cihaz bağımsız olarak belge oluşturmalarına, bil- gi paylaşmalarına, projeler üzerinde iş birliği yap- malarına ve ortak belgeler üzerinde çalışmalarına imkân tanırlar. Geliştiriciler, web uygulamalarının farklı ek- ran boyutlarına sahip masaüstü ve mobil cihazlar- da aynı işlevsellikle kullanılabilmesi için sıklıkla duyarlı tasarım (responsive design) tekniğinden faydalanırlar. Duyarlı tasarım tekniği, bir web uy- gulamasını meydana getiren arayüz bileşenlerinin kullanıcının ekran boyutuna göre otomatik olarak yeniden boyutlandırılmasını sağlar. Duyarlı ta- Şekil 4.1 HTTP Döngüsü sarım tekniğine uygun olarak geliştirilen bir web uygulamasını kullanırken masaüstündeki tarayıcı penceresini daraltırsanız ya da tabletinizi yan çevi- rirseniz uygulamanın arayüzü kendini ekran boyu- HTTP protokolü, webin yetkili ağzı tuna göre otomatik olarak yeniden düzenler. olan W3 Organizasyonu tarafından bir “web standardı” (RFC7230) olarak ta- Web uygulamalarının temeli, sunu- nımlanmıştır. cu (server) ve istemci (client) arasında ger- çekleşen iletişim akışına dayanır. Bu iletişim akışı, HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) Pro- Günümüzün bilgi ve iletişim teknolojisi bağla- tokolü tarafından düzenlenir. En genel haliyle su- mında hemen hemen her türlü bireysel ve kurumsal nucu, iletişim ağları kapsamında yayın yapan bir iş süreçlerine yönelik web uygulamaları bulunabil- bilgisayar olarak tanımlanabilir. İstemci ise; Chro- mektedir: Çevrim içi formlar, e-ticaret uygulama- me, Edge, Firefox ve Safari gibi web tarayıcıları başta ları, kelime işlemciler, elektronik tablolar, video olmak bir sunucuya bağlanmak için kullanılabilen ve fotoğraf düzenleme, dosya dönüştürme, dosya her türlü yazılımı (mobil, masaüstü) ve donanı- tarama ve e-posta istemcileri... Google G Suite ve mı (IoT) ifade eder. Örneğin; favori web tarayıcınızı Microsoft Office 365 iş dünyasında popüler web kullanarak https://www.anadolu.edu.tr’ye erişmek uygulamalarına örnek olarak gösterilebilir. istediğinizde kullandığınız web tarayıcısı (istemci), anadolu.edu.tr web uygulamasının barındırıldığı bilgisayara (sunucu) bir HTTP isteği (request) gön- Güçlü ve Zayıf Yönleri derir. Sunucu, gelen isteği işleyerek istemciye bir Uygulama yazılımlarının sahip olabileceği ye- HTTP yanıtı (response) döndürür. İstemci ve sunu- tenekler bilgi ve iletişim teknolojilerinin sunduğu cu arasında gerçekleşen bu işlem dizisi; tıkladığınız olanaklar ile doğrudan ilişkilidir. Teknoloji hız kes- her bağlantıda, yaptığınız her aramada ve doldur- meden değişimini ve gelişimini devam ettiriyor. Bu duğunuz her formda yinelenir. Bilgilerin işlenmesi süreçte kullanıcıların ihtiyaçları ve geliştiricilerin ve depolanması gibi işlemler sunucu tarafında PHP, bu ihtiyaçlara yönelik çözüm önerileri de gelişiyor. Asp.Net, Python, Node vb. programlama dilleriyle Mevcut teknolojiler bağlamında masaüstü, mobil gerçekleştirilir. Kullanıcıların web uygulamalarıyla ve web uygulamalarının güçlü ve zayıf yönlerini etkileşime girdiği tüm arayüz bileşenleri ve işlevsel- Tablo 4.1’deki gibi özetleyebiliriz. 100 Bilişim Teknolojileri Tablo 4.1 Masaüstü, mobil ve web uygulamalarının güçlü ve zayıf yönleri Uygulama Türü Güçlü Özellikler Zayıf Özellikler Üzerinde çalıştığı donanımın tüm Kurulum ve düzenli güncelleme gerektirir. gücünü kullanabilir. Uygulama performansı kullanılan cihazın İşlem gücü, performans ve hız Masaüstü işlem gücüne bağlıdır. gerektiren görevlerde idealdir. Mobil ve web uygulamalarına oranla İnternet bağlantısı olmaksızın çevrim geliştirme maliyetleri yüksektir. dışı çalışabilir. Her an kullanıma hazırdır. İnternet bağlantısı olmaksızın çevrim Kurulum ve düzenli güncelleme gerektirir. dışı çalışabilir. Uygulama performansı kullanılan cihazın Taşınabilir, yer ve zaman bağımsızdır. Mobil işlem gücüne bağlıdır. Kamera, mikrofon gibi cihaz Web uygulamalarına oranla geliştirme donanımlara doğrudan erişebilir. maliyetleri yüksektir. Web uygulamalarına göre daha hızlı ve işlevseldir. Cihaz, donanım ve işletim sisteminden bağımsızdır. İşlem kapasitesi ve çeşitliliği açısından Ek kurulum ya da güncelleme sınırlıdır. Web gerektirmez. Çevrim dışı çalışma desteği sınırlıdır. Masaüstü ve mobil uygulamalara Kamera, mikrofon gibi cihaz göre geliştirilmeleri daha kolay ve donanımlarına erişim sınırlıdır. maliyetsizdir. Tablo 4.1’de özetlenen güçlü ve zayıf yönlerin de ortaya koyduğu gibi masaüstü uygulamaların özellikle yüksek işlem gücü gerektiren karmaşık görevleri yerine getirmek için daha uygun olduğunu kabul edebi- liriz. Mobil uygulamalar ise kullanıcılara sağlamış oldukları taşınabilirlik, kullanım kolaylığı ve işlevsellik nedeniyle günlük yaşam ve iş rutinlerini yerine getirmek için daha sık tercih edilebilmektedir. Web uygu- lamaları ise kullanıcılara sunduğu cihaz ve platform bağımsız kullanım olanaklarıyla ön plana çıkmaktadır. 21. yüzyılın başlarında taşınabilir cihazlar ve kablosuz iletişim ağları bağlamında yapılan ilk araştırma- lar sonucunda hayatımıza giren mobil teknolojiler insanoğlunun tüm alışkanlıklarında köklü değişimlere neden oldu. Bu değişimler, iletişimden sosyal yaşama, eğitimden sağlığa her türlü alanda gözlemlenebil- mektedir. Akıllı telefonlar ve tabletler başta olmak üzere mobil teknolojilerin bu denli yaygınlaşmasının ana nedeni, bireylere sağladığı yerden ve zamandan bağımsız olarak anında işlem yapabilme yeteneğidir. Bu ana nedenin tetiklediği pek çok psikolojik ve sosyal değişkenin bir araya gelmesi ile oluşan son kullanıcı talepleri teknoloji üreticileri ve servis sağlayıcılar tarafından küresel bazda bir arz-talep akımına dönüştü- rüldü. Seri üretim ilk mobil cihazların geniş kitlelere ulaşmaya başladığı 90’lı yıllardan bugüne gelindiğin- de işlem kapasitesi artan, boyutları küçülen ve akıllanan telefonlar bireysel ve sosyal iletişimin odağı oldu. Tabletler; iş dünyasının üretkenlik, yaratıcılık ve devamlılık ihtiyaçları bağlamında tercih edilen birincil cihaz hâline dönüştü. Mobil cihazlardaki gelişime paralel olarak mobil iletişim ağları da gelişti. Kapsama alanı ve veri aktarım hızı arttı, kullanım ücretleri düştü. Mobil cihazların ve iletişim teknolojilerin ulaşmış olduğu bu gelişmişlik ve yaygınlık seviyesi kullanıcıların uygulama yazılımlarına yönelik kullanım alış- kanlıklarında da köklü değişikliklere neden oldu. Güncel kullanım verilerine göre dünyada 4,5 milyardan fazla internet kullanıcısı var (Internet World Stats, 2020) ve mobil cihaz kullanımı, küresel internet trafi- ğinin yarısından fazlasını (%51,51) oluşturuyor (Statista, 2019b). Bu durum yazılım geliştiricilerin mobil uygulamalara olan bakış açısını değiştirdi. Oyunlar başta olmak üzere pek çok uygulama türü için mobil cihazlar ana mecra hâline geldi. 101  Uygulama Yazılımları Yazılım sektörünün zorlu rekabet ortamında sadece iş geliştirme süreçlerine odaklanmayı sağlar. birbirlerine üstünlük sağlamak isteyen geliştiriciler, İhtiyaç durumunda bilişim hizmetlerini hızlıca yazılımlarını mümkün olan en çok donanıma ve güncelleyebilmeyi mümkün kılar. Bakım ve yeni- işletim sistemine uygun olarak tasarlamaya gayret leme maliyeti yoktur. etmektedir. Bu nedenle son yıllarda geliştirilen he- Artık geleneksel olarak ifade edilen yerel veri men hemen tüm uygulamaların masaüstü, mobil ve merkezleri; donanım kurulumu, yazılım güncel- web sürümleri bulunmaktadır. Yazılım geliştiriciler lemeleri ve sistem bakımı gibi çok sayıda bilişim arasında çok fazla kabul gören bu eğilimin temel teknolojileri yönetim görevlerinin düzenli olarak mantığı her ortamın sahip olduğu güçlü özellikleri yapılmasını gerektirir. Bulut bilişim, bu görevle- ön plana çıkararak kullanıcıların diledikleri plat- rin çoğuna olan ihtiyacı ortadan kaldırır ve çalış- formda işlerini devam ettirebilmelerini mümkün ma ekiplerinin daha önemli iş hedeflerine odak- kılmaktır. Özellikle bulut bilişim teknolojileriyle lanmalarını mümkün kılar. Bilişim kaynaklarının birlikte ortaya çıkan ve gelişen bu eğilim günümüz internet bağlantısı olan herhangi bir yerden cihaz uygulama yazılımlarının en güçlü özelliklerinden bağımsız (akıllı telefon, tablet, dizüstü vb.) olarak biri olarak değerlendirilebilir. sadece bir web tarayıcısı aracılığıyla yönetilebilme- sini sağlar. Bulut bilişim ile sistem kaynaklarının Bulut Bilişimin Kazandırdıkları performansı anlık olarak takip edilebilir. Uygulama yazılımlarına getirdiği güç ve esnek- Bulut sağlayıcılar, işletmelerin bilişim güven- liğe değinmeden önce bulut bilişimin ne olduğunu liğini güçlendiren ve verilerini, uygulamalarını ve inceleyelim. altyapılarını potansiyel tehditlerden korumaya yar- dımcı olan çok çeşitli politikalar, teknolojiler ve Bulut Bilişim, yerel kaynaklar yerine tamamen kontroller sunar. Bu sayede işletmeler siber saldırı- internet üzerinden erişilebilen ve yönetilebilen ya- lara, veri kayıplarına ve olağanüstü durum senaryo- zılım, sistem ya da platform tabanlı hizmetler bü- larına hazır hâle gelirler, iş sürekliliklerini teminat tünüdür. Yer ve zamandan bağımsız kullanılabilen altına alırlar. bir bilgi işlem modelidir. Bu model; veri depolama birimleri, bilgisayar ağları, sunucular ve uygulama- Bulut bilişim sistemleri genel olarak üç farklı lardan oluşan her türlü bilgi işlem kaynağına iste- biçimde yapılandırılır: ğe bağlı hızlı bir erişim sunar ve kolay bir biçimde Genel Bulut (Public Cloud) yapılandırılabilir. Bulut bilişim, işletmelere ve bi- Sunucu, depolama ve ağ bileşenleri gibi tüm reysel kullanıcılara dünya geneline yayılmış güvenli bilgi işlem kaynaklarının internet üzerinden hiz- ve yüksek işlem kapasitesine sahip veri merkezleri met sunan bir sağlayıcı tarafından işletildiği bu- aracılığıyla iş geliştirme ve yönetme imkânı sunar. lut mimarisidir. Amazon Web Servisleri, Microsoft Bir bulut sağlayıcıyla çalışırken yalnızca kullan- Azure ve Google Cloud herkese açık bulutlara örnek dığınız bilişim hizmetleri için ödeme yaparsınız. verilebilir. Genel bulutta; donanım, yazılım ve di- “Kullandıkça öde.” adıyla bilinen bu yapı; işletme ğer tüm altyapı bileşenleri bulut sağlayıcıya aittir. maliyetlerinizi düşürmenize, bilişim altyapınızı İşletmeler ya da bireyler buluta erişmek ve ihtiyacı daha verimli bir şekilde çalıştırmanıza ve iş gerek- olan hizmetleri yapılandırmak için bulut sağlayıcı- sinimlerine göre ölçeklendirebilmenize yardımcı nın web arayüzünü kullanır. olur. Donanım, yazılım, internet, elektrik ve en Özel Bulut (Private Cloud) önemlisi insan kaynağı gibi sermaye giderlerini or- Yalnızca tek bir işletmenin veya kuruluşun kul- tadan kaldırır. lanımına tahsis edilmiş bulut mimarisidir. Özel bu- Bulut bilişim hizmetleri talep üzerine seç-al bi- lutlar, genellikle işletmelerin yerel veri merkezlerinde çimde sunulur. Bu nedenle büyük miktarda bilgi fiziksel olarak konumlandırılırlar. İsteğe bağlı olarak işlem kaynağı bile dakikalar içinde sadece birkaç işletmeler, özel bulutları barındırmak için de üçüncü fare tıklaması ile sağlanabilir. Bu da özellikle yazı- parti bir hizmet sağlayıcıdan destek alabilirler. lım girişimleri gibi hızlı ve maliyetsiz bir başlangıç yapmak isteyen küçük ve orta ölçekli işletmelere Melez Bulut (Hybrid Cloud) çeviklik kazandırır. Bilgisayar altyapısına büyük Melez bulut mimarilerinde genel ve özel bulut- miktarda para, zaman ve insan kaynağı ayırmadan lar bir arada kullanılır. Gerekli durumlarda veri- 102 Bilişim Teknolojileri ler ve uygulamalar bulutlar arasında paylaşılabilir. sunucu yönetimini sizin için halleder. Sunucusuz Daha çok, büyük ölçekli işletmelerin var olan bi- mimariler, yalnızca belirli bir işlev veya tetikleyici lişim altyapılarını genişletmek amacıyla kullanılan oluştuğunda bilişim kaynaklarını kullandığından bir bulut mimarisi olarak nitelendirilebilir. yüksek düzeyde ölçeklenebilir yapıya sahiptirler. Bulut bilişim hizmetlerinin çoğu IaaS, PaaS, Firebase, AWS Lambda, Render sunucusuz bulut Serverless ve SaaS olarak ifade edilen dört genel sağlayıcılarına örnek verilebilir. model çerçevesinde sunulur. Bulut bilişim hizmet- Hizmet olarak Yazılım (SaaS – Software leri, yığılmalı olarak birbirleri üzerine inşa edilirler. as a Service) Bu hizmetlerin özelliklerini bilmek, bulut bilişim Uygulama yazılımlarını internet üzerinden abo- ile desteklenmiş uygulama yazılımlarının çalışma nelik temelinde dağıtmak için kullanılan bir bulut mantığını daha kolay çözümleyebilmenize yardım- modelidir. Uygulamaların yönetim, yazılım yük- cı olacaktır. seltmeleri ve güvenlik yamaları gibi tüm bakım iş- Hizmet Olarak Altyapı (IaaS – Infrast- lemleri bulut üzerinden gerçekleştirilir. Bu model- ructure as a Service) de, işletmeler sadece yazılım seviyesinde erişim ve İşletmelerin yerel bilgisayar altyapılarının bir yapılandırma hakkına sahiptir, uygulamanın üze- benzerini sanal olarak bulut ortamında oluşturabil- rinde çalıştığı bulut altyapısını ve platformunu yö- melerine olanak sağlayan en temel bulut modeli- netemezler. Kullanıcılar genellikle telefonlarından, dir. IaaS ile sunucular, sanal makineler, depolama tabletlerinden veya masaüstü bilgisayarlarından bir birimleri, ağlar, işletim sistemleri… Kısaca tüm web tarayıcısıyla uygulamaya internet üzerinden bilişim teknolojileri kullandıkça öde fiyatlandırma bağlanır. politikasıyla bir bulut sağlayıcısından kiralanır. Bu Microsoft Office 365, Google Apps, Salesforce hiz- model ile her türlü donanım, yazılım ve yapılan- met olarak yazılım modeliyle geliştirilen uygulama- dırma bulut ortamında, ihtiyaçlar doğrultusunda lara örnek verilebilir. kullanılabilir. 2000’li yılların başlarında Amazon Web Servis- Amazon EC2, Windows Azure Virtual Machines leri ile iş dünyasını dönüştürmeye başlayan bulut ve Google Compute Engine hizmet olarak altyapı su- bilişim teknolojileri, pek çok sektörde olduğu gibi nan bulut bilişim sağlayıcılarına örnek verilebilir. yazılım sektöründe de köklü değişimlere neden Hizmet Olarak Platform (PaaS – Plat- oldu. Hem geliştiriciler hem de kullanıcılar bağla- form as a Service) mında pek çok yeniliğin önünü açtı. Yazılım uygulamalarını geliştirmek, test etmek, Günümüzün aşırı rekabetçi yazılım pazarında sunmak ve yönetmek için isteğe bağlı bir ortam teknolojinin etkin bir şekilde kullanılması, bir iş- sağlayan bulut bilişim modelidir. PaaS, uygulama letmenin müşteri katılımını ve operasyonel verim- geliştiricilerin ihtiyacı olan sunucu, depolama, ağ liliği arttırma yeteneğini tesis edebilmesi için kritik ve veritabanı altyapılarının yönetimini kolaylaştı- öneme sahiptir. Bu bağlamda bulut bilişim, işlet- rır. Özellikle web ve mobil uygulamalar geliştirme- melerin satış, pazarlama, işe alım, risk yönetimi, yi hızlandırmak için tasarlanmıştır. ar-ge ve lojistik gibi tüm operasyonlarını kökten Azure Web Apps, Amazon Elastic Beanstalk, Goog- değiştirecek yeni bir inovasyon dalgasını tetikledi. le App Engine, IBM BlueMix hizmet olarak platform Özellikle PaaS bulut bilişim modeli, yazılım geliş- sunan bulut bilişim sağlayıcılarına örnek verilebilir. tiricilerin sistem kurulumuna ve yönetimine daha Sunucusuz Bilgi İşlem (Serverless) az kaynak ayırarak doğrudan tasarım ve geliştirme Sunucuları ve bunu yapmak için gereken altyapı- süreçlerine odaklanabilmelerini mümkün kıldı. Fi- yı sürekli yönetmeye zaman harcamadan uygulama ziksel kaynaklardan tasarruf edilen zaman, bütçe ve işlevselliği oluşturmaya odaklanan bir bulut mode- iş gücü; verimlilik ve fayda olarak yazılım sektörü- lidir. Bulut sağlayıcı kurulum, kapasite planlama ve ne katma değer sağladı. 103  Uygulama Yazılımları olarak yazılım SaaS (Software as a Service) mode- line geçiş yaşanmaktadır. SaaS bulut modelinin bilişim sektöründeki yerini belirlemek üzere yapılan bir araştırmada (BetterCloud, 2017), şirketlerin %38’inden faz- lasının tamamen SaaS üzerinde çalıştıkları ortaya konmuştur. Ayrıca araştırmaya katılan şirketlerin %73’ü, 2020’ye kadar tamamen SaaS bulut bili- şim modeline geçmeyi planladıklarını ifade etmiş- tir. Buna ek olarak araştırmada 50’den az çalışanı olan işletmelerin ortalama 25-50 adet, 250’den fazla çalışanı olan şirketlerin ise 100’den fazla SaaS aracını hâlihazırda kullandığı saptanmıştır. Araş- tırma sonuçlarına göre 2018’de 72 milyar doları aşan küresel SaaS yazılım pazarının 2021 yılına kadar 113 milyar doları geçmesi beklenmektedir. Şekil 4.2 Bulut bilişimle fiziksel kaynaklardan tasarruf Yazılım firmaları için merkezi bir SaaS platfor- edilen zaman, bütçe ve iş gücü; verimlilik ve fayda olarak yazılım sektörüne katma değer sağladı. munun bakımı geleneksel masaüstü yazılım mo- deline oranla daha kolay ve ucuzdur. SaaS uygula- ma yazılımlarını kırmak çok daha zor olduğu için Uygulama yazılımlarının kullanıcılara dağı- geliştiricilerin yazılım korsanlığını azaltmasına tılması için kullanılan yöntemler, her dönemde yardımcı olabilir. SaaS ile geliştiriciler, uygulama- teknolojinin sağladığı olanaklar bağlamında ge- larını güvenli hâle getirmek için gereken yükselt- lişim göstermiştir. 90’lı yıllarda yazılım şirketleri meleri ve güvenlik yamalarını kolayca kullanıcıla- uygulamalarını disket ve cd-rom gibi taşınabilir rına dağıtabilir. ortamlarda dağıtıyordu. 2000’li yıllar ile birlikte SaaS uygulamaları tüketicilere de pek çok ko- internet üzerinden indirme seçeneği yazılım geliş- laylık sağlar: Yazılımlara herhangi bir cihazdan, tiricilerin en çok kullandığı dağıtım tekniği oldu. herhangi bir zamanda, herhangi bir yerden erişe- Mobil cihazların yaygınlaşmasıyla birlikte uygu- bilirler. Ayrıca yazılım yükseltmelerine, güncelle- lama marketleri, alternatif bir dağıtım kanalı ola- rak kullanılmaya başlandı. İnternetten indirme, melere ve güvenlik yamalarına anında erişim sağ- uygulama marketleri ve hatta cd-rom ile dağıtım larlar. Önceden büyük bir toplu ödeme yapmak yöntemleri halen pek çok yazılım şirketi tarafın- yerine abonelik şartlarına bağlı olarak aylık ya da dan kullanılıyor olsa da SaaS, geliştiricilerin uy- yıllık periyotlarla ödeme yaparlar. gulamalarını tüketicilere ve işletmelere sunmaları SaaS ile beraber yazılım geliştiriciler arasında için hızlı, daha iyi yönetilebilen ve albenisi yüksek popülerlik kazanan abonelik satış modeline ek bir yöntem sundu. Son dönemlerde yazılım şir- olarak uygulama yazılımlarını dağıtmak için kul- ketlerinin çoğunda; bir ürün olarak yazılım SaaP lanılan pek çok farklı satış ve lisanslama modeli (Software as a Product) modelinden, bir hizmet bulunmaktadır. Hadi inceleyelim. 104 Bilişim Teknolojileri Öğrenme Çıktısı 2 Masaüstü, mobil ve web uygulamalarının güçlü ve zayıf yönlerini tanımlayabilme 3 Bulut bilişimin uygulama yazılımlarına kazandırdığı yenilikleri açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Masaüstü, mobil ve web uy- İş hayatınızda hangi üret- İlerici web uygulaması gulamaları arasındaki fark- kenlik yazılımlarını kullanı- (PWA) nedir? ları tartışınız. yorsunuz. Açıklayınız. Yaygın kullanılan bulut bili- Bulut bilişimin uygulama Bulut bilişimin işletmele- şim sağlayıcıları nelerdir? yazılımlarına kazandırdığı re sağlayacağı olanaklarını yenilikleri tartışınız. açıklayınız. SATIŞ VE LİSANSLAMA Shareware: Bu satış modelinin yaygın ola- MODELLERİ rak kullanılan iki farklı türü bulunmakta- dır. İlkinde, kullanıcılara sınırlı bir süre Günümüzde ticari organizasyonlardan devlet için ücretsiz deneme imkânı sunulur. Süre kurumlarına, bireysel girişimlerden çevrim içi ge- bitiminde kullanıcının belli bir ücret kar- liştirici topluluklarına kadar çok çeşitli kaynaklar şılığında uygulamayı satın alması beklenir. tarafından geliştirilen uygulama yazılımlarına ulaş- İkincisinde ise süre kısıtlaması yerine uygu- mak mümkün. Bu uygulamaların son kullanıcıya lamanın “deneme sürümü” adı altında daha sunulmasında geliştiriciler tarafından farklı satış az işlevselliğe ya da bazı kısıtlamalara sahip modelleri tercih edilmektedir. Yaygın kullanılan düşük bir versiyonu ücretsiz olarak sunulur. satış modellerini şu şekilde sıralayabiliriz: Kullanıcılar ücretli tam sürüm için teşvik Perakende: Kullanıcı, uygulamanın özel edilir. bir sürümünü kullanabilmek için belli bir Donationware: Bu model çoğunlukla kâr ücret öder ve satış sözleşmesinde belirlenen amacı gütmeyen organizasyonlar ve serbest kurallar çerçevesinde ömür boyu kullanım geliştiriciler tarafından tercih edilmektedir. hakkına sahip olur. Genellikle bu satış mo- Uygulama kullanıcılara ücretsiz olarak su- delinde uygulamanın yeni çıkacak sürümle- nulur. Uygulamanın devamlılığının sağlan- ri için kullanıcılardan ek ücret talep edilir. ması için kullanıcılar bağış ve sponsorluk Abonelik: Özellikle SaaS bulut bilişim yapmaya teşvik edilir. mimarisinin son yıllarda ulaştığı başarıy- Fikri mülkiyet ve kullanım hakları özelinde ya- la birlikte geliştiriciler tarafından sıklıkla zılım lisansları, özel mülk (proprietary) ve açık kay- tercih edilmeye başlanan bu modelde, kul- nak (open source) olmak üzere iki ana gruba ayrılır. lanıcılardan aylık ya da yıllık periyotlarla abonelik ücreti tahsil edilir. Abonelik süresi boyunca kullanıcılar uygulamanın en gün- Özel Mülk Yazılımlar cel sürümünü ek bir ücret ödemeden kulla- Özel mülk yazılımlar, sınırlı bir kullanım lisan- nabilir. Süre bitiminde aboneliklerini yeni- sı ile kullanıcılara dağıtılır ve mülkiyet haklarının lemeyen kullanıcıların uygulamaya erişimi tamamı geliştiriciye aittir. Yazılımı satın alan kul- sonlandırılır. lanıcılar dağıtım, çoğaltma, düzenleme ve ben- Freeware: Kullanıcılar uygulamayı sınırsız zeri haklara sahip değildir. Geliştirici, kâr amacı bir süre için ücretsiz kullanabilir. doğrultusunda fikri mülkiyet haklarını korumak 105  Uygulama Yazılımları istediğinden yazılımının başkaları tarafından kop- melidir. Bir yazılımın kaynak koduyla da- yalanmasını veya uyarlanmasını engellemek için ğıtılmadığı durumlarda, tercihen internet yazılımın telif hakkını (copyright) ve patentini üzerinden ücretsiz olarak indirilebilen bir elinde bulundurur. Özel mülk yazılımlar çoğun- araç kullanıma sunulmalıdır. Kaynak kodu, lukla perakende ve abonelik satış modelleri ile tü- bir geliştiricinin yazılımı değiştirebileceği keticilere sunulsa da freeware, shareware ve dona- formda olmalıdır. Kasten gizlenmiş kaynak tionware modelleriyle dağıtılan pek çok yazılıma koduna ya da ara yazılım formlarına izin ve- ulaşmak da mümkün. rilmez. Özel mülk yazılım kavramının ortaya çıkı- Türetilmiş eserler: Değişikliklere, türetil- şı 1970’li yıllara dayanır. Özellikle Bill Gates’in miş çalışmalara ve orijinal yazılımın lisan- Microsoft’u kurmasından sonra, 1976 yılında ya- sıyla aynı koşullar altında dağıtılmasına izin yımladığı “Hobicilere Açık Mektup” başlıklı bildi- verilmelidir. ri, yazılımların ticarileşmesi yolundaki en önemli Yazarın kaynak kodunun bütünlüğü: De- adımlardan biridir (Arslan, 2011, s. 5). Bildiride ğiştirilmiş kaynak kodundan oluşturulan Gates, aynı donanımlar gibi yazılımların da ücretli yazılımın dağıtımına açıkça izin verilmeli- olarak dağıtılması gerektiğini savunarak bilgisayar dir. Türetilmiş eserler, orijinal yazılımdan yazılımlarının özel mülk olarak değerlendirilmesin- farklı bir ada veya sürüm numarasına sahip de önemli rol oynamıştır. olmalıdır. Kişilere veya gruplara karşı ayrımcılık: Herhangi bir kişiye veya gruba karşı ayrım- cılık yapılmamalıdır. internet Çalışma alanlarına karşı ayrımcılık: Ya- Bill Gates’in “Hobicilere Açık Mektup” bildi- zılım, sadece bazı belirli çalışma alanlarıyla risinin orijinal metnine http://www.blinken- sınırlandırılmamalıdır. lights.com/classiccmp/gateswhine.html adre- sinden ulaşabilirsiniz. Lisans dağıtımı: Yazılım hakları, söz ko- nusu taraflarca ek lisans verilmesine gerek kalmadan yeniden dağıtılabilmelidir. 1980’ler kişisel bilgisayar endüstrisinin oluşmaya Bir ürüne özgü olma: Yazılım hakları, başladığı yıllardı. Bill Gates’in başını çektiği yazılım- kodların belirli bir yazılım dağıtımının par- ların ticarileştirilmesi fikri, o dönemlerde kârlı bir çası olmasına bağlı değildir. Kodlar bu dağı- girişim hâline geldi ve başta Microsoft olmak üzere tımdan çıkarılırsa veya yeniden dağıtılırsa, pek çok büyük yazılım geliştirme firması sektörde yazılımın dağıtıldığı tüm taraflar, orijinal boy göstermeye başladı. (Boyer & Robert, 2006). yazılım dağıtımıyla birlikte verilen aynı haklara sahip olmalıdır. Açık Kaynak Kodlu Yazılımlar Diğer yazılımları kısıtlama: Yazılımla bir- Özel mülk yazılımların aksine Açık kaynak kod- likte dağıtılan diğer yazılımlara da kısıtlama lu yazılımlar GNU, Apache, BSD ve MIT gibi aşa- getirilmemelidir. Örneğin, aynı ortamda da- ğıda sıralanan kriterlere uygun olarak hazırlanmış ğıtılan tüm diğer yazılımların açık kaynaklı telif müsaadeli (copyleft) lisanslar ile dağıtılırlar olması konusunda ısrar edilmemelidir. (Open Source Initiative, 2007): Belirli bir teknolojiyi dayatma: Herhangi Ücretsiz yeniden dağıtım: Herhangi bir bir teknoloji veya arayüz tarzı için bir da- tarafın, farklı kaynaklardan programlar yatma öngörülmemelidir. içeren bir toplu yazılım dağıtımının bir bi- Linux ve Android işletim sistemleri, LibreOffice leşeni olarak yazılımı satması veya vermesi uygulamaları, GIMP resim editörü, Thunderbird kısıtlanamaz. Bu tür bir satış için telif hakkı e-posta istemcisi, VLC medya oynatıcısı, Audacity veya başka bir ücret talep edilemez. ses editörü, FileZilla dosya yöneticisi, Magento Kaynak kodu: Yazılımın kaynak koduyla e-ticaret yöneticisi bazı popüler açık kaynak yazı- ve derlenmiş biçimde dağıtımına izin veril- lımlara örnek verilebilir. 106 Bilişim Teknolojileri Açık kaynak yazılımlar çoğunlukla donationware satış modeliyle bağış ya da sponsorluk talep edilerek son kullanıcılara dağıtılırlar ancak ücretli olarak farklı satış modelleriyle dağıtılan açık kaynak kodlu yazı- lımlar da mevcuttur. Yaygın olarak yerleşmiş olan kanının aksine her açık kaynak kodlu yazılım ücretsiz değildir. Kaynak kodunun açıklığına ve fiyatlandırılma durumuna göre yazılım türleri Tablo 4.2’deki gibi sınıflandırılabilir. Tablo 4.2 AKK Yazılım Türleri Kaynak Kodu Açık Kapalı Ücretsiz AKK Yazılım Freeware, Shareware Ücretli Ticari AKK Yazılım Özel Mülk Yazılım Kaynak: (Arslan, 2011, s. 5) Modern açık kaynak yazılımların temeli 1980’li yıllara dayanır. O dönemde Amerikan telefon firması AT&T’nin özel mülk yazılım sektöründe pazar payını arttırmak amacıyla UNIX işletim sistemi üzerin- de kendi fikri mülkiyet haklarını kullanmaya başlamasıyla Richard Stallman’ın başını çektiği özel mülk yazılım karşıtı bağımsız geliştiriciler birleşerek özgür yazılım hareketini benimsediler (Boyer & Robert, 2006). Özgür Yazılım Hareketi’nin arkasındaki ana fikir, insanların herhangi bir amaç doğrultusunda istedikleri yazılımı kendi belirleyecekleri şekilde geliştirebilme özgürlüklerinin olmasıdır. (Özgür Yazılım Vakfı, 2020b). Bu fikir, 1983 yılında Stallman tarafından geliştirilmeye başlanan GNU (GNU’s Not Unix) işletim sistemi projesiyle birlikte çok geniş bir geliştirici kitlesi tarafından benimsendi. 1985 yılında kâr amacı gütmeyen bir kuruluş olarak kurulan Özgür Yazılım Vakfı ile özgür yazılım hareketi tek bir çatı altında birleştirildi. Vakfın nihai hedefi; bilgisayar kullanıcılarına yapmak istedikleri tüm işler için özgür yazılımlar sağlamak ve böylece özel mülk yazılımlara olan bağımlılığı ortadan kaldırmak olarak belirlendi (Özgür Yazılım Vakfı, 2020a). Özgür yazılım, kullanıcıların özgür- lüğüne ve topluluğa saygı duyan ya- zılım olarak tanımlanmaktadır. Ric- hard Stallman (RMS)’ın başı çektiği özgür yazılımcılar; kullanıcıların bir yazılımı çalıştırma, kopyalama, da- ğıtma, çalışma, değiştirme ve geliş- tirme özgürlüğüne sahip olması ge- rektiğini savunmaktadır. Buna göre “özgür yazılım” bir fiyat değil, özgür- lük meselesidir. Bazı durumlarda, Fransızca ve İspanyolcadan özgürün karşılığı olarak libre ödünç alınarak “libre” yazılım kavramı da yazılımın bedelsiz olduğu değil özgür olduğu- nu kastetmek için kullanılır (Özgür Yazılım Vakfı, 2020c). Bir yazılımın Şekil 4.3 Özgür ve açık kaynak yazılımlar, özel mülk yazılımlara olan özgür olarak nitelendirilebilmesi için bağımlılığı ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. şu dört temel işlevselliği kullanıcıla- rına sunması gerekir: Herhangi bir amaç için, istediğiniz şekilde yazılımı çalıştırmak Her ne istiyorsanız onu yaptırmak için programın nasıl çalıştığını öğrenmek ve onu değiştirebil- mek. Yazılımın kaynak koduna ulaşmak, bu iş için ön koşuldur. 107  Uygulama Yazılımları Kopyaları dağıtmak. Böylece başkalarına yeni bir iş modeli olarak tercih edilmeye başlandı. yardım edebilirsiniz. Tabii Stallman’ın ve Özgür Yazılım Vakfı’nın sa- Değiştirilmiş sürümlerinizin kopyalarını vunduğu bazı ilkelere ters düşen bu durum, özgür dağıtabilmek. Böylece değişikliklerinizden yazılım ve açık kaynak taraftarları arasında görüş yararlanması için tüm topluma bir şans ayrılığına neden oldu. Sonuçta Eric Raymond ve vermiş olursunuz. Kaynak koduna erişmek, Bruce Perens’in öncülüğündeki bir grup geliştiri- bunun için bir ön koşuldur. ci, 1998 yılında Açık Kaynak Girişimi (Open So- urce Initiative-OSI) adıyla yeni bir organizasyon kurarak açık kaynak ile özgür yazılım arasındaki ayrışmayı kurumsallaştırdılar. Pek çok kişi tarafın- dan yaygın olarak açık kaynak ve özgür yazılım internet kavramları birbirini yerine kullanılır. Bu yaygın Özgür yazılım hareketiyle ilgili daha detaylı bil- bir hatadır. Richard Stallman (RMS) ve özgür ya- giye ulaşmak için https://www.gnu.org/philo- zılım takipçilerini temsil eden Özgür Yazılım Vak- sophy/free-sw.html adresini ziyaret edebilirsiniz. fı, açık kaynak hareketiyle aralarındaki farkları şu cümlelerle ifade etmektedir: “1998’de açık kaynak terimi bulundu ve bizden tamamen farklı görüşlerle Özgür yazılım hareketiyle başlayan açık kaynak ilişkilendirildi. Bu görüşler özgür yazılımın sadece yazılımların gelişim sürecinin en önemli basamak- pratik avantajlarına atıfta bulunur ve Özgür Ya- larından biri, 1991 yılında Linus Torvalds tarafın- zılım Hareketinin ortaya koyduğu özgürlük ve dan GNU/Linux işletim sistemi çekirdeğinin ge- sosyal dayanışmanın derin konularından dikkat- liştirilmesidir. GNU işletim sistemi temel alınarak lice kaçınır. Açık kaynak gidebildiği kadar iyidir geliştirilen Linux, özgür ve açık kaynak yazılım ancak konunun sadece yüzeyini gösterir. Açık hareketine ivme ve yaygınlık sağladı. 2000’lerin kaynak destekleyicileriyle yazılım geliştirme gibi başında IBM’nın GNU/Linux’u destekleyeceğini pratik konularda çalışmaktan çekinmiyoruz ancak açıklamasıyla açık kaynak yazılımlar kurumsal ve ticari pazarda daha geniş yer buldu. onların görüşlerine katılmıyoruz ve onların isimle- ri altında çalışmayı reddediyoruz.” (Özgür Yazılım 1997’de Eric Raymond’un “Katedral ve Pazar” Vakfı, 2020b). adlı kitabında paylaştığı görüşler açık kaynak kod- lu yazılımlara yeni bir bakış açısı getirdi. Özetle Tüm bu gelişmelerin katkısıyla açık kaynak Raymond, açık kaynak yazılımların iş dünyasında yazılımlar giderek daha geniş kitleler tarafından daha etkin kullanılması gerektiğini öne sürüyordu. benimsendi ve internetin de ivmelendirmesiyle Raymond’un fikirleri, Stallman ve arkadaşları ta- hızla yayıldı. Günümüzde özgür ve açık kaynak rafından “özgür yazılım hareketinin ana felsefesine yazılım dünyası, on binlerce gönüllü geliştiricinin ters” olarak nitelendirilse de özel mülk/ticari yazı- ve ticari firmanın aktif bir biçimde dâhil olduğu; lım firmaları tarafından zaman içerisinde benim- hemen hemen her türlü gereksinime özel yazılım- sendi. Pek çok firma tarafından açık kaynak, özel lar geliştirilen; milyonlarca kullanıcıya sahip ol- mülk yazılımların üretilmesi ve desteklenmesi için dukça dinamik ve zengin bir sektöre dönüştü. Öğrenme Çıktısı 4 Uygulama yazılımı satış ve lisanslama modellerini açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Açık kaynak kodlu yazılım Özgür ve açık kaynak kodlu Özgür ve açık kaynak kodlu lisanslarının sahip olması yazılımların geleceğini tartı- yazılım hareketini destekli- gereken özellikler nelerdir? şınız. yor musunuz? 108 Bilişim Teknolojileri UYGULAMA YAZILIMI TÜRLERİ gibi belirli bir alan uzmanlığını desteklemek için Modern bilişim dünyasında, bireysel ve kurum- tasarlanır. Muhasebe-finans alanında çalışanların sal ihtiyaçlara yönelik çok çeşitli uygulama yazı- ihtiyaçlarını çözmek amacıyla geliştirilen Logo, lımları bulunur. Zorlu rekabet koşullarında doğru Intuit QuickBooks ve Acumatica gibi popüler tüketiciyi cezbetmek ve böylece satış kârlarını en muhasebe uygulamaları dikey pazar uygulamala- üst düzeye çıkarmak isteyen yazılım firmaları, ge- rına örnek verilebilir. liştiriciler ve topluluklar uygulamalarını çeşitli pa- Uygulama yazılımlarının hangi pazarlama stra- zarlama stratejileri doğrultusunda geliştirirler. Bu tejileri doğrultusunda nasıl sınıflandırıldıklarını stratejiler çoğunlukla yatay ve dikey pazarlama sis- öğrendiğimize göre artık kullanım amacına ve ih- temlerini hedef alır. Dikey pazarlama, tek bir sek- tiyaçlara yönelik uygulama yazılımlarının türlerini töre ve ürün kategorisine odaklanarak tüketicileri incelemeye başlayabiliriz. cezbetmeyi ve onlara ulaşmayı amaçlarken yatay pazarlama pek çok sektörü kapsar ve ilgili bağlam İş ve Tüketici Odaklı Yazılımlar kapsamında mümkün olan en çok ürün kategorisi- ni tüketicilere sunmaya odaklanır. Uygulama yazılımları, farklı kullanım amaçları ve hedef kitleler gözetilerek tasarlanır çünkü benzer Kullanım amacına ve sahip olduğu işlevsellik- bilişim görevlerinde dahi bir uygulamadan bekle- lere göre incelendiğinde uygulama yazılımları, ço- ğunlukla yatay ve dikey pazarlama sistemleri hedef nen işlevsellikler; uygulamayı kimin, hangi amaçla alınarak geliştirilirler. Yatay uygulama yazılımları, kullanacağına göre değişiklik gösterir. Örneğin, bi- endüstri veya iş türünden bağımsız olarak genel reysel kullanım için bir e-posta istemcisi seçerken sorunları çözmeye yöneliktir. Kelime işlemciler, arayüz tasarımı ve mobil cihaz uyumluluğu gibi veritabanları ve oyunlar gibi yatay uygulamalar; kişisel tercihlerinize ağırlık verirsiniz fakat benzer son kullanıcıların genel ihtiyacına yönelik olarak türde bir uygulamayı kurumsal iş süreçlerinizde belli bilgisayar görevlerini yerine getirmek üzere kullanmak üzere seçmeniz gerektiğinde muhte- özelleştirilmiş, daha popüler ve yaygın yazılımları melen iş akışlarına uygunluk ve güvenlik gibi daha kapsar. Dikey yazılım uygulamaları ise belirli bir profesyonel tercih sebepleriniz olacaktır. Görüldü- sektör için tasarlanır, sektörün ihtiyaçlarını karşılar ğü gibi uygulama yazılımlarının yapısı iş ya da tü- ve sektöre özgü iş akışlarını destekler. Son kulla- ketici odaklı olmalarına göre değişiklik göstermek- nıcılardan ziyade imalat, bankacılık, muhasebe ve tedir. Bu noktadan hareketle uygulama yazılımları, müşteri hizmetleri gibi belli bir sektörde faaliyet iş ve tüketici odaklı olarak ayrıştırılırlar. gösteren çalışanların ihtiyaçlarına odaklanmış ya- Tüketici odaklı yazılımlar, insanların bireysel zılımları içerir. Bu uygulamalar alan uzmanlığı ge- yaşamlarını farklı açılardan geliştirmek için tasar- rektirir ve genellikle işletmelerin belirli iş birimleri lanırlar. Bu uygulamaların tasarımı, genellikle hem hedef alınarak geliştirilirler. tüketicileri çekmek için hem de elde tutmak için Tipik bir yatay pazar uygulaması, bir kuruluş- gerekli olan duygusal yönlere odaklanır. Tüketici taki birçok kullanıcı türü tarafından kullanılabilen uygulamaları, çoğunlukla ticari amaçla geliştirilir- geniş tabanlı bir yazılım olarak tasarlanır. Çoğun- ler ve gelirlerini uygulama satın alımlarından veya lukla birden çok işlevi ve gereksinimi desteklemek reklam gösterimlerinden kazanırlar. üzere tasarlanmış bir uygulama paketi olarak ge- İş odaklı yazılımlar ise bireylerin taleplerine değil liştirilirler. Microsoft Office, Google G Suite ve işletmelerin özel ihtiyaçlarına odaklanırlar. Genel- LibreOffice iş hayatının temel bilişim gereksinim- likle iş süreçlerini basitleştirerek bir şirket içindeki lerine odaklanmış yatay pazar uygulamalara örnek verimliliği ve performansı artırmak için kullanılırlar. verilebilir. Bu tür ofis yazılım paketleri çoğunlukla Tüketici odaklı pek çok yazılımın iş süreçleri için kelime işlemci, elektronik tablolar, sunum ve veri- özelleştirilmiş sürümleri de bulunur. Google G Suite tabanı uygulamaları ile donatılır. buna güzel bir örnektir. Google tarafından son kul- Bir iş organizasyonu, belirli alanlarda uzman- lanıcılara ücretsiz olarak sunulan pek çok yazılım, iş laşmış birimlerden oluşur. Dikey pazar uygulama- dünyasına yönelik bir dizi ek hizmetle bütünleştiri- ları muhasebe, satış, pazarlama ve insan kaynakları lerek Google G Suite adıyla pazarlanmaktadır. 109  Uygulama Yazılımları İşletmelere Özel Yazılımlar tişim programları da dahil olmak üzere insanların Terzi dikimi takım elbiseler gibi doğrudan bir işlerini yapmasına yardımcı olmak için kullanılan işletmenin ihtiyaçları, beklentileri ve yönlendirme- her türlü uygulamayı içerecek şekilde genişletilebi- leri doğrultusunda, sadece o işletmeye özel olarak lir. Bu tür yazılımların temel misyonu zorlu iş sü- geliştirilen yazılımlardır. Bu tür yazılımlar çoğun- reçlerini kolaylaştırmaktır. lukla freelance (serbest) geliştiriciler ya da profes- Statista tarafından yayınlanan güncel araştır- yonel yazılım firmaları tarafından kiralanarak ge- ma verileri; 2018 yılında 98,7 milyar $’lık global liştirilirler. Sınırlı sürede, doğrudan özel ihtiyaçlara iş üretkenliği yazılım pazarı cirosunun 2021 yılına yönelik olarak geliştirildiklerinden genel amaçlı kadar yaklaşık 106,8 milyar $’a ulaşacağını öngör- paket yazılımlara oranla çok daha maliyetlidirler. mektedir (Statista, 2019a). Özel yazılım geliştirmek çoğunlukla piyasada işlet- menin ihtiyaçlarını tam olarak karşılayan bir yazı- Ofis Yazılımları lım bulunmadığında tercih edilen bir yöntemdir. Ofis yazılımları çoğunlukla kelime işlemci, Bu tarz uygulamaların çalışma mantığı, ilgili elektronik tablo, sunum, not, e-posta, takvim, firmanın ihtiyaçlarına göre kurgulanır. İşletmelere veritabanı ve benzeri uygulamaları bünyesinde özel geliştirmelerde en sık kullanılan yöntemler- barındıran paketler olarak dağıtılırlar. Ofis uygu- den biri, açık kaynak kodlu bir yazılımın türevini lamaları, bilgisayar tabanlı iş verimliliğimizi belir- alarak özelleştirmektir. Açık kaynak kodlu yazılı- leyen vazgeçilmez araçlardır. Günümüzde bir ofis mın sahip olduğu yetenekler işletmenin ihtiyaçla- paketi yüklü olmadan çalışan bilgisayar bulmak ol- rı, beklentileri ve yönlendirmeleri doğrultusundan dukça zor olsa gerek, özellikle iş dünyasında. Yeni güncellenir ya da yeni yeteneklerle zenginleştirilir. bir proje taslağı hazırlarken son çeyrek performans Kullanıcı deneyimi ve arayüzü, işletmenin ku- raporlarını analiz ederken ya da gelecekle ilgili fi- rumsal kimliğine uygun olarak özgün bir biçimde kirlerimizi sergilerken hep ofis uygulamalarının ye- yeniden tasarlanır. Bu yöntem sıfırdan geliştirme teneklerinden faydalanırız. maliyetlerinin çok yüksek olduğu durumlarda, Günümüzde ofis yazılımları arasındaki rekabet, daha düşük maliyetlerle hızlı bir başlangıç yapıla- daha önce hiç olmadığı kadar kızışmış durumda- bilmesine olanak sağlar. dır. Bu durumun oluşmasında teknoloji ile değişen kullanıcı beklentilerinin katkısı oldukça fazladır. Üretkenlik Yazılımları Kullanıcıların ofis yazılımlarında ihtiyaç duyduğu Üretkenlik; özetle en az maliyetle (emek, za- işlevsellikler gün geçtikçe çeşitlenmektedir. İş bir- man, para vb.), en çok işi yapabilme yeteneği ola- liği, çevrim dışı/çevrim içi erişim ve birden fazla rak tanımlanabilir. Günümüzün yoğun ve rekabet- cihazla uyumluluk gibi yeni beklentiler ofis yazı- çi iş dünyasında üretkenlik; her insan, işletme ve lımlarına yön vermektedir. organizasyon için oldukça önemli bir kavramdır. 1988 yılında Bill Gates tarafından ilk kez du- Bireylerin hem gündelik hem de kurumsal iş ya- yurulduğundan bu yana Microsoft Office paketi, şamlarındaki üretkenliklerini arttırabilmelerine ofis yazılımları alanındaki liderliğini devam ettir- olanak sağlamak amacıyla tasarlanmış uygulamalar mektedir ama bulut bilişim teknolojilerinin yazı- üretkenlik yazılımı olarak sınıflandırılır. Not alma, lım dünyasına kazandırdığı yeni açılımlarla birlikte e-posta, takvim/ajanda, görev yöneticisi, kelime Microsoft Office’e rakip olabilecek pek çok yeni işlemci, elektronik tablo, sunum, dosya yöneticisi alternatif, kullanıcıların ilgisini cezbetmektedir: ve benzeri gibi pek çok uygulama türü üretkenlik Google Docs, LibreOffice, Apache OpenOffice, yazılımlarına örnek verilebilir. Pek çok durumda Zoho Workspace ve Apple iWork bunların başında üretkenlik yazılımlarının tanımı, iş birliği ve ile- gelmektedir (Tablo 4.3). 110 Bilişim Teknolojileri Tablo 4.3 Popüler ofis yazılımları Ofis Paketi Uygulamalar Word, Excel, PowerPoint, Outlook, Access, Publisher, OneNote, Teams, OneDrive ve Microsoft Office dahası LibreOffice, Apache Writer, Calc, Impress, Draw, Base, Math ve Graphs OpenOffice Google G Suite Docs, Sheets, Slides, Forms, Gmail, Calendar, Meet, Keep, Drive ve dahası Apple iWork Pages, Numbers, Slides ve iCloud Zoho Workplace Mail, Writer, Sheet, Show, Meeting, Cliq, Connect, ShowTime ve dahası Günümüz uygulama yazılımlarının pek çoğun- olarak ücretlendirilmektedir. Google G Suite uygu- da olduğu gibi ofis yazılımlarında da bulut bilişimin lamalarının tamamı bulutta çalıştığından bilgisaya- etkisi oldukça fazladır. Microsoft Office’in güncel ra yüklenmelerine gerek yoktur. Google Chrome ya sürümleri bulut öncelikli olarak Microsoft 365 adı da muadili bir web tarayıcısıyla uygulamalara di- altında abonelik modeliyle dağıtılmaktadır. Bireysel lediğiniz yerden ve cihazdan anında erişebilirsiniz. kullanım senaryolarından büyük ölçekli kurumsal Google G Suite’i mobil cihazlarda kullanmak için işletme ihtiyaçlarına kadar çok geniş bir yelpazede Android ve iOS uygulamalarını tercih edebilirsiniz. farklı sürümler ile satılan Microsoft 365, aylık ya da Google G Suite uygulamaları, kullanıcıların iş birli- yıllık periyotlarla kullanıcı başına ücretlendirilmek- ği içinde çevrim içi dosya oluşturmasına ve düzenle- tedir. Dileyen kullanıcılar Microsoft Office paketi- mesine imkân verir. Aynı belge üzerinde eşzamanlı ni tek ödemeyle de satın alınabilmektedir. Ayrıca olarak çalışırken kullanıcılar, kendilerine özgü renk Word, Excel, PowerPoint, OneNote, OneDrive ve ve imleç ile birbirlerini takip edebilir. Belgeler oto- Sway gibi temel Microsoft Office uygulamalarının matik olarak kaydedilir ve kullanıcılar kolayca geç- tamamen web üzerinden, kısıtlı özelliklerle, ücretsiz miş bir sürümüne geri dönebilir. olarak kullanılabilen sürümleri de bulunmaktadır. internet internet Microsoft 365 hakkında daha detaylı bilgi Google G Suite hakkında daha detaylı bilgi almak için https://www.microsoft.com/tr-tr/ almak için https://gsuite.google.com adresini microsoft-365 adresini ziyaret edebilirsiniz. ziyaret edebilirsiniz. Microsoft Office uyumluluk, yaygınlık ve zengin Google G Suite gibi bulut bilişim destekli bir kullanım özellikleriyle ön plana çıkarken Google G web uygulama paketi olan Zoho Workplace, birbi- Suite özellikle çevrim içi belgelerde, iş birlikçi ekip riyle eş güdümlü olarak çalışabilen zengin uygula- çalışmaları için sağladığı olanaklarla dikkat çekmek- ma çeşitliliğinin yanı sıra ekip iş birliğine ve üret- tedir. Kelime işlemci, elektronik tablo, sunu, not, kenliğe odaklanmış kullanıcı deneyimiyle de ön e-posta, dosya senkronizasyonu ve daha pek çok plana çıkmaktadır. Zoho Workplace metin belgele- ihtiyaca yönelik uygulamayı bünyesinde barındıran ri, elektronik tablolar, sunumlar, dosya paylaşımı ve Google G Suite, bireysel kullanıcılara ücretsizdir. yönetimi, çevrim içi toplantı, e-posta ve daha pek Güvenlik, destek ve ek uygulamalarla birlikte ku- çok ihtiyaca yönelik 30’ün üzerinde uygulamayı rumsal olarak da satın alınabilen Google G Suite’in bünyesinde barındırmaktadır. ticari sürümü, abonelik modeliyle aylık ya da yıllık 111  Uygulama Yazılımları internet internet Zoho Workplace hakkında daha detaylı bilgi Apache OpenOffice hakkında daha detaylı almak için https://www.zoho.com adresini zi- bilgi almak için https://www.openoffice.org yaret edebilirsiniz. adresini ziyaret edebilirsiniz. Ofis yazılımlarının özgür ve açık kaynak kodlu yazılım ekosisteminde en bilinen örnekleri, Apache OpenOffice ve LibreOffice’dir. Aynı kod tabanını internet paylaşan bu iki açık kaynak kodlu ofis yazılım pa- LibreOffice hakkında daha detaylı bilgi almak keti; arayüz, kullanıcı deneyimi, iş birlikli çalışma için https://libreoffice.org adresini ziyaret ede- ve paylaşım gibi bazı noktalarda rakiplerinin geri- bilirsiniz. sinde kalsa da bireysel ve kurumsal üretkenlik ih- tiyaçlarına fazlasıyla yanıt verebilecek yeteneklere sahiptir. Apache OpenOffice ve LibreOffice aslın- Uygulama sayısı ve işlevsellik anlamında rakip- da aynı kod tabanını paylaşan benzer yazılımlardır. lerinin gerisinde kalsa da iWork, Apple’ın cihazla- Her iki ofis yazılımının kökleri Sun Microsystems rını tercih eden kullanıcılar arasında yaygın olarak tarafından 1999’da geliştirilen StarOffice’e dayan- kullanılmaktadır. MacBook, iPad ya da iPhone gibi maktadır. 2000 yılında Sun, StarOffice’i OpenOf- Apple cihazlarından birini satın aldığınızda iWork fice.org çatısı altında açık kaynak kodlu bir projeye ön yüklü olarak gelmektedir. İhtiyaç durumunda dönüştürdü. OpenOffice, bazı Sun çalışanları başta tüm iWork uygulamaları ayrı ayrı Apple App Store olmak üzere pek çok gönüllü geliştirici tarafından uygulama mağazasından indirilebilmektedir. uzun yıllar geliştirilmeye devam edildi. 2009’da Oracle Sun Microsystems’i satın aldı (Oracle, 2009). Bu durum OpenOffice’e destek veren gö- nüllü geliştiriciler arasında endişe ile karşılandı çünkü Oracle’ın açık kaynaklı yazılımlara karşı internet tutumundan emin değillerdi. Geliştirici topluluk- Apple iWork hakkında daha detaylı bilgi al- ları ve Oracle arasında yaşanan anlaşmazlık sonucu mak için https://www.apple.com/iwork adre- 2010 yılında açık kaynak hareketine gönül vermiş sini ziyaret edebilirsiniz. bağımsız geliştiriciler tarafından Belge Vakfı (The Document Foundation) kuruldu ve LibreOffice geliştirilmeye başlandı. Oracle LibreOffice’e tepki Kelime İşlemciler olarak Nisan 2011’de OpenOffice’in geliştirilme- Kelime işlemci; dijital metinler oluşturmak, sine son verdiğini, ücretli geliştiricilerinin çoğunu düzenlemek, biçimlendirmek ve bastırmak üzere işten çıkaracağını ve OpenOffice’in tüm haklarını tasarlanmış uygulama yazılımlarının ortak adıdır. Apache Yazılım Vakfına devrettiğini duyurdu (Paul, Kelime, paragraf ve sayfa bazında her türlü met- 2011). O tarihten bu yana iki ofis paketi de ayrı nin oluşturulmasına ek olarak çizim, resim, şekil, kulvarlarda yollarına devam etmektedir. Özellikle ses ve video gibi çok çeşitli medyaların metinlerle son dönemlerde, geliştirici topluluğunun güncel- harmanlanmasına da olanak sağlar. Tipik bir ke- lemeler ve sürümler konusunda daha aktif olması lime işlemciyle; nedeniyle LibreOffice’in açık kaynak yazılım eko- sistemindeki popülerliği giderek artmaktadır. 112 Bilişim Teknolojileri Özgeçmiş, dilekçe, mektup ve benzeri yazışmalar hazırlanabilir. Tez, kitap, öykü ve benzeri eserler yazılabilir. Bülten, gazete ve dergi mizanpajları tasarlanabilir. Basit çizimler yapılabilir. Metin belgelerine tablolar eklenebilir. Metin belgeleri görseller, şekiller ve grafikler ile zenginleştirilebilir. Etiket tasarlanıp basılabilir. Web sayfaları hazırlanabilir. Microsoft Office Word, LibreOffice Writer, Google Docs ve Apple Pages yaygın kullanılan kelime işlemci uygulamalara örnek verilebilir. Microsoft Office Word Microsoft Office ailesinin en bilinen uygulamalarından biri olan Word, grafiksel kullanıcı arayüzüne sahip bir kelime işlemci olarak 1983 yılında MS-DOS işletim sistemi için geliştirildi. Diğer MS-DOS uygulamalarının aksine WYSIWYG formatında bir arayüze sahipti ve fare ile kullanılmak üzere tasarlan- mıştı. Farklı yazı tipleri kullanarak metinleri koyu, eğik ve altı çizgili şekilde biçimlendirebilmeyi mümkün kılıyordu. Geri alma özelliğine sahipti. Kullanım kolaylığı ve işlevsellik olarak, WordStar gibi o dönemin lider kelime işlemcilerinin çok önündeydi. 1985 yılında Apple Mac OS işletim sisteminde çalışan sürümü yayınlandı. Word’ün Windows işletim sistemi için ilk sürümü 1989’da yayınlandı. Ertesi yıl Windows 3.0’ın piyasaya sürülmesiyle yaygınlığı giderek artmaya başladı ve kısa süre sonra Microsoft Word, kişisel bilgisayarlarda kullanılan kelime işlemcilerin pazar lideri oldu. O dönemlerden günümüze Microsoft tara- fından düzenli olarak güncellenen Word, günümüzde kelime işlemci denince akla gelen ilk yazılımlardan biridir (Wikipedia, 2020b). GUI, İngilizce Graphical User Interface kelimelerinin kısaltmasıdır. Grafiksel kullanıcı arayüzleri; kul- lanıcıların yazılımlarla düğme, menü, açılır/kapanır liste ve benzeri görsel bileşenler aracılığıyla etkile- şime girmelerine olanak sağlar. Bilgisayarların ötesinde grafiksel kullanıcı arayüzleri, taşınabilir medya oynatıcılarından oyun konsollarına, akıllı telefonlardan küçük ev aletlerine kadar insan etkileşimine ihtiyaç duyulan tüm cihazlarda kullanılmaktadır. WYSIWYG: “What you see is what you get” kelimelerinin kısaltmasıdır. Türkçeye “(ekranda) ne gö- rüyorsan (yazıcıdan) onu alırsın.” biçiminde çevrilmektedir. Tasarıma dayalı uygulama yazılımlarında sıkça kullanılan bir tekniktir. Word, hem masaüstünde Windows ve Mac işletim sistemleri için hem de mobilde Android ve iOS işletim sistemleri için Microsoft Office yazılım paketinin bir üyesi olarak farklı lisanslama modelleriyle dağıtılmaktadır. Microsoft 365 abonelik modeliyle ya da Office 2019 paketiyle tek ödemeyle satın alı- nabilmektedir. Ayrıca bulut bilişim teknolojilerin desteğiyle tamamen web üzerinden, kısıtlı özelliklerle, ücretsiz olarak kullanılabilen bir sürümü de bulunmaktadır. 113  Uygulama Yazılımları Microsoft Word’ü kullanarak; LibreOffice Writer Sıfırdan ya da bir şablonu temel alan yeni Açık kaynak kodlu ve özgür bir uygulama ai- bir belge (docx) oluşturabilirsiniz. lesi olan LibreOffice’in kelime işlemcisidir. Tüm Belgelerinizi oluştururken metin, görsel, LibreOffice ailesinde olduğu gibi Writer’da Win- çizim, ses ve video gibi her türlü medyayı dows, Mac OS ve Linux işletim sistemlerinde ça- ekleyebilirsiniz. lışabilmektedir. LibreOffice Writer ile oluşturulan Belgelerinizi 2B ve 3B modeller, belgeler, OpenDocument formatında kaydedilir ve SmartArt’lar, simgeler ve grafikler ile zen- varsayılan dosya uzantısı odt’dir. Microsoft Office ginleştirebilirsiniz. Word ile oluşturulan doc ve docx uzantılı belgeleri de desteklenmektedir. Karmaşık matematiksel denklemler oluştu- rabilirsiniz. Microsoft OneDrive aracılığıyla belgele- OpenDocument, ofis uygulamalarında rinize masaüstü bilgisayarınızdan, tableti- kullanılmak üzere tasarlanmış XML ta- nizden, cep telefonunuzdan ya da webden banlı sıkıştırılmış bir dosya formatıdır. erişebilirsiniz. LibreOffice ve Apache OpenOffice açık Belgelerinizi çalışma arkadaşlarınızla payla- kaynak kodlu ofis yazılımlarında varsayı- şıp iş birliği içinde çevrimiçi çalışabilirsiniz. lan olarak kullanılmaktadır. OpenDocu- Ekip çalışmaları yaparken belgeler üzerinde ment formatında; kelime işlemciler odt, yapmış olduğunuz değişiklikleri otomatik elektronik tablolar ods, sunular odp ve olarak izleyebilir ve geri dönütler verip ala- grafikler odg uzantısıyla kaydedilir. Daha bilirsiniz. detaylı bilgi için http://opendocument- format.org adresini ziyaret edebilirsiniz. Gelişmiş yazım denetimi ve dilbilgisi özel- likleriyle belgenizde yer alan hatalı ifadeleri daha kolay tespit edip düzeltebilirsiniz. Özellikle açık kaynak yazılım dünyasında ol- Hazırladığınız belgeleri, HTML sayfalarına dukça popüler olan LibreOffice Writer’ı her türlü dönüştürerek webde yayınlayabilirsiniz. dijital belgeyi oluşturmak, düzenlemek ve bastır- mak için kullanabilirsiniz. Writer’ın öne çıkan bazı Makrolar oluşturarak iş süreçlerinizi oto- özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz: matikleştirebilirsiniz. Gelişmiş metin düzenleme araçları Üçüncü taraf kişiler ya da firmalar tarafın- dan oluşturulan eklentilerle Word’ün yete- Görsel, ses ve video gibi medyalar ekleye- neklerini genişletebilirsiniz. bilme VBA ile kendi ihtiyaçlarınıza uygun olarak Yazım ve dilbilgisi denetimi belgelerinizi programlayabilirsiniz. Yerleşik çizim araçları Yerleşik hesaplama fonksiyonları ve formül editörü VBA (Visual Basic for Application): PDF formatına çıktı alabilme ve doldurula- Microsoft Office uygulamalarını kod bilir PDF formları oluşturabilme yazarak yönetmenize imkân veren olay HTML, XHTML ve XML web formatları- güdümlü bir programlama dilidir. Belge- na çıktı alabilme leri, e-postaları, veritabanlarını, formları, ePUB formatına çıktı alabilme e-tabloları ve sunuları yazmak, biçimlen- dirmek ve değiştirmek için birçok farklı İçindekiler, kaynakça ve sayfa yönetimi yol sunar. Karmaşık iş süreçlerinizdeki Elektronik belge imzalama ve şifreleme tekrarlanan görevlerin otomasyonu sağlar. Düzeltme takibi ve belge karşılaştırma 114 Bilişim Teknolojileri Veritabanı entegrasyonu e-Posta birleştirme UNO uygulama programlama arayüzü ile komut betikleri çalıştırma UNO (Universal Network Objects), Apache OpenOffice ve LibreOffice uygulama aileleri tara- fından kullanılan bir eklenti modelidir. Farklı programlama dilleri, nesne modelleri ve makine mimarileri arasında ortak bir çalışabilirlik sunmak üzere tasarlanmıştır. Detaylı bilgi için https:// wiki.openoffice.org/wiki/Uno adresini ziyaret edebilirsiniz. HTML (Hypertext Markup Language), web sayfaları tasarlamak için kullanılan bir etiketleme dilidir. W3C konsorsiyumu tarafından geliştirilmektedir. Detaylı bilgi için https://www.w3.org/ html adresini ziyaret edebilirsiniz. ePUB, Uluslararası Dijital Yayıncılık Forumu (IDPF) tarafından geliştirilmiş bir e-kitap formatı- dır. Detaylı bilgi için http://idpf.org/epub/30 adresini ziyaret edebilirsiniz. Google Docs Google’un kullanıcılarına ücretsiz olarak sunduğu web tabanlı ofis yazılım ailesinin kelime işlemcisidir. Google Docs’un kökleri, Upstartle yazılım şirketi tarafından geliştirilen Writely isimli web tabanlı bir ke- lime işlemciye dayanmaktadır. 2006 yılında Google, Upstartle’ı satın aldı ve üç yıl sonra Google Docs’un ilk beta sürümünü yayınladı. O günden bu yana Google tarafından düzenli aralıklarla güncellenen Google Docs, günümüzde özellikle çevrim içi iş birliğine dayalı iş süreçlerinde kullanıcıların en çok tercih ettiği kelime işlemcilerden birisi olarak nitelendirilebilir. Bulut tabanlı bir web uygulaması olarak tasarlanan Google Docs; Android, iOS işletim sistemli mobil cihazlara da yüklenebilmektedir. Popüler bulut depolama servisi Google Drive ile entegre çalışır. Micro- soft Office ve OpenDocument dosya formatlarıyla uyumludur. Microsoft Office Word ve LibreOffice Writer ile karşılaştırıldığında belge oluşturma, düzenleme ve bastırma noktalarında benzer işlevselliklere sahiptir. Diğer kelime işlemcilerde olduğu gibi metin, grafik, çizim, ses ve video gibi farklı medyaları har- manlayabilmektedir. Bir web uygulaması olması nedeniyle bazı noktalarda muadillerinin gerisinde kalsa da özellikle eş zamanlı ve iş birlikli çalışmada farkını ortaya koymaktadır. Google Docs, gerçek zamanlı olarak kullanıcıların iş birliği içinde çevrim içi dosya oluşturmasına ve düzenlemesine imkân verir. Çevrim içi çalışırken kullanıcılar, eş zamanlı olarak kendilerine özgü renk ve imleç ile birbirlerini takip edebilir. Yapılan tüm düzenlemelerin sürüm geçmişi otomatik olarak saklanır. Dileyen kullanıcı belgenin geçmiş bir sürümüne kolaylıkla dönebilir. Elektronik Tablolar Elektronik tablolar ya da bir diğer adıyla hesaplama tabloları; verilerinizi saklamanıza, yönetmenize üzerinde işlemler gerçekleştirmenize ve renkli grafiklerle çarpıcı bir şekilde sunmanıza olanak sağlar. Yer- leşik formüller, pivot tablolar ve koşullu biçimlendirme seçenekleri iş süreçlerinde zaman kazandırır ve sık gerçekleştirilen elektronik tablolama görevlerini kolaylaştırır. Günümüzde elektronik tablolar; düzenleme- den analize, raporlamadan görselleştirmeye kadar veriye dayalı hemen hemen her türlü iş sürecinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Microsoft Office Excel, Google Sheets, LibreOffice Calc ve Apple Numbers ve Zoho Sheet sık kullanılan elektronik tablolara örnek verilebilir. 115  Uygulama Yazılımları Elektronik tablolar tarafından oluşturulan bel- Elektronik tablolardan farklı olarak veritabanı gelere çalışma kitabı adı verilir. Çalışma kitabına yönetim sistemleri; veriye erişim, depolama mikta- dilediğiniz kadar sayfa ekleyebilir veya verilerini- rı ve yönetim yetenekleri açısından çok daha fazla zi ayrı yerlerde tutmak için yeni çalışma kitapları yeteneğine sahiptirler. Elektronik tablolar, veri de- oluşturabilirsiniz. Bir çalışma sayfası harflerle belir- polamaktan ziyade veriyi işlemek, görselleştirmek tilen sütunlardan ve sayılarla belirtilen satırlardan ve anlamlandırmak üzere tasarlanmış yazılımlardır. meydana gelir. Sütun ve satırın kesişiminde yer