DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ 4.pdf

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Edinilmiş Dil Bozukluğu: Afazi Doç. Dr. M. Emrah Cangi Afazi Nedir? Afazi, genellikle bir inme ya da kafa travması sonucunda aniden ortaya çıkan ve beynin dilden sorumlu alanlarının hasarlanmasından ka...

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Edinilmiş Dil Bozukluğu: Afazi Doç. Dr. M. Emrah Cangi Afazi Nedir? Afazi, genellikle bir inme ya da kafa travması sonucunda aniden ortaya çıkan ve beynin dilden sorumlu alanlarının hasarlanmasından kaynaklanan bir dil bozukluğudur (Damasio, 1992). Çoğu insanda dil alanları beynin sol yarıküresinde yer almaktadır. Buna bağlı olarak afazide beynin sol yarısındaki dil alanları hasarlanırken, aşağıdaki becerilerde çeşitli derecelerde bozulmalar meydana gelebilir: Alıcı dil. İfade edici dil. Okuma becerisi. Yazma becerisi. [email protected] Afazi Belirtileri Nelerdir? Afazi belirtileri, pek çok değişkene ve bozukluğun şiddetine bağlı olarak kişiden kişiye farklılık gösterebilir. Konuşma üretiminde tutukluk. Konudan bağımsız, alakasız konuşmak (jargon). Kısa ifadelerle konuşmak. Sözdizimi (sentaks) hataları. Başkalarının ne dediğini anlayamamak. Konuşmaları takip edememek. Sözcükleri geri çağırmakta güçlük çekmek. Varlıkları adlandırmada zorluk yaşamak (anomi). [email protected]  Konuşma sırasında yapılan hataların farkında olmamak. Karşı tarafın anlayamayacağı ve dilin hazinesinde bulunmayan kelimeler türetmek (neolojizm). Edat, bağlaç, vb. dilbilgisel öğeleri kullanmamak (agramatizm). Yakın ilişkili sözcükleri birbirlerinin yerine kullanmak (semantik parafazi). Hedef sözcükteki bir ses yerine başka bir ses kullanmak (fonemik parafazi). Konuşma tekrarı ile ilgili problemler. Okuma ile ilgili problemler (aleksi). Yazılı ifade bozuklukları (agrafi). [email protected] Afazinin Etiyolojisi Afazi beynin dil alanında meydana gelen hasardan kaynaklanır. Bu durum neredeyse bütün vakalarda sol yarımküre hasarına bağlı olarak ortaya çıkar. Afazi aşağıdaki nedenlere bağlı olarak ortaya çıkabilir: İnme. Tramvatik beyin hasarı (TBI). Beyin tümörleri. Beyin enfeksiyonları. Nörodejeneratif hastalıklar. Ateşli silah yaralanmaları. Beyne alınan şiddetli darbeler. [email protected] Hasar gördüğünde afaziye yol açabilen sol yarımküre bölgeleri (I. Henseler, F. Regenbrecht, H. Obrig, 2014 bulgularına dayalı şematik diyagram). [email protected] Afazinin Toplumda Görülme Oranı Amerika Birleşik Devletleri'nde her yıl yaklaşık 100.000-180.000 kişinin afaziye yakalandığı tahmin edilmektedir (Ellis vd., 2010; National Aphasia Association, nd). Ek veriler, Amerika Birleşik Devletleri'nde 2-4 milyon kişinin afazi ile yaşadığını göstermektedir (National Afasi Association, nd; Simmons-Mackie, 2018). Başta yetişkinler olmak üzere ABD’de her gün 200’den fazla birey afazi olmaktadır. Altmış beş yaşın altındaki bireylerin %15’i iskemik inme sonrasında afazi yaşamaktadır. Seksen beş yaş ve üstü bireylerde bu oran %43’e çıkmaktadır (Engelter vd., 2006). [email protected] Afazinin Sınıflandırılması Afazi tipleri, konuşma üretimi bakımından iki büyük kategoriye ayrılabilir: Tutuk Afazi Afazi Akıcı Afazi Afazili bireyin semptomları tek bir afazi tipine tam olarak uymayabilir. İyileşme sürecinde, iletişim geliştikçe sınıflandırma zamanla değişebilir. Ek olarak semptomlar, dizartri ve konuşma apraksisi gibi diğer dil ve konuşma bozukluklarıyla birlikte ortaya çıkabilir ve bu da sınıflandırmayı zorlaştırabilir. [email protected] [email protected]  Beyinde yazılı ve sözlü dilin anlaşılmasında rol oynayan Wernicke Bölgesi’nin hasarlanmasına bağlı ortaya çıkan Wernicke Afazisi, bir akıcı afazi tipidir. Bu afazi türünde birey bol ve akıcı bir biçimde konuşurken, söylenenler bağlamdan oldukça uzak ve anlamsızdır. Bireylerin işitsel anlamaları bozulmuştur ve ne söylediklerinin farkında değildirler. Beyinde dil üretimiyle ilgili büyük rol oynayan, beynin alt frontal gyrus bölgesinde bulunan Broca bölgesinin hasarına bağlı ortaya çıkan Broca afazisi ise bir tutuk afazi tipidir. Bu afazi türünde ise birey ne söylemek istediğini bilse de konuşma üretimi oldukça sınırlı ve zahmetlidir. Bireylerin işitsel anlamaları iyi durumdadır. Düşüncelerini ifade edemedikleri için hüzünlü bir ruh hali mevcuttur. [email protected] [email protected] Afazi Tipleri Global afazi. Mix tip transkortikal afazi. Broca afazisi. Transkortikal motor afazi. Wernicke afazisi. Transkortikal duyusal afazi. Kondüksiyon afazisi. Anomik afazi. [email protected] [email protected] [email protected] Afazi ile Birlikte Görülebilen Sorunlar Beyin hasarının sadece dili etkileyecek kadar hassas olması nadir bir durumdur. Bu nedenle afaziye ek olarak bireyde aşağıdaki sorunlar da görülebilir: Hemipleji (Vücudun bir yarısının felce uğraması). Hemiparezi (Vücudun bir yarısında kısmi güç ve kontrol kaybı). Hemisensöriyel kayıp (Duyusal bilgileri algılama yeteneğinin kaybı). Disfaji (Yutma bozukluğu). Hemianopsi (Görme kaybı). Apraksi (Motor planlama bozukluğu). Dizartri (Motor konuşma bozukluğu). Nöbetler. [email protected] Afazili Bireylerle İletişim Stratejileri Basit, kısa ve net cümleler kurun. Konuşma hızını yavaşlatın. Cümle içindeki anahtar sözcükleri vurgulayın. Bireye açık uçlu sorular sormak yerine seçenekler sunabilirsiniz. Resimleri, yüz ifadelerini ve jestleri kullanın. İletişim halinde iken arka plan gürültüsünü minimalize edin. Bireyin yaşına uygun bir şekilde davranın. Cümlelerini bitirmeleri için zaman tanıyın. Konuşma hatalarını görmezden gelin. Bağımsızlıklarını desteklemeye çalışın. [email protected] Prognoz Afazinin prognoz süreci kişiden kişiye değişkenlik göstermektedir. Vakaların bir bölümünde terapi olmaksızın spontan iyileşme gerçekleşirken bazı vakalarda semptomlar kalıcı olabilmektedir. Bu durumda birey ilgili becerilerinin geri kazandırılması için dil ve konuşma terapisi alır. Uzun vadeli iyileşmenin en öngörücü göstergesi, lezyon yeri ve boyutu ile birlikte ilk afazi şiddetidir (Benghanem vd., 2019; Hillis vd., 2018; Kristinsson vd., 2022; Plowman vd., 2012; Watila & Balarabe, 2015). Son çalışmalar, vakanın motivasyonunun prognoz süreci için önemli olduğunu bildirmektedir. [email protected] Değerlendirme Afazi değerlendirmesinin amacı; bireyin dil bozukluğunun afazi olup olmadığına karar vermek ve afazi tanılanır ise afazinin tipini ve şiddetini belirlemektir. Nörojenik dil-bilişsel bozukluğu veya afazisi olan bir kişinin kapsamlı değerlendirmesi; vaka öyküsü (anamnez), söylem örneklemi veya analizi, konuşma, dil ve bilişsel testleri içerir (Hallowel, 2017). Afazi değerlendirmesi geleneksel olarak formal ve informal olarak yapılır. Bu değerlendirmelerin seçiminde hangi değerlendirme aracı seçilirse seçilsin dikkat edilmesi gereken ortak parametreler bulunmaktadır (Thomson ve ark., 2018; ASHA, nd). [email protected]  İnformal değerlendirmede hastanede yatak başı değerlendirmeler gerçekleştirilir. En sık kullanılan informal değerlendirme görüşmedir. Formal değerlendirmeler gerçekleştirilirken Gülhane Afazi Testi-2 [GAT-2] (Tanrıdağ, Maviş ve Topbaş, 2011), Afazi Dil Değerlendirme Testi [ADD] (Maviş ve Toğram, 2007), Ege Afazi Testi (EAT) gibi testler kullanılır. Afazi olan bireylere yönelik kapsamlı testler, görsel ve işitsel olmak üzere en az iki girdi modalitesi ve konuşma, yazma ve jest olmak üzere en az çıktı modalitesi içermelidir. [email protected] Terapi Afazili bireylere uygulanan terapi programının temel amacı, bu bozukluk karşısında iletişim etkinliğini en üst düzeye çıkarmaktır. Terapi hedefleri; afazinin türüne, şiddetine ve her vakanın kendi ihtiyaçlarına göre bireyselleştirilir. Terapi çalışmaları arasında; melodik tonlama terapisi, iletişimsel çizim programı, haritalama- eşleştirme terapisi, çoklu sözlü okuma, semantik özellikler analizi, fonolojik bileşenler analizi, grup terapisi gibi oldukça çeşitli terapiler bulunmaktadır. [email protected]  Terapi sürecine ailenin ve çevrenin katılımını sağlamak oldukça faydalıdır. Afazili bireyin rehabilitasyon sürecindeki en önemli noktalardan birisi dil ve konuşma terapisine mümkün olduğunca erken başlanmasıdır. Ayrıca afazili bireyin değerlendirme ve rehabilitasyon süreçlerinde multidisipliner bir ekip yaklaşımı gereklidir. Bazı durumlarda destekleyici/alternatif iletişim sistemleri birincil iletişim metodu haline getirilebilir ya da sözlü dile erişmek için kolaylaştırıcı bir araç olarak kullanılabilir. [email protected] Kaynaklar https://www.asha.org Topbaş, S. (2021). İletişim Bozukluklarına Giriş-Yaşam Boyu Kanıta Dayalı Yaklaşım, (Kimberly A. Farinella, Robert E. Owens), (Çev. Ed. Prof. Dr. Seyhun Topbaş). Şenkal, Ö. vd., (2022), Tüm Yönleriyle Afazi [email protected]