Балалардың қауіп-қатер тобындағы бастапқы диагностикасы (PDF)

**М.И. Рожков, М.А. Ковальчуктың «Қауіп-қатер тобындағы» балаларды бастапқы диагностикалау және анықтау әдістемесі** Бұл материал тұлғаның даму ерекшеліктерін анықтауға, қауіп факторларын анықтауға және түзету жұмысын құруда әдістеме нәтижелерін қолдануға арналған бастапқы диагностикалық әдістемеле...

**М.И. Рожков, М.А. Ковальчуктың «Қауіп-қатер тобындағы» балаларды бастапқы диагностикалау және анықтау әдістемесі** Бұл материал тұлғаның даму ерекшеліктерін анықтауға, қауіп факторларын анықтауға және түзету жұмысын құруда әдістеме нәтижелерін қолдануға арналған бастапқы диагностикалық әдістемелерді қамтиды. Балалармен жұмыс істеудегі негізгі қағидаттар -- қауіп тобындағы балаларды уақытылы анықтау қағидаты, диагностика мен түзетудің бірлігі қағидаты, жақын әлеуметтік ортаны түзету бағдарламасына белсенді тарту қағидаты. **Нұсқаулық:** «Сізге өміріңіздің әртүрлі қырларына және мінез-құлқыңыздың ерекшеліктеріне қатысты бірқатар сұрақтар ұсынылады. Әр сұраққа шынайы және ойланып жауап берсеңіз, өзіңізді жақсырақ тани аласыз. Мұнда дұрыс немесе бұрыс жауаптар жоқ, әр сұраққа келесідей жауап беріңіз: егер келіссеңіз, «иә» деп жауап беріңіз, егер келіспесеңіз -- «жоқ» деп жауап беріңіз. Жұмысты тезірек орындаңыз, көп ойланбаңыз». 1\. Сенің ойыңша, адамдарға сенуге бола ма? 2\. Сенің ойыңша, өмірде бір нәрсеге қол жеткізудің жалғыз жолы --- алдымен өзіңді ойлау ма? 3\. Сен достарды оңай табасың ба? 4\. Адамдарға «жоқ» деп айту қиын ба? 5\. Ата-анаң сені әділетсіз сынайтын кездер жиі бола ма? 6\. Ата-анаң кездесіп жүрген достарыңа қарсы шығатын кездер бола ма? 7\. Сен жиі уайымдайсың ба? 8\. Себепсіз көңіл күйің жиі өзгере ме? 9\. Құрдастарыңның ортасында сен әдетте назарда боласың ба? 10\. Өзің ұнатпайтын адамдармен де жылы жүзді бола аласың ба? 11\. Сені сынға алғанда ұнатпайсың ба? 12\. Жақын достарыңмен ашық бола аласың ба? 13\. Кейде қатты ашуланып, заттарды лақтырғың келеді ме? 14\. Өрескел әзілдер айта аласың ба? 15\. Өзгелер сені түсінбейтіндей сезім жиі бола ма? 16\. Адамдар сен туралы жаман сөздер айтады деп ойлайтын кездер бола ма? 17\. Саған жақын достарың көп пе? 18\. Адамдардан көмек сұрауға ұяласың ба? 19\. Ережелерді бұзған ұнайды ма? 20\. Кейде басқа адамдарға зиян келтіру ниеті бола ма? 21\. Ата-анаң сені ашуландырады ма? 22\. Үйде өмірге қажетті барлық затпен қамтамасыз етілгенсің бе? 23\. Әрқашан өзіңе сенімдісің бе? 24\. Ерекше дыбыс шыққанда жиі шошисың ба? 25\. Ата-анаң сені түсінбейді деп ойлайсың ба? 26\. Сәтсіздіктерді өзің іштей қабылдайсың ба? 27\. Жалғыз қалғанда көңіл күйің көтеріледі ме? 28\. Достарыңның отбасы сенікінен бақыттырақ деп ойлайсың ба? 29\. Отбасындағы қаржының жетіспеушілігінен өзіңді бақытсыз сезінесің бе? 30\. Кейде барлығына ашуланып кетесің бе? 31\. Жиі өзіңді әлсіз сезінесің бе? 32\. Жаңа ортада тез үйренесің бе? 33\. Мектепте сынып алдында жауап беру қиын ба? 34\. Өзің мүлде жақтырмайтын таныстарың бар ма? 35\. Адамға соққы беруге бара аласың ба? 36\. Кейде адамдарға қоқан-лоқы жасайсың ба? 37\. Ата-анаң сені жиі жазалайтын ба? 38\. Үйден қашып кеткің келген кездер болды ма? 39\. Ата-анаң саған бала сияқты қарайды деп ойлайсың ба? 40\. Өзіңді жиі бақытсыз сезінесің бе? 41\. Ашулану саған оңай ма? 42\. Жүгіріп келе жатқан атты ауыздықтауға тәуекел етер ме едің? 43\. Көптеген моральдық нормаларды мағынасыз деп санайсың ба? 44\. Ұялшақтық пен тұйықтықтан зардап шегесің бе? 45\. Отбасында сені жеткілікті жақсы көрмейді деп ойлаған кездерің болды ма? 46\. Ата-анаң сенен бөлек тұра ма? 47\. Сыртқы келбетіңе байланысты өзіңе сенімділігіңді жоғалтасың ба? 48\. Жиі көңілді және бейқам күйде боласың ба? 49\. Сен белсенді адамсың ба? 50\. Таныстарың мен достарың сені жақсы көреді ме? 51\. Ата-анаң сені түсінбейді және бөтен сияқты болып көрінетін кездер бола ма? 52\. Сәтсіздіктерде бір жаққа қашып кетіп, қайтпауға ниет бола ма? 53\. Ата-анаң саған қорқыныш сезімін тудырған кездер болды ма? 54\. Ата-анаң сыртқы келбетіңді сынға ала ма? 55\. Басқалардың бақытына кейде қызғаныш танытасың ба? 56\. Адамдар арасында болғанда да өзіңді жалғыз сезінетін кездер бола ма? 57\. Жек көретін адамдар бар ма? 58\. Жиі төбелесесің бе? 59\. Басқа адамдардан көмек сұрау оңай ма? 60\. Бір орында ұзақ отыру саған оңай ма? 61\. Мектепте тақтаға шығып жауап бергенді ұнатасың ба? 62\. Ашуланғанда ұзақ ұйықтай алмайтын кездер бола ма? 63\. Жақын досыңның сені алдағанын жиі байқайсың ба? 64\. Жиі ұрысып кетесің бе? 65\. Жаттығусыз желкенді қайықты басқара алар ма едің? 66\. Сенің отбасыңда жиі ұрыс-керістер бола ма? 67\. Сенің ата-анаңның бірі өте күйгелек пе? 68\. Өзіңді жиі түкке тұрғысыз сезінесің бе? 69\. Адамдар сенің ойыңды біле алады деп уайымдайсың ба? 70\. Әрқашан өзің қалағандай істейсің бе? 71\. Ата-анаң саған тым қатал деп ойлайсың ба? 72\. Бейтаныс адамдардың ортасында қысылатын кездерің бола ма? 73\. Өзіңді басқалардан төмен сезінетін кездерің бола ма? 74\. Достарыңның көңіл-күйін оңай көтере аласың ба? **Кілт** ------------------------------ ----------------------------------------------------------------------------------- **Көрсеткіш** **Сұрақ нөмірі** Отбасындағы қарым-қатынастар 5+; 6+; 21+; 22-; 25+; 28+; 29+; 37+; 38+; 39+; 45+; 46+; 53+; 54+; 66+; 67+; 71+ Агрессивтілік 13+; 14+; 19+; 20+; 35+; 36+; 42+; 57+; 58+; 64+; 65+ Адамдарға деген сенімсіздік 1-; 2+; 3-; 4+; 15+; 16+; 17-; 18+; 34+; 43+; 44+; 59-; 63+; 72+ Өзіне сенімсіздік 7+; 8+; 23-; 24+; 30+; 31+; 32+; 33+; 40+; 41+; 47+; 55+; 56+; 68+; 69+; 73+ Акцентуация: Гипертимді тип 48+; 49+; 60-; 74+ Истероидті тип 9+; 10+; 50+; 61+ Шизоидті тип 26+; 27+; 51+; 70+ Эмоционалды-лабильді тип 11+; 12+; 52+; 62+ ------------------------------ ----------------------------------------------------------------------------------- **Нәтижені бағалау** ------------------------------ ----------------------------------------- **Көрсеткіш** **Жоғары баллдар (тәуекел тобы)** Отбасындағы қарым-қатынастар 8 және одан да жоғары балл Агрессивтілік 6 және одан да жоғары балл Адамдарға деген сенімсіздік 7 және одан да жоғары балл Өзіне сенімсіздік 8 және одан да жоғары балл Мінез акцентуациясы Әрбір акцентуация типі бойынша 3-4 балл ------------------------------ ----------------------------------------- **Нәтижелерді өңдеу және интерпретациялау** Оқушылардың жауаптары кілтпен салыстырылады. Әрбір көрсеткіш (шкала) бойынша жауаптардың кілтке сәйкес келу саны есептеледі. Кілтте сұрақ нөмірінен кейін "+" белгісі болса, бұл "иә" деген жауапқа сәйкес келеді, ал "-" белгісі "жоқ" деген жауапқа сәйкес. Әрбір бес шкала бойынша жиынтық балл оның айқындылық дәрежесін көрсетеді. Балл неғұрлым жоғары болса, бұл психологиялық көрсеткіштің айқындылығы соғұрлым жоғары болады және баланың тәуекел тобына жату мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. **1. Отбасындағы қарым-қатынастар** Бұл шкала бойынша жоғары балл отбасындағы қарым-қатынастардың бұзылғанын көрсетеді, ол келесі жағдайларға байланысты болуы мүмкін: отбасындағы шиеленісті жағдай; жағымсыз қарым-қатынас; ата-ананың махаббат сезімінсіз шектеулер мен тәртіп талаптары; ата-аналар алдындағы қорқыныш және т.б. Отбасындағы қарым-қатынастарға қанағаттанбау туғызған шиеленіс ұзақ уақытқа созылғанда, ол балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына қатты зиян келтіре бастайды. **2. Агрессивтілік** Бұл шкала бойынша жоғары балл жаулық, төбелестік, дөрекілік деңгейінің жоғары екенін көрсетеді. Агрессия жасырын түрде де көрінуі мүмкін --- мысалы, жеккөрушілік және ашу-ыза. Жоғары агрессивтілік көбіне тәуекелге бейімділікпен қатар жүреді және тәуекел тобындағы балалар мен жасөспірімдердің мінезінің ажырамас белгісі болып табылады. **3. Адамдарға деген сенімсіздік** Бұл шкала бойынша жоғары балл айналадағы адамдарға деген үлкен сенімсіздік, күдікшілдік, жаулықты көрсетеді. Мұндай балалар мен жасөспірімдер қатарластарымен араласуда жиі пассивті және ұялшақ болады, себебі олардан бас тартудан қорқады. Әдетте бұл коммуникативтік қабілетсіздікпен, басқа адамдармен достық қарым-қатынас орната алмаумен қатар жүреді. **4. Өзіне сенімсіздік** Бұл шкала бойынша жоғары балл жоғары уайымшылдық, өзіндік сенімсіздік, мүмкін, кемшілік кешені, төмен өзіндік бағалау туралы куәландырады. Мұндай тұлғалық қасиеттер мінез-құлықтағы түрлі бұзылулар үшін қолайлы жағдай туғызады, ал бұл шкала бойынша жоғары бағалар алған балалар мен жасөспірімдерді тәуекел тобына жатқызуға болады. **5. Мінез акцентуациясы** Тәуекел тобына мінез акцентуациясының келесі типтері жатады: *Гипертимді тип*. Әрдайым жақсы көңіл-күйде, белсенді, үнемі көшбасшы болуға ұмтылады, тұрақты қызығушылығы жоқ, таныстарын таңдауда аса ұқыпты емес, бірсарынды жұмыс, тәртіп, монотонды жұмыстарды ұнатпайды, оптимистік, өз мүмкіндіктерін артық бағалайды, оқиғаларға қарқынды жауап береді, ашушаң. *Истероидті тип*. Өзіне деген махаббаты жоғары, өзгелердің назарын қажет етеді, айналасындағылардың таңданғанын, жанашыр болғанын қалайды, өзін үздік көрсетуге тырысады, мінез-құлқында айқын, өз қатарластары арасында ерекше орын алуға ұмтылады, қарым-қатынаста тұрақсыз. *Шизоидті тип.* Өзгелердің жағдайын түсіне алмайтын тұйық мінезді, адамдармен қалыпты қарым-қатынас орнатуда қиындық көреді, көбіне өз әлемінде, қиялында, арманында болады. *Эмоционалды-лабильді тип*. Көңіл-күйінің болжаусыздығымен ерекшеленеді. Ұйқы, тәбет, жұмысқа қабілеттілік және қарым-қатынас көңіл-күйге байланысты. Адамдармен қарым-қатынаста сезімтал.