DEMOGRAFIA - zaliczenie PDF

DEMOGRAFIA - 09.01 - Zagadnienia do zaliczenia na ocenę 1. Definicje (demografia, ruch naturalny, ruch wędrówkowy, urbanizacja, przejście demograficzne, spis ludności, ewidencja bieżąca ludności, moment krytyczny spisu powszechnego, separacja, rozwód, starzenie się ludności...

DEMOGRAFIA - 09.01 - Zagadnienia do zaliczenia na ocenę 1. Definicje (demografia, ruch naturalny, ruch wędrówkowy, urbanizacja, przejście demograficzne, spis ludności, ewidencja bieżąca ludności, moment krytyczny spisu powszechnego, separacja, rozwód, starzenie się ludności). Demografia (z grec. DEMOS - lud, GREPHEIA - opis) - nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium. - zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności - badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego Ruch naturalny - zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności na skutek urodzeń, zgonów, zawierania związków małżeńskich oraz rozwodów, separacji. - według płci, wieku i stanu cywilnego. Analiza procesów demograficznych uwzględnia ocenę wpływu czynników wpływających na przebieg badanego procesu (zmienne wymierne i niewymierne wpływające na poziom urodzeń i zgonów). Ruch wędrówkowy (migracyjny) - ruch ludności wynikający ze zmian miejsca zamieszkania (ze wsi do miasta, z miasta do miasta oraz migracja i repatriacja - przyjazdy na stałe do danego obszaru oraz emigracja - wyjazdy na stałe do danego obszaru. W badaniach ruchu wędrówkowego bierze się pod uwagę: - obszar, na którego terenie przemieszcza się ludność ( określ. granicami jednostek administracyjnych) - czas pobytu w nowym lub czas nieobecności w poprzednim miejscu - cel zmiany miejsca zamieszkania (pobytu) Ruchy wędrówkowe wewnątrz kraju nazywane są ruchem wędrówkowym wewnętrznym. Dzielą się one na: wędrówki ze wsi do miast, wynikające z przechodzenia części ludności rolniczej do zajęć pozarolniczych (zmiana źródeł utrzymania) i związanej z tym zmiany miejsca zamieszkania oraz z miast na wieś przenoszenie się ludności do miejsc, w których występuje duży popyt na siłę roboczą, lub opuszczanie obszarów o nadwyżce siły roboczej. Podział ruchu wewnętrznego: - ruch wewnątrzwojewódzki - ruch międzywojewódzki Urbanizacja - proces społeczno-ekonomicznej integracji ludności w miastach i przystosowania się do kultury miejskiej. - wykazuje bezpośredni wpływ na procesy demograficzne, głównie: urodzenia i zgony Przejście demograficzne - historyczny proces zmian reprodukcji ludności związany z modernizacją społeczeństw - polega na gwałtownym obniżeniu współczynników urodzeń i zgonów, czemu towarzyszy początkowo systematyczny wzrost współczynnika przyrostu naturalnego, a następnie jego systematyczny spadek. Prowadzi do zastąpienia: Tradycyjnego sposobu reprodukcji ludności - wysokie wartości urodzeń i zgonów, niski przyrost naturalny Nowoczesnym sposobem reprodukcji - niskie współczynniki urodzeń i zgonów, niski przyrost naturalny 1 Spis ludności - spis dostarczający informacji niezbędnych do ustalenia stanu i struktury zjawisk, głównie ludnościowych. - liczebności ludności, jej struktury demograficznej i społeczno-zawodowej, m.in. wieku, płci, stanu cywilnego, zawodów oraz przestrzennego rozmieszczenia ludności. - wyniki spisu stanowią podstawowe źródło informacji, bez których prowadzenie analiz i szacunków demograficznych jest bardzo utrudnione. Ewidencja bieżąca ludności - sprawozdawczość z rejestrowanych w urzędach stanu cywilnego faktów demograficznych, takich jak: urodzenia, zgony, małżeństwa, rozwody, jak i sprawozdawczość z rejestrowanych w biurach ewidencji ludności faktów wymeldowania z dotychczasowego miejsca pobytu i zameldowania w nowym miejscu zamieszkania. - Pozwala ustalić wielkość przyrostu naturalnego, zaś informacje w książkach meldunkowych o zameldowaniach (napływie ludności) i wymeldowaniach (odpływie) – wielkość salda migracji. Moment krytyczny spisu - określony dzień, na który ustala się stan faktyczny dotyczący danych spisowych, punkt odniesienia, w spisie 2021 r. - stan na godz. 00:00 środa 31 marzec. Separacja - stan w małżeństwie (rozkład pożycia małżeńskiego) - nie rozwiązuje pożycia małżeńskiego - zupełny (nietrwały) całkowity zanik więzi psychicznej, fizycznej i gospodarczej Separacja prawna - uchylenie wspólnoty małżeńskiej, bez prawa wstępowania w nowy związek małżeński oraz bez zniesienia niektórych obowiązków, w tym niesienia pomocy. Rozwód - formalne rozwiązanie związku małżeńskiego przez sąd na mocy wyroku, które skutkuje zakończeniem prawnych i społecznych więzi między małżonkami. W Polsce procedura rozwodowa jest regulowana przez przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Starzenie się ludności - proces polegający na wzroście liczby osób w starszym wieku i ich udziału w ogólnej liczbie ludności, przy jednoczesnym spadku liczby dzieci i młodzieży i ich udziału w ogólnej liczbie ludności. - Demograficznie za stare uważa się społeczeństwo, w którym odsetek ludzi po 60 roku życia jest wyższy niż 12% całej populacji. 2. Źródła informacji statystycznej. - spisy ludności - ewidencja bieżąca ludności, - specjalne badania metodą reprezentacyjną, - specjalne badania monograficzne, - materiały wtórne 3. Daty ostatnich 3 spisów powszechnych. - 2002 - Narodowy Spis Powszechny (21 maja do 8 czerwca 2002 roku, według stanu na dzień 20 maja 2002 roku) - 2011 - Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań (od 1 kwietnia do 30 czerwca 2011 roku, według stanu na koniec dnia 31 marca 2011 roku) - 2021 - Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań (od 1 kwietnia do 30 września 2021 roku, według stanu na koniec dnia 31 marca 2021 roku) 4. Trzyfazowy i czterofazowy model przejścia demograficznego. Trzyfazowy model przejścia demograficznego 2 Charakteryzuje się fazą wysokiego poziomu rodności oraz wysokiego, falującego poziomu umieralności, a także właściwą fazą przejścia, wyrażającą się zmniejszeniem rodności i umieralności, oraz trzecią fazą kontrolowanej reprodukcji. - Faza pierwsza – społeczeństwo tradycyjne - Faza trzecia – nowoczesne Czterofazowy model przejścia demograficznego FAZA I - Naturalny proces reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie; możliwe, aby liczba urodzeń = liczbie zgonów lub zgony przewyższały urodzenia - Charakterystyczna dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego, - Dzietność: powyżej 6 / 1 kobietę w wieku rozrodczym, - przeciętna długość trwania życia nie przekracza 45 lat FAZA II - Zmniejszenie się umieralności (rozwój medycyny, zasięg oddziaływania opieki zdrowotnej) przy utrzymywaniu się rodności na tradycyjnym bardzo wysokim poziomie (zmiany obyczajów i świadomości przebiegają wolniej), - Dzietność: 4,5 – 6,0 / 1 kobietę, - przeciętna długość trwania życia: 45 – 65 lat FAZA III - Znaczniejsze obniżenie poziomu rodności niż umieralności - na przełomie fazy II i III przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom - Dzietność: 3,0 – 4,5 / 1 kobietę, - przeciętna długość życia: 55 – 65 lat FAZA IV - Poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności, - natężenie zgonów bliskie jest minimalnych wartości (poziom medycyny, zasięg oddziaływania opieki medycznej), - dzietność: mniej niż 3 dzieci / 1 kobietę, - przeciętna długość życia: więcej niż 65 lat - możliwa stabilizacja reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego lub natężenie urodzeń niższe niż zgonów (czasem faza V) 5. Stan ludności, a struktura ludności. STAN LUDNOŚCI - wynikająca z bilansu ludności liczba osób (ogółem lub według określonych cech) zamieszkujących określone terytorium w danym momencie czasu (stan w dniu) Najczęściej stosuje się stan: 1) na koniec każdego roku, tj. w dniu 31.XII, 2) na połowę roku, tj. w dniu 30.VI. Jako średni stan ludności w badanym roku przyjmuje się stan na połowę roku. Średni stan ludności może być także liczony jako średnia arytmetyczna ze stanu ludności na początku i końcu badanego okresu (praktycznie za stan na początku okresu przyjmuje się stan z końca okresu poprzedniego) STRUKTURA LUDNOŚCI - stanowi tło podstawowych procesów demograficznych 3 - wg płci, wieku, stanu cywilnego, cech społeczno-zawodowych, wykształcenia, charakteru miejsca zamieszkania Na skutek ruchu naturalnego i wędrówkowego powstają zmiany w stanie i strukturze ludności danego obszaru 6. Współczynnik gęstości zaludnienia (definicja + ile wynosi w Polsce). WSPÓŁCZYNNIK GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA - stosunek liczby ludności do powierzchni badanego terytorium (należy różnicować powierzchnię ogółem, lądów i ziemi uprawnej). wsp. g. zaludnienia Polska - 121 osób/km2 (2022r.) Powierzchnia ogółem obejmuje; - ląd, - wody wewnętrzne, - góry, - pustynie i innych obszary niemożliwe do zasolenia 7. Współczynnik dzietności (definicja + ile wynosi w Polsce). WSPÓŁCZYNNIK DZIETNOŚCI - Poziom płodności (Total Fertility Rate - TFR) – współczynnik określający liczbę urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat) - przyjmuje się, iż współczynnik dzietności między 2,10 ÷ 2,15 jest poziomem zapewniającym zastępowalność pokoleń, współczynnik dzietności dla Polski: - w roku 2013 wynosił 1,32; - w 2020 r. – 1,38; - w 2021 r. – 1,32; - w 2022 r. – 1,26 - urodziło się 305 tys dzieci 8. Kraje świata o najwyższych współczynnikach dzietności. - Niger: 6,91 - Mali: 6,16 - Burundi: 6,16 - Somalia:6,1 - Uganda: 6,0 9. Liczba ludności na poszczególnych kontynentach. - AZJA - 4,56 mld - AFRYKA - 1,21 mld - EUROPA - 750 mln - AMERYKA PŁN. - 580 mln - AMERYKA ŁAC. - 495 mln - OCEANIA - 13 mln 10. Najludniejsze kraje świata (2022). - CHINY (1426 MLN LUDZI) - INDIE (1412 MLN) - USA (337 MLN) 4  - INDONEZJA (275 MLN) - PAKISTAN (234 MLN) - NIGERIA (216 MLN) - BRAZYLIA (215 MLN) - BANGLADESZ (170 MLN) 11. Ludność Polski – najnowsze dane (2023) Według najnowszych danych GUS, pod koniec 2023 roku liczba ludności Polski wyniosła 37, 698 mln 12. Spisowe minimum demograficzne. Spisowe minimum demograficzne to podstawowy zestaw danych demograficznych, które są zbierane podczas spisów powszechnych. Obejmuje ono informacje takie jak: Liczba ludności: Całkowita liczba osób zamieszkujących określone terytorium. Struktura wiekowa: Podział ludności według grup wiekowych. Struktura płci: Podział ludności według płci. Stan cywilny: Informacje o stanie cywilnym mieszkańców (np. kawaler/panna, żonaty/zamężna, rozwiedziony/rozwiedziona, wdowiec/wdowa). Liczba urodzeń i zgonów: Dane dotyczące liczby urodzeń i zgonów w określonym okresie. Migracje: Informacje o migracjach wewnętrznych i zewnętrznych. Te dane są kluczowe dla analiz demograficznych i planowania polityki społecznej oraz gospodarczej. 13. Stan cywilny prawny i faktyczny. Stan cywilny prawny osób definiuje się jako prawny status danej osoby w zakresie stanu małżeńskiego w myśli prawa danego kraju Występują cztery kategorie stanu cywilnego: kawaler/panna, żonaty/zamężna, wdowiec/wdowa, rozwiedziony/rozwiedziona Osoby, w stosunku do małżeństwa których sąd orzekł separację z prawnego punktu widzenia – w dalszym ciągu pozostają w stanie małżeńskim Stan cywilny faktyczny jest określany na podstawie charakteru związku, w jakim żyje dana osoba, tj. w oparciu o informacje dotyczące relacji z głową gospodarstwa domowego, stanu cywilnego prawnego oraz wzajemnych powiązań między osobami spisanymi - Kategorie faktycznego stanu cywilnego:– kawaler/panna– żonaty/zamężna (w świetle prawa świeckiego lub kanonicznego i pozostający w faktycznym małżeństwie)– partner/partnerka(wyodrębnieni w ramach tego samego gospodarstwa domowego —bez względu na ich stan cywilny prawny) - wdowiec/wdowa - rozwiedziony/rozwiedziona - separowany/separowana (dotyczy osób pozostających w separacji prawnej i nietworzących formalnych związków partnerskich z innymi osobami oraz o stanie cywilnym prawnym żonaty/zamężna —niepozostających w związku małżeńskim i nietworzących formalnych związków partnerskich z innymi osobami) 14. Mierniki pozwalające badać strukturę ludności wg płci. Udziały kobiet i mężczyzn w ogólnej liczbie ludności 5  Współczynnik feminizacji - Wyraża stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn Współczynnik maskulinizacji - Wyraża stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet 15. Wiek produkcyjny, wiek mobilny i niemobilny. Wiek zdolności do pracy, tj. dla mężczyzn grupa wieku 18 64 lata, dla kobiet - 18-59 lat (wiek mobilny: 18-44 lata, wiek niemobilny: mężczyźni - 45-64 lata, kobiety - 45-59 lat) 16. Piramidy płci i wieku (rodzaje, cechy, przykłady krajów). Udział różnych grup wiekowych w populacji z uwzględnieniem podziału na płeć - Udział ten graficznie przedstawia się za pomocą schematu, zwanego piramidą płci i wieku Piramida progresywna Progresywny typ struktury wieku ludności Młode społeczeństwo o stosunkowo dużej – rosnącej liczbie urodzeń, którego cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności; piramida wieku w kształcie trójką Cechy: duży współczynnik urodzeń (kraje z eksplozją demograficzną), ludzie krótko żyją, mężczyzn jest więcej niż kobiet, społeczeństwo młode, rozwojowe, kształt trójkąta równoramiennego Skutki: bieda, nędza, ubóstwo, wojny domowe, bezrobocie, bezdomność, slumsy Przykłady: Somalia, Etiopia, Sudan Piramida regresywna Regresywny typ struktury wieku ludności Malejąca z roku na roku liczba urodzeń; piramida wieku w kształcie wrzeciona - wąska podstawa, rozszerzająca się wraz ze wzrostem wieku by ponownie zwężać się dla najstarszych grup wiekowych Cechy: niski wskaźnik urodzeń (mało urodzeń, czasem wskaźnik jest ujemny), dużo ludzi w podeszłym wieku, najwięcej ludzi w wieku produkcyjnym, kobiet jest więcej niż mężczyzn Skutki: zaburzenia systemy emerytalnego, zmniejszenie liczby ludności w społeczeństwie Przykłady: Niemcy, Polska, Szwecja, USA Piramida zastojowa/ stacjonarna Zastojowy typ struktury wieku ludności Roczna liczba zgonów równa się rocznej liczbie urodzeń, a każdy następny rocznik urodzeń jest liczebnie zbliżony do poprzedniego; piramida wieku w kształcie dzwonu Typowa dla krajów, w których występuje wymienialność pokoleń; zbliżone co do wartości wskaźniki urodzeń i zgonów przesądzają o zerowym przyroście naturalnym i tendencji do starzenia się populacji Uważana jest za optymalną dla celów polityki demograficznej, gdyż umożliwia skuteczne planowanie społeczne i gospodarcze Przykłady: Dania, Słowacja 17. Wskaźniki stosowane w analizach aktywności ekonomicznej ludności. Współczynnik aktywności zawodowej (ILORAZ AKTYWNYCH ZAWODOWO DO LUDNOŚCI W WIEKU 15 LAT I WIĘCEJ) Wskaźnik zatrudnienia (ILORAZ LUDNOŚCI PRACUJĄCEJ W WIEKU 15 LAT I WIĘCEJ DO OGÓŁU LICZBY LUDNOŚCI W TYM WIEKU) Stopa bezrobocia (ILORAZ BEZROBOTNYCH DO AKTYWNYCH ZAWODOWO) 6  18. Współczynnik skolaryzacji. Wskaźnik skolaryzacji - Jeden z dwóch podstawowych wskaźników stosowanych do badania poziomu edukacji Stopa skolaryzacji- odsetek osób uczących się obliczany w stosunku do liczby ludności w określonym przedziale wiekowym, według podziału na odpowiednie etapy kształcenia WSPÓŁCZYNNIK SKOLARYZACJI BRUTTO Relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania Współczynnik skolaryzacji brutto dla poziomu szkoły wyższej - liczba wszystkich studentów szkół wyższych, bez względu na wiek, na początku danego roku szkolnego, przez liczbę ludności w wieku 19-24 lata (wiek przypisany do tego poziomu), według stanu w dniu 31 XII tego samego roku Wynik podawany w ujęciu procentowym WSPÓŁCZYNNIK SKOLARYZACJI NETTO Relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (w danej grupie wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania Współczynnik skolaryzacji netto dla poziomu szkoły wyższej - liczba studentów szkół wyższych na początku danego roku szkolnego w wieku 19-24 lata (wiek przypisany do tego poziomu) przez liczbę ludności w wieku 19-24 lata, według stanu w dniu 31 XII tego samego roku Wynik podawany w ujęciu procentowym 19. Społeczeństwo stare (% osób po 60-tym roku życia). Demograficznie społeczeństwo uważa się za stare, jeśli odsetek osób po 60 roku życia przekracza 12%. 20. Przyczyny wydłużania się ludzkiego życia. - postępujące zmiany społeczno-ekonomiczne - poprawa warunków życia - coraz szybszy postęp techniczno-informatyczny - wzrost stopy życiowej ludności - rozwój i osiągnięcia medycyny (np. szczepionki) 21. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce kobiet i mężczyzn, mediana wieku (wartości). Trwanie życia w Polsce w 2022r. - Kobiety - 81 lat - Mężczyźni - 73 lata Mediana wieku w Polsce - 42 lata - Kobiety - 44 lata - Mężczyźni - 41 lat 22. Granice starości według WHO. 60 rok życia - początek starości 3 zasadnicze etapy: od 60 - 75 r. ż. - wiek podeszły ( tzw. wczesna starość) od 75 - 90 r. ż. - wiek starczy ( tzw. późna starość) 7  90 r. ż. i powyżej - wiek sędziwy ( tzw. długowieczność) 23. Rodność. natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie 24. Umieralność niemowląt w Polsce (definicja + ile wynosi w Polsce). Umieralność niemowląt zmniejsza się w Polsce od wielu lat. W latach 2015-2017 współczynnik umieralności niemowląt był na jednakowym poziomie: - 4,0 zgony na 1000 urodzeń żywych W 2017 r. zmarło w Polsce 1604 dzieci poniżej pierwszego roku życia, ponad połowa wszystkich zgonów niemowląt nastąpiła w pierwszym tygodniu życia, natomiast w wieku powyżej czterech tygodni, a przed ukończeniem pierwszego roku życia zmarło 468 niemowląt (prawie 30% ogółu). - Niska masa urodzeniowa jest jednym z głównych czynników ryzyka umieralności niemowląt. - W 2017 r. współczynnik umieralności niemowląt wahał się od 28 zgonów na 10000 urodzeń żywych w woj. świętokrzyskim do 51 w woj. kujawsko-pomorskim. - 2022 r. współczynnik umieralności: chłopcy 4,3/1000 urodzeń, dziewczynki 3,4/1000 urodzeń ogółem 3,8/1000 urodzeń 25. Kategorie wskaźników zdrowotnych sytuacja demograficzna i społeczno - ekonomiczna (np. współczynnik urodzeń, współczynnik obciążenia demograficznego) status zdrowotny (np. umieralność niemowląt, HIV/AIDS, hospitalizacja, urazy w wyniku wypadków drogowych) uwarunkowania zdrowia (np. palenie tytoniu, spożycie owoców) opieka zdrowotna (np. szczepienia dzieci, miejsca dostępne w szpitalach, wydatki na opiekę zdrowotną) promocja zdrowia (np. polityka w zakresie zdrowego odżywiania) 26. Główne przyczyny zgonów. choroby układu krążenia nowotwory złośliwe objawy chorobowe wypadki 27. Główne powody hospitalizacji. choroby układu krążenia urazy i zatrucia nowotwory choroby układu moczowo-płciowego choroby układu trawiennego (ok.60% wszystkich przyczyn) 8  28. Sytuacja epidemiologiczna w zakresie nowotworów w Polsce (% zgonów, ile zgonów rocznie, ilu chorych). roczna liczba zgonów z powodu nowotworów w Polsce - 100 tysięcy liczba chorych - 1,17 mln % zgonów - 25% współczynnik zapadalności na nowotwór - 440 na 100 tyś 29. Najczęściej występujące nowotwory w Polsce *(% zgonów) rak tchawicy, oskrzela i płuca (22.3% w 2021) rak jelita grubego, zgięcia esiczo- odbytniczego, odbytnicy i odbytu (12.4%) nowotwór żołądka (4,7%) rak piersi (14.9% - kobiet) rak macicy (3,2% kobiet) rak prostaty (10,8% mężczyzn) 30. Choroby nowotworowe osób starszych. wzrost zachorowań na nowotwory wynika z wydłużenia życia oraz zwiększenia okresu narażenia na różne czynniki sprzyjające zachorowaniom na choroby przewlekłe mężczyźni - przedział wiekowy 50-79 lat kobiety - przedział wiekowy 20-59 lat - współczynniki zachorowalności jest wyższy u kobiet niż u mężczyzn najwięcej zgonów u kobiet i mężczyzn przypada na 7 i 8 dekadę życia ○ najczęściej występujące nowotwory rak płuc - ok. 30% chorych po 60 r.ż rak sutka u kobiet rak żołądka - ponad ¾ chorych po 50 r.ż rak trzustki - prawie połowa chorych po 75 r.ż rak jelita grubego rak gruczołu krokowego - co 4 mężczyzna po 70 r.ż przewlekła białaczka limfocytowa szpiczak mnogi rak macicy, jajników, sromu rak nerki, pęcherza moczowego 31. Rak jelita grubego jako przykład choroby dietozależnej (czynniki ryzyka, epidemiologia na świecie i w Europie, profilaktyka). Czynniki ryzyka ○ wiek (szczególnie po 50 r.ż ) ○ obecność w jelicie grubym polipów o typie gruczolaka ○ uwarunkowania genetyczne ○ choroby zapalne jelit ○ nadmierna masa ciała ○ siedzący tryb życia ○ nieprawidłowa dieta ○ nadużywanie alkoholu i palenie papierosów Epidemiologia na świecie ○ Wzrost zachorowań na raka jelita grubego obserwuje się szczególnie w krajach rozwiniętych, co może być związane z czynnikami stylu życia, takimi jak dieta bogata w tłuszcze i uboga w błonnik, brak aktywności fizycznej oraz otyłość. Profilaktyka, w tym regularne badania przesiewowe, odgrywa 9  kluczową rolę w wczesnym wykrywaniu i skutecznym leczeniu tego nowotworu. ○ w 2018 - największa zapadalność na świecie: Australia/Nowa Zelandia, Południowa Europa, Północna Europa, Centralna i Wschodnia Europa, Zachodnia Europa, Wschodnia Azja, Północna Ameryka ○ największa zapadalność:(kolejność malejąco) Węgry, Słowacja, Korea, Karaiby, Japonia, Norwegia, Dania, Holandia, Hiszpania, Australia ○ największa umieralność: (kolejność malejąco) Węgry, Słowacja, Chorwacja, Singapur, Rosja, Hiszpania, Holandia, Norwegia, Japonia 32. Profilaktyka żywieniowa wybranych chorób. rak jelita grubego 33. Choroby dietozależne (definicja + przykłady). Definicja chorób dietozależnych: ○ schorzenia, których rozwój, przebieg i powikłania są ściśle związane z nieprawidłowym sposobem odżywiania. Mogą być wynikiem zarówno nadmiaru, jak i niedoboru składników odżywczych, a także jakości diety. Styl życia, w tym aktywność fizyczna, również odgrywa istotną rolę w ich występowaniu. Przykłady chorób dietozależnych: ○ Choroby związane z nadmiernym spożyciem kalorii: Otyłość - nadmierna masa ciała wynikająca z przewlekłego nadmiaru kalorycznego. Cukrzyca typu 2 - powiązana z dietą bogatą w cukry proste, tłuszcze trans oraz nadwagą i otyłością ○ Choroby układu krążenia - wynikające z diety bogatej w tłuszcze nasycone, cholesterol i sól miażdżyca nadciśnienie tętnicze zawał serca ○ Choroby związane z niedoborami składników odżywczych: Niedokrwistość z niedoboru żelaza - wynikająca z niedostatecznego spożycia produktów bogatych w żelazo (np. mięsa, roślin strączkowych). Krzywica - spowodowana niedoborem witaminy D i wapnia, szczególnie u dzieci. osteoporoza - wynikająca z niedoboru wapnia i witaminy D, zwłaszcza u osób starszych. ○ Nowotwory dietozależne: Rak jelita grubego- związany z dietą bogatą w tłuszcze nasycone, czerwone mięso i ubogą w błonnik. Rak żołądka - często związany z wysokim spożyciem soli i przetworzonych produktów. ○ Choroby przewodu pokarmowego: Choroba refluksowa przełyku (GERD)- nasila się przy diecie obfitującej w tłuste i pikantne potrawy. Zespół jelita drażliwego (IBS) - może być wywołany spożyciem określonych pokarmów, np. bogatych w FODMAP. 10  ○ Choroby metaboliczne: Hipercholesterolemia - wynikająca z nadmiernej podaży tłuszczów nasyconych i cholesterolu. Dna moczanowa - powiązana z nadmiarem puryn w diecie (np. w mięsie, podrobach, rybach). 34. Przyczyny chorób dietozależnych. Niewłaściwa dieta i nawyki żywieniowe: ○ nadmierne spożycie kalorii ○ dieta bogata w tłuszcze nasycone i trans ○ nadmierne spożycie soli ○ zbyt dużo cukrów prostych ○ niedobór błonnika ○ niedobory składników odżywczych ○ regularne spożywanie wysoko przetworzonej żywności ○ brak regularności posiłków ○ podjadanie między posiłkami ○ zbyt szybkie jedzenie niewłaściwy styl życia: ○ brak aktywności fizycznej ○ stres i brak snu ○ nadużywanie alkoholu czynniki środowiskowe i społeczne: ○ dostęp do taniej, wysokoenergetycznej żywności – zwiększa spożycie produktów niskiej jakości. ○ niski status społeczno-ekonomiczny – ogranicza dostęp do świeżych, zdrowych produktów. ○ brak edukacji żywieniowej – prowadzi do utrwalania niezdrowych nawyków. genetyka i predyspozycje rodzinne: ○ predyspozycje genetyczne mogą zwiększać ryzyko wystąpienia chorób takich jak cukrzyca typu 2, otyłość czy nadciśnienie, ale w większości przypadków ich rozwój zależy od stylu życia. 35. Rozpowszechnienie nadwagi i otyłości w Polsce. Dorośli: ○ Mężczyźni: Około 65% dorosłych mężczyzn w Polsce ma nadmierną masę ciała, w tym: 46% z nadwagą 19% z otyłością ○ Kobiety: Nadmierną masę ciała stwierdzono u 49% dorosłych kobiet, w tym: 31% z nadwagą 18% z otyłością Dzieci i młodzież: ○ Chłopcy: 31% ma nadwagę 13% ma otyłość ○ Dziewczęta: 20% ma nadwagę 11  5% jest otyłych Europejskie porównanie: w Polsce rozpowszechnienie nadwagi i otyłości jest zbliżone do średniej europejskiej wynoszącej 58,1%. Konsekwencje zdrowotne: nadmierna masa ciała zwiększa ryzyko chorób przewlekłych, takich jak: ○ cukrzyca typu 2 ○ nadciśnienie tętnicze ○ choroby układu sercowo-naczyniowego, co stanowi poważne wyzwanie zdrowotne dla społeczeństwa i systemu opieki zdrowotnej. Problem nadwagi i otyłości w Polsce wymaga pilnych działań profilaktycznych, w tym edukacji społeczeństwa, promowania aktywności fizycznej i zdrowego odżywiania 12