College 3 PDF

Ghiberti vs. Brunelleschi - Het begin van de Renaissance in Florence Arjan de Koomen Renaissance 1400 - 1500 Hoog-Renaissance 1500 - 1525 Manierisme 1525 - 1600 Barok 1600 - 1730 Rococo 1730 - 1770 Re...

Ghiberti vs. Brunelleschi - Het begin van de Renaissance in Florence Arjan de Koomen Renaissance 1400 - 1500 Hoog-Renaissance 1500 - 1525 Manierisme 1525 - 1600 Barok 1600 - 1730 Rococo 1730 - 1770 Renaissance [Geen Middeleeuwer] could have imagined that he was living in a ‘middle’ age, but intellectuals in the fifteenth century thought of themselves as living in a new age. (p. 505) Een figuur was belangrijk voor dat bewustzijn. Francesco Petrarca (1304 - 1374). Studia humanitatis. Hij bestudeerde teksten. Hij besefte: ik lees teksten uit een cultuur die grootser is dan de cultuur waarin ik leef. Er is ooit iets glorieus geweest en dat is daarna weggevallen. Hij sprak over de donkere periode die daarna kwam. De middeleeuwen. Het metafoor wat hij gebruikt, het lichtmetafoor: toen scheen het licht en daarna kwam de duisternis. In die tijd werd het andersom gebruikt, want toen Christus kwam kwam het licht. Je gunt een heidens verleden meer licht dan de Christelijke periode. Waar en wanneer begint de Renaissance? Voor ons college is dat 1401, de competitie voor een nieuw deurenpaar van het Baptisterium (San Giovanni) van Florence. Filippo Brunelleschi en Lorenzo Ghiberti. We zien het baptisterium. Het is een achthoekig gebouw gemaakt van marmer. Er zitten meerdere deurenparen in gemaakt van brons. Meer dan 4 meter hoog. Er was er al 1 in de 14e eeuw gemaakt, door Andrea Pisano (1290 - 1348). Zuiddeur van het baptisterium. 28 scenes van het leven van Johannes de Doper, 1330 - 1340. Deze deuren bestonden al toen de competitie begon. Bronzen deuren waren niet nieuw, kijk maar naar de Bernward deuren, vroeg 11e eeuw. Of de San Zeno in Verona, 12e eeuw. Ook in Pisa, eind 12e eeuw. De competitie van 1401 Er was besloten door de stad om deuren toe te voegen en daar werd een wedstrijd voor georganiseerd, met een grote jury. Een van de contestants, Ghiberti, heeft aan het eind van zijn leven gedenkschriften geschreven. Hij schreef dingen over kunst, over de oudheid maar ook over zijn loopbaan. Is een belangrijke bron. Hij vertelt hoe het er aan toe ging. “Elk van ons werd vier bronsplakken gegeven, aangezien de Operai wilde dat elk van ons een proefstuk voor de deur zou maken. Het gekozen verhaal was het Offer van Isaäc en elke deelnemer moest dezelfde scène in beeld brengen. De proefstukken moesten in één jaar voltooid zijn, en hij die won zou de opdracht krijgen.” “De mededingers waren: Filippo Brunelleschi, Simone da Colle, Niccolò da Arezzo, Jacopo della Quercia, Francesco Valdombrina, Niccolò Lamberti. Wij zessen namen deel aan de wedstrijd, die een demonstratie van de kunst van het beeldhouwen moest zijn.” Twee proefstukken hebben het overleefd. Ghiberti en Brunelleschi. Het onderwerp is het verhaal van Isaac: Enige tijd later stelde God Abraham op de proef. ‘Abraham!’ zei hij. ‘Ik luister,’ antwoordde Abraham. ‘Roep je zoon, je enige, van wie je zoveel houdt, Isaak, en ga met hem naar het gebied waarin de Moria ligt. Daar moet je hem offeren op een berg die ik je wijzen zal.’  De volgende morgen stond Abraham vroeg op. Hij zadelde zijn ezel, nam twee van zijn knechten en zijn zoon Isaak met zich mee, hakte hout voor het offer en ging op weg naar de plaats waarover God had gesproken. Op de derde dag zag Abraham die plaats in de verte liggen. Toen zei hij tegen de knechten: ‘Blijven jullie hier met de ezel. Ikzelf ga met de jongen verder om daar-ginds neer te knielen. Daarna komen we naar jullie terug.’ Hij pakte het hout voor het offer, legde het op de schouders van zijn zoon Isaak en nam zelf het vuur en het mes. Zo gingen zij samen verder. ‘Vader,’ zei Isaak. ‘Wat wil je me zeggen, mijn jongen?’ antwoordde Abraham. ‘We hebben vuur en hout,’ zei Isaak, ‘maar waar is het lam voor het offer?’ Abraham antwoordde: ‘God zal zich zelf van een offerlam voorzien, mijn jongen.’ En samen gingen zij verder. Toen ze waren aangekomen bij de plaats waarover God had gesproken, bouwde Abraham daar een altaar, schikte het hout erop, bond zijn zoon Isaak vast en legde hem op het altaar, op het hout. Toen pakte hij het mes om zijn zoon te slachten. Maar een engel van de Heer riep vanuit de hemel: ‘Abraham, Abraham!’ ‘Ik luister’, antwoordde hij. ‘Raak de jongen niet aan, doe hem niets! Want nu weet ik dat je ontzag voor God hebt: je hebt mij je zoon, je enige, niet willen onthouden.’ Toen Abraham opkeek, zag hij een ram die met zijn horens verstrikt was geraakt in de struiken. Hij pakte het dier en offerde dat in de plaats van zijn zoon. Toen sprak de engel van de Heer opnieuw vanuit de hemel tot Abraham. Omdat je dit hebt gedaan, omdat je mij je zoon, je enige, niet hebt onthouden, zal ik je rijkelijk zegenen en je zo veel nakomelingen geven als er sterren aan de hemel zijn en zandkorrels op het strand langs de zee, en je nakomelingen zullen de steden van hun vijanden in bezit krijgen. Het verhaal is vaker uitgebeeld. We zien het ook in Verona. Hier houdt de engel het zwaard letterlijk tegen. Abraham kan aanvankelijk geen kinderen krijgen met Sara. Hij krijgt later toch een eigen kind. Hij krijgt de opdracht van God om het kind te offeren. Hoe beproeft dit de kunst van het beeldhouwen? Het is een verhaal waarin een bepaald drama zit. Ook is het een complex verhaal. Er zijn veel verschillende figuren. Je hebt te maken met een oude figuur, een gracieuze engel, een kind, bedienden, dieren. En je moet de natuur zien weer te geven. Dit is lastig om goed uit te beelden en daarom een goede proef. Wat is nu de betere? Ghiberti zegt: Mij werd de palm der overwinning door alle deskundigen en mede-dingers toegekend. Mij viel de eer unaniem en zonder uitzondering ten deel. Het scheen allen toe dat ik de anderen zonder uitzondering voorbij had gestreefd, zoals door de Grote Raad en een jury van deskundigen werd erkend. De Operai wilde de uitspraak van deze jury eigenhandig geschreven hebben. Het waren hele bekwame lieden van de schilders en beeldhouwers die in goud, zilver en marmer werkten. Er waren 34 beoordelaars uit de stad en omliggende landen. De eer der overwinning werd mij gegund door allen, door de consuls, de Operai en het gehele koopmansgilde. Het werd mij toegekend en besloten dat ik de bronzen deur voor die kerk ging maken. Er is later ook geschreven over het leven van Brunelleschi, door Antonio Manetti. … Filippo deed het snel omdat hij in de kunst stoutmoedig was. Toen hij het af had, geciseleerd en volledig gepolijst, voelde hij geen aandrang om er met iemand over te spreken, omdat hij, zoals ik gezegd heb, geen opschepper was. Maar hij wachtte vol vertrouwen op het moment dat van de beoordeling.  Lorenzo, werd gezegd, was eerder bang voor Filippo’s talent, waarvan hij zeer doordrongen was, en onzeker over zijn eigen kunnen vorderde hij maar langzaam. Toen het gerucht de ronde deed wat een prachtig ding dat van Filippo was, bedacht hij, omdat hij nu eenmaal niet een man uit één stuk was, om heel onderdanig advies en kritiek te vragen van iedereen waarvan hij de opinie hoog achtte. Dat waren de goudsmeden, schilders en beeldhouwers die zijn werk eventueel zouden beoordelen. Op die manier dacht hij een falen in de competitie te voorkomen. En terwijl hij werkte aan het model in was, steeds raadplegend en advies vragend, probeerde hij zoveel mogelijk te weten te komen over het model van Filippo. Overleggend met deze deskundigen, begon Lorenzo opnieuw en veranderde het geheel en delen van zijn model zo vaak als het hem maar nodig scheen (…) en na een lange tijd voltooide hij het eindelijk. Toen kwam de wedstrijd en beoordeling. De Operai en de bouwopzichters raadpleegden precies die deskundigen die Lorenzo had uitgepikt en die een aandeel hadden gehad in Lorenzo’s werk. Aangezien niet een van hen het werk van Filippo had gezien, konden ze niet geloven dat Filippo, of zelfs Polykleitos zelf, het beter dan Ghiberti zou hebben kunnen doen. De faam van Filippo was toen nog niet wijd verbreid, omdat hij nog een jongeman was en behept met een geest die meer genegen was tot werken dan tot praten. Maar toen de deskundigen zijn model zagen waren allen hoog verbaasd over de problemen die hij te lijf was gegaan, zoals de beweging van Abraham, de positie van diens vinger onder Isaäcs kin, en over diens bezieling, de draperieën en stijl, het ontwerp van de lichaam van de jongen; […] de stijl en de draperieën van de engel, de gebaren, hoe hij de hand van Abraham tegenhoudt; over de houding, stijl en ontwerp van de jongen die de doorn uit zijn voet trekt, en evenzeer over de man die voorover buigt om te drinken. Ze waren verbaasd om de vele moeilijkheden die hij in deze figuren overwonnen had en hoe goed de figuren hun rol vervulden, want er was geen ledemaat dat niet met leven begiftigd was. Maar omdat ze Ghiberti’s werk al zo sterk hadden geprezen, voelden ze zich erg ongemakkelijk om nu zichzelf tegen te spreken, ondanks dat ze van de waarheid doordrongen waren. Dus, na overleg, kwamen ze met een oplossing en brachten de volgende uitslag over aan de Operai: beide modellen waren ieder op hun eigen manier erg mooi, alles overziend konden ze geen superioriteit constateren. Aangezien de taak enorm was, die veel tijd en kosten vergt, zou elk een deel van het werk moeten worden toegekend, zodat ze als partners samenwerken. Toen Filippo en Lorenzo de beslissing verteld werd, zweeg Lorenzo, maar Filippo wou het niet accepteren zolang het werk niet geheel het zijne zou zijn, en hierin volhardde hij. De jury hield vast zich aan de beslissing, in de veronderstelling verkerend dat beiden uiteindelijk het aanbod zouden accepteren. Maar Filippo wou niet buigen, zoals iemand die, zonder het te weten, door God is voorbestemd voor grotere dingen. De jury dreigde om het gehele opdracht aan Lorenzo te geven als hij niet van gedachten veranderde. Hij antwoordde dat hij niet meedeed zolang hij niet de gehele opdracht ontving en als ze dat niet wenste te doen dat hij er vrede mee had als de opdracht aan Ghiberti ging. De jury vergaarde vervolgens andere meningen en bij gevolg was de stad scherp verdeeld. Die zich achter Filippo schaarden waren zeer boos dat niet het gehele werk aan hem gegeven was. Echter, de kwestie is op deze manier geregeld. En als we overzien wat de toekomst hem zou brengen, was het ook beter zo voor Filippo. Dus wie is de betere? De bijscene: we zien minder ezel in het werk van Ghiberti. Hij gebruikt overlapping. In een kleinere ruimte kan je op deze manier meer figuren kwijt. Er komt ook meer diepte in. Hoe zijn Isaac en Abraham uitgebeeld? Ghiberti heeft een mooi jongens torso, Brunelleschi is wat ingewikkelder. Er zit tegenwind in het gewaad van Ghiberti. De engel van Ghiberti is sprekend, de engel van Brunelleschi pakt Abraham beet. De theologen zouden zeggen dat die van Ghiberti beter is uitgebeeld. De ram is ook nog verstopt, Abraham mag daar geen idee van hebben. Hoe is het technisch uitgevoerd? Zwaarte in. Brons is duur en zwaar. Ghiberti’s voorstelling is lichter dan die van Brunelleschi. Ghiberti’s voorstelling is in een keer gegoten, op Isaac na. Brunelleschi’s voorstelling is allemaal geassembleerd. Ook is een keer kunnen gieten veel meer een demonstratie van zijn kunnen. Het is knap om te doen. Overlapping, giet technisch, hoe het geassembleerd is. Het is toch meer doordacht en meer ontwikkeld dan het werk van Brunelleschi. Vanuit onze kunsthistorische blik kunnen we toch overtuigd zijn dat Ghiberti toch terecht heeft gewonnen. Toen heeft hij de Noorddeur van het Baptisterium gemaakt, van 1403 - 1424. Het onderwerp is het leven van Christus in 20 scenes. Het begint met de Annunciatie. 25 maart, 9 maanden voor kerstmis. Maria in een klein gebouwtje om duidelijk te maken dat ze binnen is, en de engel heeft wolkan aan de voeten en zweeft boven de grond. De duif en God de Vader zien we boven in de hoek. Er wordt vrij simpel een verhaal verteld. Als je wat Ghiberti maakte vergelijkt met Pisano, zien we dat ze beide een annunciatie hebben. Een heleboel elementen zijn hetzelfde. Maar bij Pisano zien we een dakje, en bij Ghiberti is het gebouw verbonden aan de grond. De engel staat bij Pisano op de grond, Ghiberti’s engel zweeft. Hij probeert toch meer mee te geven. De doop. Heilige geest komt verkort/recht van voren aanvliegen. In Pisano’s verbeelding is het vereenvoudigd. Platter. Ghiberti houdt zich aan het kader waarmee hij werkt, aan de beeldfiguren waarmee hij werkt, maar het kent een zekere elegantie. Hiervoor was er een beperkt beeldarsenaal. Kijken we naar Pisa, zien we bijna een soort primitivisme. Het laatste avondmaal door Ghiberti. Mensen achter de tafel, mensen voor de tafel. Een achterwand. Het is gelukt om iedereen een logische plek te geven. Van Pisano zien we de dans van Salome, waar de keuze om mensen voor de tafel te zetten niet is gemaakt. Siena, Doopvont van de kathedraal, 1416 - 1417. Jacopo della Quercia. Het baptisterium is onder het koor geschoven. Er zijn grote bronzen reliefs aangebracht. Ghiberti maakt weer een doop. Hier wordt niet de vierpas toegepast, maar een rechthoek. Voor Ghiberti moet dat even lastig zijn geweest. Er zijn ook een aantal lege plekken. Johannes de Doper voor Herodes geleid, doopvont Siena, ca. 1425. Dit was nieuw in relief, dat je zo ver naar achteren kon kijken. We ijken helemaal door toch achterin de kamer. Er wordt ruimtelijkheid gezocht. Een van de andere beeldhouwers in Siena was Donatello. Hij heeft een passie voor diepte. Hij heeft tegels gemaakt, je kijkt ver door naar achteren. Het verhaal is wederom de dans. We zien het hoofd van Johannes de Doper. Herodes tuimelt naar achteren van verafschuwing. Donatello was goed in uitdrukkingen. Daar achter zien we dat het hoofd wordt opgediend. Continuous narrative. We zien dat er stenen uit de muur zijn gehaald waar het lijkt alsof er een soort mijngang naar achteren loopt. We zien zoveel diepte maar daar achter kan het niet doorgaan. Het is waarschijnlijk een manifestatie van de fascinatie die deze generatie voor diepte had. Terug naar het baptisterium. Er was weer een opdracht voor een deurenpaar en die ging direct naar Ghiberti. Het derde deurenpaar, de oostdeuren van het Baptisterium, de paradijspoort. Ghiberti pakte vrijheid en hij wilde graag in het vierkant werken. Hij heeft ook zijn zin gekregen. Inplaats van 28 vierpassen heeft hij 10 scenes gemaakt. Iets nieuws laten zien was belangrijker dan de eenheid tussen de deuren. Dit zijn scenes uit de eerste bijbelboeken van het oude testament. We zien soms wel 5 scenes op een reliëf. Als eerste zien we de schepping van Adam, schepping van Eva, zondeval en de verjaging uit het paradijs. De zondeval is het belangrijkst. De meeste aandacht gaat echter naar de schepping van Eva. De zondeval is helemaal links, op de achtergrond. Adam ook voorgrond maar in de marge. Maar Eva is blijkbaar het thema waarmee de kunstenaar zich wilde profileren. Geen eerbiediging van het verhaal. Hij neemt het verhaal tot zich maar doet wat hij interessant vindt. Hij wilde het vrouwelijk naakt laten zien. Het is niet te begrijpen dat een kunstenaar zoveel vrijheid kreeg. Tenzij je beseft dat er waarschijnlijk zoveel ontzag was voor de kunstenaar dat hij dit mócht maken. We zien ook het offer van Isaac weer. De ezel wordt van achteren gekeken. De engel die Abraham en Sara vertelt dat ze een zoon krijgen. Op de achtergrond bijna schetsmatig het offer. De scene van Jacob en Esau is ook een interessante. Jacob, het moederskindje, moet zich verkleden om zijn blinde vader het geboorterecht te laten geven. Maar waar kijken we nu precies naar? Rebecca’s gebed, rechtsboven, Rebedda in het kraambed linksachter, Esau verkoopt zijn geboorterecht in het midden en rechts in het gebouw, Esau op jacht rechts, en rechts vooraan zien we de zegening van Jacob. Er is nog iets vreemds. Het oude testament speelt zich in tenten af. Hier zien we geen tent. Het gebouw heeft niks te maken met het verhaal, maar enkel met het willen van de 15e eeuwse kunstenaars om te laten zien dat ze met diepte kunnen werken. Artistic licence. Je neemt de vrijheid om je eigen weg te gaan. We zien ook weer tegels die een perspectief maken. Nog een scene is het verhaal van Jozef. Jozef was de lieveling van zijn vader Jacob. Hij had een heleboel andere broers, en hij kreeg een mooie mantel. Toen hebben zijn broers die jaloers waren op zijn broer hem in een put gegooid en verkocht als slaaf. Ze hebben zijn mantel in bloed gedoopt en vertelt dat hij was opgegeten. Jozef maakt in Egypte van alles mee. Hij maakt graanschuren van Egypte omdat hij de hongersnood voorspelt. Zijn broers komen voor graan, en hij stuurt ze weg. Ze mogen terug komen met hun jongere broertje Benjamin. Hij doet in een van de zakken graan een zilveren beker. De broers komen terug en worden voor Jozef geleid. Het zit in de zak van Benjamin. Benjamin krijgt de schuld en zijn broer offert zich op. Jozef hoort dat dezelfde broer die hem verkocht had nu wel een hart heeft. We zien de scenes Jozef als slaaf verkocht, het verzamelen van het graan, de ontdekking van de zilveren beker en Jozef maakt zich aan zijn broers bekend. Ghiberti laat hier zien hoe hij een rond gebouw in perspectief zetten. Het is dus een prachtige getuigenis van wat hij ooit schreef, een demonstratie van zijn beeldhouw vermogen. Dimostrazione. Hier wordt echt kunst geboren. Hiervoor zagen we cultobjecten in dienst van het verhaal. Kunst komt hier los van die taak. Het wordt gemaakt omdat het voor de kunstenaar heerlijk is om te maken en voor de toeschouwer heerlijk om naar te kijken. Wat zien we in de deuren?  Historisch bewustzijn - Hij wil afstand nemen van traditie. Hier wordt het idee dat je de kunst mag, misschien wel moet veranderen, omdat je de kunst wellicht beter kan maken in het belang gesteld. Competitie - Op een heel letterlijk niveau, maar ook wanneer kunstenaars dingen doen voelen anderen zich uitgedaagd. Competitie met jezelf. Vooruitgang Artistiek zelfbewustzijn - Anders dan een ambachtsman die telkens een zo goed mogelijk product aflevert. Er zit een besef van e geschiedenis van de kunst en hoe jij hier een bijdrage aanlevert. De geboorte van het kunstenaarschap. Wat de kunstenaar wil laten zien gaat prevaleren boven de taak van het kunstwerk Kunstenaarschap Geschreven teksten - We zien voor het eerst echt geschreven bronnen over kunstenaars. Het feit dat Ghiberti zelf zo’n tekst schrijft duidt op een zekere zelfbewustheid. Partijdigheid van bronnen