Architectuur in Context A Les 1 PDF

Architectuur in Context A Les 1 DE POLIS EN DE MEGAPOLIS: DE ORGANISATIE VAN EEN SAMENLEVING DOOR ARCHITECTUUR Prof. dr. Anne-Françoise Morel INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding: Griekenland Rome 2. Proto-Griekse erfenis 3. Ver...

Architectuur in Context A Les 1 DE POLIS EN DE MEGAPOLIS: DE ORGANISATIE VAN EEN SAMENLEVING DOOR ARCHITECTUUR Prof. dr. Anne-Françoise Morel INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding: Griekenland Rome 2. Proto-Griekse erfenis 3. Verenigd in de diversiteit: de polis 4. Het perfectioneren van de tempelbouw als opdracht voor de goden 4.1. Algemene kenmerken van de zuilen 4.2. De archaïsche fase: perfectionering van het tempelplan 4.3. De klassieke fase: architectuur, kunst en wetenschap 5. Stadsplanning en theaterarchitectuur: integratie in het landschap 6. Hellenisme: de plaats van het individu in het imperium 1. INLEIDING: GRIEKENLAND ROME Continuïteit en diversiteit: de discussie: Winckelmann, Piranesi, Hittorff > spanningsveld tussen pure esthetiek en ingenieurskunst Producten van andere maatschappelijke en culturele context 1. Maatschappelijke organisatie: de polis versus het imperium 2. Culturele verschillen en invloeden: perfectie versus assimilatie 3. Bouwtechnische evoluties: zuil/architraaf versus muur en gewelf Giovanni Battista Johann Joachim Piranesi (1720 - Winckelmann (1717 – 1778) 1768) Tempelsite van Phaestum door Joachim Winckelmann: Nadruk op culturele verfijning, harmonie met de natuur, arcadische eenvoud Let op diagonale benadering van het gebouwencomplex! Tempelsite van Phaestum door Piranesi Toont de constructieve logica, de wetten van de zwaartekracht en het “verval”: de natuur herovert haar  SLEUTELWOORDEN ANTIEKE GRIEKSE ANTIEKE ROMEINSE ARCHITECTUUR ARCHITECTUUR  Realisme  Fantasie en verbeelding  Perfectionisme en eenvoud  Megalomane technische  Zuil en architraafbouw vernieuwing  Inplanting: diagonaal –  Gewelfbouw Hoek benadering  Frontale – gedwongen  Homogene, zuivere benadering van het architectuurstijl gebouw  Harmonie en proportie  Mix van stijlen  Integratie in landschap  Horror vaccui  Domineert het landschap (aanpassing, creatie) 2. VERENIGD IN DE DIVERSITEIT: DE POLIS Geografische Pan-Helleense plaatsen – Pan (alle) + Hellas versnippering (Griekenland) Hellenisten versus Filosofie barbaroi De Goden van de Olympos  2. VERENIGD IN DE DIVERSITEIT: DE POLIS Pan-Helleense plaatsen Neutrale plaats in Griekse wereld Tempels, Pan Helleense spelen 3. DE PROTO-GRIEKSE ERFENIS Myceense beschaving Minoïsche beschaving 2000 – 1400/1100 BCE  HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING Kreta, ca. 2000 BCE tot 1100 BCE Mythologie: Homeros, de Minotaurus en de architect Daedalus Archeologie: Arthur John Evans Realisme en harmonie met de natuur Polychromie De Megaron als basis voor de tempel (Cella) HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING Reconstructie van het paleis van Knossos, Kreta, 2000 BCE – 1100 BCE  Architecturale polychromie  Realisme  Megaron grondplan  Zuil-architraafsysteem HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING Evolutie van het Grieks tempelgrondplan vanuit de Megaron Genres: zuilen in antis Pro-style Peristyle of peripteraal Dipteraal HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING De vorm van de eerste tempels was geïnspireerd op de woningbouw met als onderscheidende kenmerken het megaronplan, de zuilen in antis, architraafbalk en het driehoekige tympanon.  HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING Mycene, ca 1250 BCE “Archeoloog”, avonturier Heinrich Schliemann Cyclopenmuur (Homeros) en het beleg van Troje Basis van de Griekse bouwprincipes – Zuil en architraaf, tympaan HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING Leeuwenpoort Mycene, ca. 1250 BCE Basis van het Griekse tempelfronton: Zuil en architraafbalk Timpaan met reliëfsculptuur HET PALEIS VAN KNOSSOS EN DE LEEUWENPOORT VAN MYCENE: DE BAKERMAT VAN DE GRIEKSE BESCHAVING Proto-Griekse Erfenis: Laatste der Megalithische culturen  Megaronplan  Zuil-architraaf constructie  Tempelfronton  Polychromie  Realisme 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.1 ALGEMENE KENMERKEN VAN DE ZUILEN ZUILEN: Constructief Stilistisch (Dorisch, Ionisch en Korintisch) Maatvoering en proportie Tempelordes of tempelgenres  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.1 ALGEMENE KENMERKEN VAN DE ZUILEN ZUIL: Basis, schacht, kapiteel (echinus, abacus) ENTABLEMENT: Architraaf, fries, kroonlijst FRONTON: Tympanon, sima  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.1 ALGEMENE KENMERKEN VAN DE ZUILEN Vergelijking Stoa van Athene (vrijstaande zuil) en toegangspoort tot Agora van Milete (invoering van de halfzuil en combinatie zuil – muur) 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.1 ALGEMENE KENMERKEN VAN DE ZUILEN 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.1 ALGEMENE KENMERKEN VAN DE ZUILEN Proportie, harmonie & maatvoering  Modulus Diameter gemeten aan de voet van de zuil als maat voor het gebouw  Intercolumnië  Tempelgenre  Orde = Renaissance construct  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.1 ALGEMENE KENMERKEN VAN DE ZUILEN STIJLFASES 1. Archaïsche Minder vernieuwing dan 2. Klassieke vervolmaken van bestaande 3. Hellenistische 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL 700 BCE tot 480 BCE Politieke instabiliteit maar culturele bloei Experiment (streven naar perfectie) Streven naar realisme Harmonie met het landschap (axiale-hoek benadering) Standaardisering > zoeken naar oplossingen i.v.m. grondplan, verhoudingen in het gebouw en onderdelen ervan 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Hera I, Phaestum, ca. 530 BCE: peripterale tempel MAAR cella door midden gedeeld 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Grondplan: pro-naos (voorhal), naos of cella (heiligdom) en adyton (schatkamer) Types o.b.v. zuilen: pro-style; amphi-style en peri-style 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL a N a: aantal zuilen voorzijde (6) N: aantal zuilen zijkant (13) N: 2xa+1 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Hera I, Phaestum: Dorische tempel, echinus lijkt verplet te worden door de abacus / dekplaat, entasis is niet subtiel, uitwerking van de hoektriglief 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Lichte bolling in het profiel van de zuil > optische correctie optische correctie -> zin voor realisme 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL De evolutie van de zuil: Hera I vs Hera II te Phaestum: subtielere entasis, ontwikkeling van het kapiteel waarbij de echinus niet langer door de 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Hera II (Poseidon), Phaestum:  Entasis is subtieler  N= 2a+1  De hoeken kloppen deels (triglief boven de zuil maar zuil steekt uit)  Echinus en abacus geproportioneerd -> verbeelden van de dragende kracht 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Hera II, Phaestum: trigliefen boven het midden van elke zuil, maar nog geen oplossing voor de hoekzuil. Aangezien de trigliefen ook hier midden op de zuil staan, 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Ruth Hommelen© Petrificatie (verstening) of metafoor van constructie en ondersteuning? 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Architect > Architecton (αρχιτεκτον): hoofd- timmerman Oudste vorm van architectuur in “Griekenland” wellicht in hout Vorm is behouden maar “versteend” Guttae en trigliefen zouden verwijzen naar de dwarsbalken, de pennen en veren van de houten constructies 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Kourosbeeld ontstaat uit Egyptische voorbeelden maar evolueert naar steeds meer realisme 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN Aphaia Temple, Aegina München Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek DE DORISCHE ZUIL 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL Polychromie (veelkeurigheid): tot de 19de eeuw werd vastgehouden aan het “zuiverheids-ideaal” van Winckelmann. Het is o.a. J.I. Hittorf die aantoonde dat de Griekse beelden én gebouwen in felle kleuren beschilderd waren. 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.2 DE ARCHAISCHE FASE: PERFECTIONERING VAN HET TEMPELPLAN EN DE DORISCHE ZUIL J.J. Hittorff Wintercircus in Parijs en traktaat over polychromie bij de Grieken (19 de eeuw)  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Ca 480 BCE - 400 BCE Eeuw van Athene Eeuw van Perikles (Attisch-Delische zeebond tegen Perzië en de Peloponesische oorlog) Optische Correcties Case-study: Parthenon, Athene 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP PARTHENON: BEREKENDE VOLMAAKTHEID EN OPTISCHE CORRECTIES  Perfectionering: grondplan, optische correcties  Sculptuur: de Griekse maatschappij verbeeld + perfectioneren  Landschappelijke inplanting  Architecten: Ictinus en Kalikrates  Beeldhouwer: Phidias  Opdrachtgever: Perikles  Opgedragen aan Athena 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Optisch bedrog! PHI: Phidias en Modulus maar verder is het gebouw een vat vol optische illusies!  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Naar buiten hellen entableme nt Verdikken en inspringe n hoekzuile n Entasis Bolling stylobaat 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Optische correctie 1: bolling van de stylobaat en het entablement 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Hoekoplossing De afstand tussen de twee laatste zuilen is kleiner dan die tussen de andere zuilen + laatste metoop EN  4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Respecteren van de intercolumnië + triglief midden op de zuil = kapiteel steekt uit, entablement te kort Hoektriglief opschuiven naar uiteinde = ongelijke afstand tussen de trigliefen Hoektriglief uitrekken = niet harmonisch Ontwerpprobleem: wat met de triglief op de hoek? 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Oplossing Grieken: afstand tussen de laatste zuilen verkleinen Oplossing Romeinen: laatste triglief staat niet op de hoek – fries loopt nog even door Voor meer info: http://tempels.net/het-dorisch-hoekconflict/ 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP DE GRIEKSE MAATSCHAPPIJ VERBEELD:  Bouwprogramma: de Attisch-Delische zeebond  Godin Athena: wetenschap en Kunst  Beeldhouwwerk: mythe en samenleving  Onafhankelijke poleis verenigd in mythe, religie en filosfie 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Godsdienst: Fronton Oostelijke gevel: Geboorte van Athena Technisch: hoge graad van activiteit (contraposto, draperie, actie), allegorie gekozen om in het fronton te passen 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Griekse Mythologie: Metopen: Homeros, de strijd tussen de Lapiden en Centauren > boodschap aan de Perzische koning Xerxes. Technisch: Reliëf is niet overal even diep, figuren kantelen naar 4. HET PERFECTIONEREN VAN DE TEMPEL ALS OPDRACHT VOOR DE GODEN 4.3 DE KLASSIEKE FASE: ARCHITECTUUR, KUNST EN WETENSCHAP Filosofie: Fries: Voorstelling Panatheneën festival (mens staat centraal) Technisch: leesbaarheid vergroten door polychromie, afboorden, verdiepen reliëf naar boven toe 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP AKROPOLIS: INPLANTING OP DE SITE IN HARMONIE MET DE OMGEVING Axiale - diagonale benadering van het Parthenon vanuit de Propyleeën (toegangspoort) 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP Propyleeën, Athene, Mnesikles, 432 BCE 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP AKROPOLIS: INPLANTING OP DE SITE IN HARMONIE MET DE OMGEVING Twee verschillende zuilen: -Dorisch en Ionisch  Verschillende proporties  Om hoogteverschil in het landschap op te vangen 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP Vooraanzicht + doorsnede Propyleeën + natuurlijke helling van het landschap 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP Gebouw pas zich aan het niveauverschil van het landschap Let: de Dorische orde aan beide portalen is dezelfde! Proporties worden nageleefd! 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP Het niveauverschil in het landschap wordt opgevangen door de Ionische orde die slanker maar ook hoger is 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP Inplanting: heuvel, diagonaal (3d), gradaties in hoogte op weg naar Akropolis: stad > theater >heiligdom = gradaties in sacraliteit 5. STANDSPLANNING EN THEATERARCHITECTUUR: INTEGRATIE IN HET LANDSCHAP Epidaurus, Theater, ca 300 BCE  Inplanting tegen de heuvelhelling aan > gebruik van de natuurlijke omgeving  Geen gesloten theater nog volledig doorlopende achterwand om de link met de natuur te behouden  6. HELLENISME: DE PLAATS VAN HET INDIVIDU IN HET IMPERIUM INDIVIDUELE EMOTIES EN HEERSERSCULTUS  Hellenisme, ca 400 BCE -300 BCE  Alexander de Grote  Voormalige Griekse territoria en Perzië  Imperium, centraal bestuur  Culturele verschuiving  Publieke en private kunst  Individuele thema’s  Expressionistisch, theatraal  Monumentaal  Uitgesproken drang naar decoratie  Grote variatie in grondplannen en ruimte  Nieuwe zuilen varianten  Halfzuil 6. HELLENISME: DE PLAATS VAN HET INDIVIDU IN HET IMPERIUM INDIVIDUELE EMOTIES EN HEERSERSCULTUS Pergamon altaar voor Zeus, 190 BCE, gedwongen frontale benadering  6. HELLENISME: DE PLAATS VAN HET INDIVIDU IN HET IMPERIUM INDIVIDUELE EMOTIES EN HEERSERSCULTUS Oorspronkelijke opstelling Museum opstelling  6. HELLENISME: DE PLAATS VAN HET INDIVIDU IN HET IMPERIUM INDIVIDUELE EMOTIES EN HEERSERSCULTUS Meer info: https://www.youtube.com/watch?v=XFf8-d80aBM Grote verschillen met de klassieke tempelarchitectuur: -inplanting -grondplan -ontbreken van het fronton + verplaatsing van het fries -aanwezigheid van figuratieve sculptuur op het dak -Ionische orde voor een Zeustempel -Theatraliteit, pathos in de reliëfsculptuur -Programma en iconografie eren de jonge dynastie van Attaliden (heerserscultus) 6. HELLENISME: DE PLAATS VAN HET INDIVIDU IN HET IMPERIUM INDIVIDUELE EMOTIES EN HEERSERSCULTUS Verbeeldt de macht van de nieuwe dynastie van de Attaliden 6. HELLENISME: DE PLAATS VAN HET INDIVIDU IN HET IMPERIUM INDIVIDUELE EMOTIES EN HEERSERSCULTUS De actie zelf: hartverscheurend realisme!  Voorbeeldvragen  Waarom beschrijft men de Antiek Griekse architectuur beter in termen van vervolmaking dan van vernieuwing?  Geef drie componenten van de proto-Griekse architectuur die fundamenteel zijn geweest in de ontwikkeling van de Griekse tempelarchitectuur. Som op en bespreek.  Wat verstaat men onder een “tempelorde” ?