ગુજરાતમાં રાષ્ટ્રવાદી અને ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓ PDF

ઇતિહાસ ઇતિહાસ ગુજરાિમાાં રાષ્ટ્રવાદી અને ક્ાાંતિકારી પ્રવૃત્તિઅાે ❖ ગુજરાિમાાં...

ઇતિહાસ ઇતિહાસ ગુજરાિમાાં રાષ્ટ્રવાદી અને ક્ાાંતિકારી પ્રવૃત્તિઅાે ❖ ગુજરાિમાાં ક્ાાંતિકારી પ્રવૃત્તિ 13 નવે, 1909ના રોજ અમદાવાદ ખાિે વાઈસરોય હમન્દ્ટો ઈ.સ. 1905માાં બાંગાળના ભાગલા વાઈસરોય કર્ઝન દ્વારા પર બે વાર બોમ્બ ફેંકવામાાં આવ્યા િા, પરિંિુાં સદ્દભાગ્યે પાડવામાાં આવ્યા, પરરણામે હ િંસક અને ક્ાાંહિકારી િે બચી ગયો. પ્રવૃહિઓની અને ‘બોમ્બ યુગ’ની શરૂઆિ થઈ િી. 1) પ્રથમ : રાયપુર દરવાજા પાસે ગુજરાિમાાં સશસ્ત્ર ક્ાાંહિની પ્રેરણા વડોદરાની કોલેજના 2) બીજો : આસ્ત્ટોરડયા દરવાજાની અાંદર પ્રોફેસર અરહવાંદ ઘોષ પાસેથી મળી. આ બોમ્બકાાંડમાાં મો નલાલ પાંડ્યા (ડુાંગળીચોર), અરહવાંદ ઘોષે પુસ્ત્િક ‘ભવાની માંરદર’માાં અાંગ્રેજોની પૂાંજાભાઈ વકીલ અને વસાંિરાય વ્યાસ સાંકળાયેલા િા, ાકલપટ્ટી કરવાની અને ભારિીય સ્ત્વરાજ સ્ત્થાપવાની પરિંિુ સરકાર િેમને પકડી શકી ન ીં. ાકલ કરી િી અને િે લેખો ‘દહિણા’ સામહયકમાાં ખેડા હજલ્લાના નરહસાં ભાઈ પટેલે બાંગાળી પુસ્ત્િક ‘મુહિ છપાયેલા. કૌન પથેર’નો ગુજરાિીમાાં અનુવાદ કરી ‘વનસ્ત્પહિની અરહવાંદ ઘોષના નાનાભાઈ બારીન્દ્ર ઘોષ િથા સ્ત્વામી દવાઓ’ અને ‘યદુકાલનો ઈહિ ાસ’ વગેરે નામે પ્રગટ હવવેકાનાંદના ભાઈ ભૂપેન્દ્રનાથ દિ આ સશસ્ત્ર ક્ાાંહિ કરી િેમાાં બોમ્બ બનાવવાની રીિો વણઝવી િી. સાથે સાંકળાયેલા િા. બીલીમોરા અને નવસારીના ગાયકવાડી પ્રદેશમાાં અરહવાંદ ઘોષે નાનાભાઈ બારીન્દ્ર ઘોષને દીિા આપી િથા માધવરાવ ગોડબોલે, નારાયણરાવ, ગોહવાંદરાવ પોનદાર બારીન્દ્રનાથ ઘોષે છોટુભાઈ પુરાણીને દીિા આપી. વગેરે ગૃ સ્ત્થો જમઝનીથી રરવોલવર માંગાવિા અને બારીન્દ્ર ઘોષ ‘યુગાાંિર’ પહરકા દ્વારા લોકોને ક્ાાંહિકારી ક્ાાંહિકારીઓને પ ોંચાડિા િા. સાંદેશ ફેલાવિા િા. ગુજરાિમાાં શસ્ત્રક્ાાંહિના પ્રણેિા/હપિા િરીકે ‘અરહવાંદ બારીન્દ્ર ઘોષ વડોદરામાાં ઈ.સ.1902માાં આવ્યા િા અને ઘોષ’ને ઓળખવામાાં આવે છે. નમઝદારકનારે હવષ્ણુ ભાસ્ત્કર નામના સાધકને મળ્યા. િેઓ ❖ તવદે શમાાં ક્ાાંતિકારીઅાે અને િેમની પ્રવૃત્તિઅાે ઈ.સ.1857ની ક્ાાંહિના સેનાની વીર બ્રહ્માનાંદજી સ્ત્વામીને શ્યામજી કૃષ્ણ વમાા ‘ક્ાાંતિગુરુ’ : મળવા માટે આવ્યા િા. જન્દ્મ : 4 ઑક્ટોબર, 1857, માાંડવી, હજ. કચ્છ પરિંિુ િેમનુાં િે પ ેલા અવસાન થઈ ગયુાં િુાં, ત્યારબાદ અવસાન : 31 માચઝ, 1930, જીનીવા, સ્સ્ત્વટ્ર્લેન્દ્ડ બારીન્દ્ર ઘોષ છોટુભાઈ પુરાણી અને અાંબુભાઈ પુરાણી હવદેશમાાં ભારિીય ક્ાાંહિકારી ચળવળના આદ્ય સ્ત્થાપક. સાથે દહિણ ગુજરાિમાાં ફયાઝ. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ હ દિં ુ ભાનુશાળી (ભણશાળી) કુટુાંબમાાં છોટુભાઈ પુરાણીએ વ્યાયામ પ્રવૃહિ ગુજરાિમાાં શરૂ કરી જન્દ્મ્યા િા. અને વડોદરામાાં લક્ષ્મીનાથ હવદ્યાલયની સ્ત્થાપના કરી. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝએ પ્રાથહમક શાળાનો અભ્યાસ માાંડવી ‘ડુાંગળીચોર’ િરીકે ઓળખાિા મો નલાલ પાંડ્યા પણ ખાિે કયો. સશસ્ત્ર લડિમાાં ઘોષબાંધુઓ સાથે સાંકળાયેલા િા. િે સાથે િેમણે સાંસ્ત્કૃિ પાઠશાળામાાં પણ અભ્યાસ કયો કેશવલાલ દેશપાાંડેએ નમઝદાકાાંઠે ક્ાાંહિકારીઓને િાલીમ અને સાંસ્ત્કૃિના હવદ્વાન બન્દ્યા. આપવા માટે ‘ગાંગનાથ હવદ્યાલય’ સ્ત્થાપયુાં િુ,ાં જે 1907- 1911 સુધી ચાલયુાં. અાંગ્રેજોને શાંકા જિાાં િે બાંધ કરાવી દીધુાં િેજસ્ત્વી હવદ્યાથી ોવાથી ભારટયા જ્ઞાહિના ધહનક શેઠ િુાં. મથુરાદાસ લવજીએ િેમને મુાંબઈ બોલાવી હવલસન ાઈસ્ત્કૂલમાાં દાખલ કયાઝ. 1  ઇતિહાસ િે દરહમયાન ઑક્સફડઝ યુહનવહસઝટીના સાંસ્ત્કૃિના હવદ્યાથીઓને ઇંગ્લૅન્દ્ડમાાં અભ્યાસ કરીને સ્ત્વિાંર ધાંધો પ્રાધ્યાપક મોહનયર હવહલયમ્સ શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝના કરવાની યોગ્યિા કેળવવા માટે આપવાની જા રે ાિ કરી. સાંસ્ત્કૃિ ભાષાના જ્ઞાનથી પ્રભાહવિ થયા. નાહસકના સ્ત્વામી દયાનાંદ સરસ્ત્વિીની સ્ત્ૃહિમાાં પણ એક વધારાની ન્દ્યાયાધીશ ગોપાળરાવ રરદેશમુખની ભલામણથી હશષ્યવૃહિ જા ેર કરી. િેની શરિ એ િી કે, આ મોહનયર હવહલયમ્સે પોિાના મદદનીશ િરીકે હશષ્યવૃહિ મેળવનારે, ભારિ ગયા બાદ સરકારી નોકરી ઈ.સ.1877માાં શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝને ઑક્સફડઝ બોલાવ્યા. કરવી નહ. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ ઈ.સ.1879માાં ઈગ્લૅન્દ્ડ ગયા; ત્યાાં જાન્દ્યુઆરી 1905માાં િેમણે ‘ધી ઇસ્ન્દ્ડયન હવહલયમ્સના સાંસ્ત્કૃિ ભાષાના મદદનીશ િરીકે કાયઝ કરવા સોહશયોલૉહજસ્ત્ટ’ નામનુાં માહસક શરૂ કયુું. 18 ફેબ્રુઆરી, સાથે ઑક્સફડઝ યુહનવહસઝટીની બહલયોલ કૉલેજમાાં િથા 1905ના રોજ લાંડનમાાં આશરે વીસ ભારિીયોની કાયદાના અભ્યાસ માટે ઈનર ટેમ્પલમાાં પ્રવેશ મેળવ્યો. ાજરીમાાં િેમણે ‘ધી ઈસ્ન્દ્ડયન ોમરુલ સોસાયટી’ની પ્રો. હવહલયમ્સની મુાંબઈના ગવનઝર રરચાડઝ ટેમ્પલ પરની સ્ત્થાપના કરી. ભલામણથી, કચ્છ રાજ્ય િરફથી શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝને િેના ેિુઓ નીચે પ્રમાણે િા : રણ વષઝ માટે વાહષઝક 100 પાઉન્દ્ડની હશષ્યવૃહિ મળી. 1) ભારિ માટે સ્ત્વરાજ મેળવવુાં, િેઓ બહલયોલ કૉલેજમાાંથી 1883માાં રડસ્સ્ત્ટિંકશન સાથે 2) િેની પ્રાહિ માટે યુનાઈટેડ રકિંગ્ડમમાાં િેનો પ્રસાર કરવો. બી.એ. થયા. નવેમ્બર 1884માાં િેઓ ઈનર ટેમ્પલમાાંથી 3) સ્ત્વિાંરિા િથા રાષ્ટ્રીય એકિાના લાભોના જ્ઞાનનુાં બૅરરસ્ત્ટર થયા. ભારિના લોકોમાાં પ્રસારણ કરવુાં. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ ભારિ આવીને િેમણે મુાંબઈ ાઈકૉટટના વકીલ િરીકે આ સાંસ્ત્થાના પ્રમુખ બન્દ્યા. નોંધણી કરાવી. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝએ લાંડનમાાં ાઈગેટમાાં આશરે પચ્ચીસ અગાઉ સ્ત્વામી દયાનાંદ સરસ્ત્વિીથી શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ યુવાનો ર ી શકે એવુાં મકાન, ભારિથી ઈગ્લૅન્દ્ડ જિા પ્રભાહવિ થયા િા અને ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદી બન્દ્યા િા. હવદ્યાથીઓને ર વે ા માટે ખરીદ્યુાં. િેમાાં ગ્રાંથાલય, વ્યાખ્યાનખાંડ, વાચનખાંડ, વ્યાયામશાળા, વગેરેની સુહવધા જૂનાગઢ રાજ્યના દીવાનપદ દરહમયાન થયેલી ખટપટથી િી. 1 જુલાઈ, 1905ના રોજ દાદાભાઈ નવરોજી, મૅડમ િેમણે અાંગ્રેજોમાાંથી હવશ્વાસ ગુમાવ્યો િો. કામા વગેરેની ાજરીમાાં આ મકાન – ‘ઇસ્ન્દ્ડયા ાઉસ’ ઈ.સ. 1897માાં પુણમ ે ાાં થયેલા પલેગ-કહમશનર રૅન્દ્ડના – ખુલ્લુાં મૂકવામાાં આવ્યુાં. ખૂનમાાં ચાપેકર ભાઈઓ સાથે શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ મૅડમ હભખાઈજી કામા, સરદારહસાં રાણા જેવા સાંડોવાયા ોવાનો વ ેમ િો. ક્ાાંહિકારીઓ િેમના સાથીદાર િા. આ બધા બનાવોના સમગ્ર ફળસ્ત્વરૂપે શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝની પ્રવૃહિનુાં પ્રથમ ફળ સ્ત્કૉટલૅન્દ્ડમાાં ભારિ છોડીને ઈગ્લૅન્દ્ડ ચાલયા ગયા. ભણિા િેજસ્ત્વી ભારિીય હવદ્યાથી પી. એન. બાપટ ઈગ્લૅન્દ્ડ જઈને શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝએ ભારિની (પાછળથી સેનાપહિ બાપટ)ના જીવનપરરવિઝનમાાં સ્ત્વિાંરિાનો પ્રચાર કરવાનો ઈરાદો સેવ્યો. શ્યામજી કૃષ્ણ પરરણમ્યુ;ાં િેણે બાકીનુાં જીવન દેશને સમહપઝિ કયુું. વમાઝએ અાંગ્રજ ે િત્ત્વજ્ઞાની બઝટટ સ્ત્પેન્દ્સરના ગ્રાંથોનો શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝની હશષ્યવૃહિઓને કારણે િેમની પાસે અભ્યાસ કયો અને િેના અવસાન બાદ એક જાર હવનાયક દામોદર સાવરકર, મદનલાલ હધાંગરા, લાલા પાઉન્દ્ડની સખાવિ કરી. રદયાળ, વગેરે ક્ાાંહિકારીઓનુાં જૂથ ‘ઇસ્ન્દ્ડયા ાઉસ’માાં િેમાાંથી ઑક્સફડઝ યુહનવહસઝટીમાાં બઝટટ સ્ત્પેન્દ્સર સ્ત્મારક ભેગુાં થયુાં. વ્યાખ્યાનમાળા શરૂ કરવામાાં આવી. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝની લાંડનની પ્રવૃહિઓ પર ત્યાાંની શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝએ સ્ત્પેન્દ્સરની સ્ત્ૃહિમાાં, ‘ બઝટટ સ્ત્પેન્દ્સર પોલીસની ધોંસ વધી જવાથી જૂન 1907માાં િેઓ પૅરરસ ઇસ્ન્દ્ડયન ફેલોહશપસ’ નામની રૂ. બે જારની એક, એવી ગયા અને ત્યાાં મુખ્ય મથક રાખ્યુાં. પાાંચ મુસાફરી માટેની હશષ્યવૃહિઓ ભારિીય 2  ઇતિહાસ શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝની હશષ્યવૃહિ મેળવીને ઈગ્લૅન્દ્ડ ગયેલા ઈ.સ. 1907માાં હ દિં નો સૌપ્રથમ હરરિંગો જમઝનીના સ્ત્ટુઅટટ વી. ડી. સાવરકર ભારિની ક્ાાંહિકારી ચળવળના િેજસ્ત્વી ગાડઝ ખાિે ભરાયેલા સમાજવાદી હવશ્વપરરષદમાાં નેિા િરીકે આગળ આવ્યા. લ ેરાવ્યો. ‘ઇસ્ન્દ્ડયન સોહશયોલૉહજસ્ત્ટ’ના કેટલાક લેખોને ધ્યાનમાાં આ હરરિંગામા લીલા પટ્ટા પર 8 કમળ (8 પ્રાાંિોનાાં પ્રિીક), લઈને ઈગ્લૅન્દ્ડના ન્દ્યાયાધીશોએ એહપ્રલ 1909માાં કેસરી પટ્ટા પર વાંદે માિરમ્ અને લાલ પટ્ટા ઉપર સૂયઝ શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝને બૅરરસ્ત્ટર િરીકે રદ કયાઝ. અને ચાંરનાાં હચહ્નો િાાં, જે હ િંદુ — મુસ્સ્ત્લમ એકિાના કૉંગ્રેસમાાં મવાળ અને જ ાલ જૂથ અલગ થયાાં ત્યારે પ્રિીક સમાન િુાં. શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝએ જ ાલ જૂથને ટેકો આપયો અને િેમણે હવદેશની ધરિી પર ભારિીય ધ્વજ ફરકાવિાાં મવાળ જૂથને વખોડી કાઢ્ુાં. હનડરિાથી ઘોષણા કરિાાં કહ્યાં િુાં કે, ‘આ ભારિીય ઈ.સ. 1914માાં પૅરરસ છોડીને જીહનવા જિા રહ્યા. સ્ત્વિાંરિાનો ધ્વજ છે. હિં િમામ સભાસદોને આહ્વાન કરુાં ભારિમાાં ગાાંધીજીએ અસ કારની ચળવળ ચલાવી ત્યારે છુાં કે, ઉઠો... હિં દુહનયાભરના િમામ સ્ત્વિાંરિાના ચા કોને શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝએ િેને ટેકો આપયો િો. આ ધ્વજ સાથે સ ભાગી થવાની અપીલ કરુાં છુાં. વાંદે મેસ્ક્સમ ગૉકી જેવા રહશયન સાહ ત્યકારે િેમને માિરમ્....વાંદે માિરમ્...’ ‘ભારિના મેહર્ની’ ક ીને હબરદાવ્યા િા. મેડમ હભખાઈજી કામાએ વીર સાવરકરની મુહિ માટે શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ સ્સ્ત્વટ્ર્લેન્દ્ડના જીહનવા ખાિે ઈ.સ. ઘણા પ્રયત્નો કયાઝ િા. 1930માાં ૃત્યુ પામ્યા. િેમના ાથે ક્ાાંહિકારીઓની સાંસ્ત્થા ‘અહભનવ ભારિ’નો ઈ.સ. 2003માાં શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ અને િેમનાાં પત્ની શુભારિંભ કરાવાયો િો. ભાનુમિીનાાં અસ્સ્ત્થ િેમનાાં વિન માાંડવી લાવવામાાં ઈ.સ. 1935માાં 74 વષે િેઓ ભારિ પાછા ફયાું ત્યારે આવ્યાાં અને ગુજરાિ સરકાર દ્વારા માાંડવી ખાિે ક્ાાંહિિીથઝ િેમના બેગ હબસ્ત્િરામાાંથી વાંદે માિરમ લખેલા રાષ્ટ્રધ્વજો બનાવવામાાં આવ્યુાં િુાં. િથા આર્ાદીની લડિને લગિુાં અન્દ્ય સાહ ત્ય પ્રાિ થયુાં ❖ મેડમ ભિખાઈજી કામા ‘િારિીય ક્ાાંતિકારીઅાેની માિા’ અને અાંગ્રેજો દ્વારા િે બધુાં જ સળગાવી દેવામાાં આવ્યુાં (1861-1936) : િુાં. મેડમ હભખાઈજી કામાનો જન્દ્મ 24 સપટેમ્બર, 1861ના ઈ.સ. 1936માાં 13મી ઑગસ્ત્ટના રોજ મુાંબઈની એક રોજ મુાંબઈમાાં પારસી પરરવારમાાં થયો િો. પારસી ૉસ્સ્ત્પટલમાાં િેમનુાં અવસાન થયુાં િુ.ાં હબ્રરટશ જુલમશા ીનો પ ેલેથી જ હવરોધ કરી પોિાના ❖ સરદારભસિં હજી રાવજી રાણા (1870-1957) : દીન દુ:હખયા ભાઈ– બ ેનોની સેવા કરવાનુાં િેમણે િેમનો જન્દ્મ 10 એહપ્રલ, 1870ના રોજ કારઠયાવાડના મનોમન નક્કી કરી દીધુાં િુાં. સમાજસેવા પોિાના શાળા કિંથારરયા (લીંબડી) ગામમાાં રાવજી રદ્વિીય અને કોલેજના વષો દરહમયાન જ શરૂ કરી દીધુાં િુાં. ફુલાજીબાના રાજપૂિ કુટુાંબમાાં થયો િો. િેમણે ઈ.સ. 1905માાં ‘વાંદે માિરમ’ નામનુાં ક્ાાંહિકારી િેમણે મૂળી સ્ત્કૂલમાાંથી અભ્યાસ કયો અને પછીથી િેઓ અખબાર જીહનવાથી શરૂ કયુું િુાં, િેમાાં િેમણે અાંગ્રેજોની આલરેડ ાઈસ્ત્કૂલ, રાજકોટમાાં જોડાયા િા. દમનનીહિનો હચિાર રજૂ કયો. જ્યાાં િેઓ મ ાત્મા ગાાંધીના સ -અધ્યાયી િા. ગાાંધીજી િેમની િહબયિ બગડિાાં મોટી બીમારીની શસ્ત્રહક્યા િેમને ‘સદુભા’ ક ીને સાંબોધિા િા. કરાવવા માટે િેમને ઈગ્લેન્દ્ડ જવુાં પડ્યુાં; ત્યાાં િેમનો ઈ.સ. 1891માાં મેહિક પૂરુાં કયાઝ પછી િેમણે મુાંબઈની પરરચય શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ સાથે થયો. ‘અહભનવ એસ્લફન્દ્સ્ત્ટન કૉલેજમાાં અભ્યાસ કયો અને ઈ.સ. 1898માાં ભારિ’ નામે સાંસ્ત્થામાાં મેડમ હભખાઈજી કામા જોડાઈ િેઓ બોમ્બે યુહનવહસઝટીમાાંથી સ્નાિક થયા. ગયાાં. 3  ઇતિહાસ િેમણે પુનાની ફગ્યુઝસન કોલેજમાાં પણ અભ્યાસ કયો િો, લાલા લાજપિરાયે પાાંચ વષઝ િેમના ઘરે રહ્યા િા અને જ્યાાં િેઓ લોકમાન્દ્ય રટળક અને સુરેન્દ્રનાથ બેનજીના િે દરહમયાન િેમણે ‘UNHAPPY INDIA’ નામનુાં સાંપકકમાાં આવ્યા િા. પુસ્ત્િક લખ્યુાં િુાં. ઈ.સ. 1895માાં પુણેમાાં ભારિીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના િેમણે સેનાપહિ બાપટને મોસ્ત્કોમાાં બોમ્બ બનાવવાના સાંમેલનમાાં િેમણે સ્ત્વયાંસેવક િરીકે સેવા આપી અને િેઓ અભ્યાસ માટે મુસાફરી કરવામાાં મદદ કરી િી. ોમરુલ આાંદોલનમાાં જોડાવા માટે પ્રભાહવિ થયા. િેમણે સુભાષચાંર બોર્ને જમઝન રેરડયો પર પ્રેિકોને અભ્યાસ પૂણઝ કયાઝ પછી િેઓ બેરરસ્ત્ટરનો અભ્યાસ કરવા સાંબોહધિ કરવામાાં મદદ કરી િી. િેમણે બનારસ હ દિં ુ માટે લાંડન ગયા. ત્યાાં િેઓ શ્યામજી કૃષ્ણ વમાઝ અને મેડમ યુહનવહસઝટીની સ્ત્થાપનામાાં પણ મદદ કરી િી. કામાના સાંપકકમાાં આવ્યા. મેડમ કામા સાથે મળીને િેઓએ રેન્દ્ચ અને રહશયન લાંડનમાાં ઈસ્ન્દ્ડયા ાઉસની સ્ત્થાપનામાાં િેમણે મ ત્ત્વનો સમાજવાદી આાંદોલન સાથે ગાઢ સાંબાંધો હવકસાવ્યા અને ભાગ ભજવ્યો િો. િેમની સાથે 18 ઑગસ્ત્ટ, 1907ના રોજ સ્ત્ટટુ ગાડઝ ખાિેની ઈ.સ. 1899માાં સરદારહસાં રાણા બેરરસ્ત્ટરની પરીિા બીજી સમાજવાદી કોંગ્રેસમાાં ાજરી આપી, જ્યાાં મેડમ આપયા પછી પેરરસ જવા રવાના થયા. િેમણે પેરરસના હભખાઈજી કામા દ્વારા ‘ભારિીય સ્ત્વિાંરિા ધ્વજ’ રજુ હવશ્વ પ્રદશઝનમાાં આવેલા ખાંભાિના ર્વેરી ર્વેરચાંદ કરવામાાં આવ્યો. ઉિમચાંદના અનુવાદક િરીકે સેવા આપી િી. ત્યાર પછી િેઓ ‘વાંદે માિરમ’ (પેરરસથી કામા દ્વારા િેઓ મોિીના ર્વેરાિમાાં હનષ્ણાિ બન્દ્યા અને ર્વેરાિનો પ્રકાહશિ) અને ‘ધ િલવાર’ (બહલઝનથી પ્રકાહશિ)માાં વ્યવસાય શરૂ કયો. હનયહમિ પ્રદાન આપિા રહ્યા. આ પ્રકાશનો ભારિમાાં ઈ.સ. 1905માાં, સરદારહસાં રાણા ઈસ્ન્દ્ડયન ોમરૂલ ગુિ રીિે લઈ જવાિાાં િાાં. સોસાયટીના સ્ત્થાપક-સભ્ય બન્દ્યા, જેમાાં િેઓ ઉપ પ્રમુખ 25 મે, 1957ના રોજ િેઓ વેરાવળના સરકકટ ાઉસમાાં િા. અવસાન પામ્યા. હભખાઈજી કામા સાથે મળીને ઈસ્ન્દ્ડયન ોમરૂલ ઈ.સ.1951 રેન્દ્ચ સરકાર દ્વારા િેમને ‘શેવાહલયર’ સોસાયટીના એનાયિ કરાયો િો. યુરોપી હવસ્ત્િરણ િરીકે પેરરસ ઈસ્ન્દ્ડયન સોસાયટીની િેમનાાં મુખહચરો ગુજરાિ હવધાનસભા અને વેરાવળમાાં સ્ત્થાપના કરી. િેમના ૃત્યુ સ્ત્થળ પર મૂકવામાાં આવ્યા છે. સરદારહસાં રાણાએ પણ ભારિીય હવદ્યાથીઓ માટે રૂ.2000ની રણ હશષ્યવૃહિની જા ેરાિ કરી, જે મ ારાણા પ્રિાપ, છરપહિ હશવાજી અને અકબરની યાદમાાં િી. ઈ.સ. 1909માાં મદનલાલ હધાંગરાએ િેમની હપસ્ત્િોલનો ઉપયોગ હવહલયમ વાયલીની ત્યા કરવા માટે કયો િો. િેમણે હવનાયક દામોદર સાવરકરને િેમના પ્રહિબાંહધિ પુસ્ત્િક, ઈસ્ન્દ્ડયન વૉર ઑફ ઈસ્ન્દ્ડપેન્દ્ડન્દ્સને પ્રકાહશિ કરવામાાં મદદ કરી િી. સરદારહસાં રાણા સાવરકરની ‘અહભનવ ભારિ’ સાંસ્ત્થાના બેંકર િરીકે પણ રહ્યા િા. આ સાંસ્ત્થાની ગુજરાિમાાંની એક શાખા વડોદરામાાં િી. 4