BA3 (Pbi. Elective)S5U1P (1) PDF

phH J/H Gkr shik gz i kph u' D tK ftµk ;w? ; No-gz i tK :{f BN Bz L 1 (Gkr^T) g[;se L g[oksB gzikph ekft ;zr qfj gkm Bz p o L 1H1 L r'oy BkE ns/ g[oksB tkoK 1H2 L ;a/y caohd 1H3 L Grs Bkwd/t 1H4 L Grs oftdk; 1H5 L r[o{ BkBe d/t ih 1H6 L r[o{ BkBe d/t ih dhnK ouBktK 1H7 L r[o{ noiB d/t ih dhnK ouBktK pko/ 1H8 L r[o{ noiB d/t ih dhnK ouBktK pko/ 1H9 L GkJh r[odk; dhnK ouBktK pko/ 1H10 L GkJh r[odk; dhnK ouBktK pko/ 1H11 L dw'do dhnK ouBktK pko/ www.pbidde.org sseok 1H r'oyBkE ns/ g[oksB tkoK (gkm BzL 1) 1H1 o{g o/yk 1H2 r'oy BkE dh ekft ebk 1H3 r'oyBkE dhnK ouBktK dk ftPk^t;s{ 1H4 gq;zr ;fjs ftnkfynk 1H5 ;zy/g T[~soK tkb/ gqPB 1H6 g[oksB tkoK 1H7 gq;zr ;fjs ftnkfynk 1H8 ;jkfJe g[;sektbh 2H P/\ |ohd ns/ T[jBK dhnK ouBktK (gkm BzL 2) 2H1 G{fwek 2H2 o{g o/yk 2H3 |ohd dk ekft^nB[Gt ns/ :'rdkB 2H4 |ohd dhnK ouBktK dk ftPk t;s{ 2H5 gq;zr ;fjs ftnkfynk 2H6 ;zyg/ T[~soK tkb/ gqPB 2H7 ;jkfJe g[;sektbh 3H Grs Bkwd/t ns/ T[jBK dhnK ouBktK (gkm BzL 3) 3H1 G{fwek ns/ o{g o/yk 3H2 Grs Bkwd/t ih dk ;kfjse :'rdkB 3H3 Grs Bkwd/t d/ PpdK dk ftPk t;s{ 3H4 gq;zr ;fjs ftnkfynk 3H5 ;zy/g gqPB T[~so 3H6 ;jkfJe g[;sektbh 4H Grs oftdk; ns/ T[jBK dhnK ouBktK (gkm BzL 4) 4H1 Grs oftdk; 4H2 Grs oftdk; d/ PpdK dk ftPk^t;s{ 4H3 gq;zr d; e/ ftnkfynk 4H4 ;zy/g T[~soK tkb/ gqPB 4H5 ;jkfJe g[;sektbh 5H r[o{ BkBe d/t ih ns/ T[jBK dhnK ouBktK (T) (gkm BzL 5) 5H1 G{fwek 5H2 r[o{ BkBe d/t ih dk ;kfjse :'rdkB 5H3 r[o{ BkBe d/t ih dhnK ouBktK ftPk^t;s{ (T) 5H4 ;zy/g gqPB T[~so 6H r[o{ BkBe d/t ih dhnK ouBktK (n) (gkm BzL 6) 6H1 G{fwek 6H2 r[o{ BkBe ih dhnK ouBktK ftPk^t;s{ (n) 6H3 gqPB 6H4 ;jkfJe g[;sektbh 7H r[o{ noiB d/t ih dhnK ouBktK-(T) 7H1 r[o{ noiB d/t ih dk ;kfjZse :'rdkB 7H2 r[o{ noiB d/t ih dh pkDh dk ftµ/ t;s{ 7H3 gq;r z ;fjs ftnkfynk 8H r[o { noiB d/t ih dhnK ouBktK-(n) 8H1 r[o{ noiB d/t ih dhnK ouBktK dk ftµ/-t;s{ 8H2 ;zyg/ T[¿s Z oK tkb/ gqµB 8H3 gq;r z ;fjs ftnkfynk 8H4 gqµB 8H5 ;jkfJe g[;sektbh 9H GkJh r[o dk; dhnK ouBktK-(T) 9H1 G{fwek ns/ o{g o/yk 9H2 GkJh r[odk; ih dk ;kfjZse :'rdkB 9H3 GkJh r[odk; ih dhnK ouBktK dk ftµ/-t;s{ 9H4 ;zyg / gqµB T[¿s Z o 10H GkJh r[o dk; dhnK ouBktK-(n) 10H1 GkJh r[odk; dhnK ouBktK dk ftµ/-t;s{ 10H2 gq;r z ;fjs ftnkfynk 10H3 ;zyg / gqµB T[¿sZ o 10H4 gqµB 2 phH J/H Gkr shik 3 gzikph u'DtK ftPk 10H5 ;jkfJe g[;sektbh 11H dw'do dhnK ouBktK 11H1 G{fwek ns/ o{g o/yk 11H2 dw'do L ihtB ns/ ;kfjZse :'rdkB 11H3 jho dw'do d/ u'Dt/I nzµK dk ftµk-t;s{ 11H4 ;zyg/ gqµB T[¿s Z o 11H5 gq;r z ;fjs ftnkfynk 7H6 gqµB 12H ftfdnkoEh T[¿ Zso gZs o phH J/H Gkr shik gzikph u'DtK ftPk gkm Bzpo L 1H1 G{fwek phHJ/H Gkr shik d/ ftfdnkoEh ƒ 1700 JhH se ouh gzikph eftsk dh ikD^gSkD ns/ fJ; dhnK tZy^tZy gqftoshnK Bkb gfofus eotkT[Dk j[zdk j?. fJ; ekb se gzikph eftsk B/ nkgDh tzB;[tBz sk ns/ nwhoh dh pj[gZyh gSkD ;Ekfgs eo bJh ;h. wZXekbhB gzikph eftsk dk w[ZY fJe jIko Jh;th d/ nk;^gk; pZM frnk ;h. 1700 JhH se fJ; d/ iBw ƒ brGr ;Zs ;" toQ/ r[Io u[e/ ;B. fJBQK tfoQnK ftu gzikph eftsk ftu BkE pkDh, fBor[D ekft Xkok, ;{ch ekft gozgok, r[owfs ekft Xkok ns/ pho ekft Xkok torhnK wjZstg{oB tzBrhnK g?dk j' u[ehnK ;B. fJBQK ekft gozgoktK d/ T[d/P ns/ fpqsKs^ftXhnK tZy^tZy jB. s[jkƒ ukjhdk j? fe s[;hA fJBQK gozgoktK d/ T[d/P ns/ fpqsKs^ftXhnK ƒ ;wMD tk;s/ gkm^g[;se ftu doi eftsktK ns/ gkm^g[;se d/ nzs ftu fdZs/ rJ/ ethnK d/ gfou: ns/ noEktbh Gkr ƒ fXnkB Bkb tku bt' sK i' wZXekb ftu ouhnK rJhnK fJBQK gozgoktK pko/ ;zg{oB ikDekoh jk;b eo ;e'. fJe rZb j'o, gkmK ƒ gVQB s'A gfjbK gkm^g[;se ƒ fXnkB Bkb Io{o gVQ'. 3H r'oy BkE ns/ g[oksB tkoK 1H1 o{g o/yk L fJ; gkm ftu BkE^pkDh d/ gqf;ZX eth r'oy BkE ns/ b'e tkoK dh gqfeqsh Bkb ikD gfjukD eotkJh rJh j?. fJBQK d'jK ekft XkoktK ƒ ;wMD tk;s/ n;hA gkm g[;se ftu doi eftsktK d/ ftP/^t;s{, ethnK d/ nB[Gt ns/ ekft ebk, T[BQK d/ :'rdkB ns/ eftsktK dh gq;r z ;fjs ftnkfynk ƒ ;wMkT[D dh e'fPP ehsh j?. nzs ftu gohfynk ftu g[ZS/ ik ;eD tkb/ wbNhgb u'D gqPB th fdZs/ rJ/ jB. fJ; s'A fJbktk tX/o/ ikDekoh jkf;b eoB bJh e[M g[;seK th ;[MkJhnK rJhnK jB. 3H2 r'oy BkE dh ekft^ebk r'oy BkE ƒ r[o{ r'oy BkE th fejk frnk j? feT[Afe BkE gozgok ftu fJj fJe r[o{ dh j?;hns Bkb ikD/ iKd/ ;B. gzikph d/ pj[s ;ko/ g[oksB feZf;nk fit/A jho tkfo; ns/ g{oB Grs ftu r'oy BkE dk fIeo nkfJnk j?. fJ; soQK r[opkDh ftu th r'oy BkE dh P\;hns pko/ e[M jtkb/ gqkgs j[zd/ jB. fJBQK jtkfbnK s'A f;ZX j[zdk j? fe r'oy BkE r[owfs ekft Xkok ns/ feZ;k ekft Xkok s'A gfjbK j' u[Zek ;h. r'oy BkE d/ ihtB^ekb pko/ fBPu/ Bkb e[M BjhA fejk ik ;edk. gzikph ;kfjs d/ fJfsjk;ekoK dk wZs j? fe r'oy BkE fJe jIko ;dh Jh;th d/ nk;^gk; g?dk j'fJnk j'tr / k. BkE ;zgodkfJ pko/ y'i eoB tkb/ ftdtkBK vkH w'jB f;zx dhtkBk, vkH ;[fozdo f;zx e'jbh, vkH gofwzdo f;zx ns/ gq'H feogkb phH J/H Gkr shik 5 gzikph u'DtK ftPk f;zx e;/b nkfd dk wZs j? fe r'oy BkE wSzdo BkE dk gqw[Zy u/bk ;h. r'oy BkE B/ Gkos s'A fpBK fsZps, B/gkb nkfde d/PK dhnK :ksoktK th ehshnK. T[; d/ gquko ;dek Gkos ftu BkE^:'rhnK dk gqGkt pj[s tfXnk ns/ nkw b'e BkE^i'rhnK dk pVk ;fseko eoB bZr/. fiE/^fiE/ th r'oy BkE rJ/, T[E/ nkg d/ u/b/ ns/ wm ;Ekfgs j' rJ/. ni ebQ fJBQK d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk ;G s'A gqf;ZX v/ok r'oyg[o (T[so gqd/P) fty/ ;fEs j?. fejk iKdk j? fe r'oyBkE fJE/ pj[s ;wK oj/ ns/ T[BQK dk nzfsw ;z;eko th fJ;/ ;EkB s/ j'fJnk. 1H2H1 r'oy BkE d/ gqGkt ekoB B/gkb ftu r'oyk iksh pj[s gqf;ZX j'Jh. T[BQK B/ nkgD/ ws d/ gquko bJh nkgD/ ;ko/ u/fbnK ns/ nB[nkJhnK ƒ 12 gzEK ftu tzfvnk j'fJnk ;h. ig[ih ;kfjp ftu r[o{ BkBe d/t ih B/ th fJBQK gzEK tZb ;ze/s ehsk j? ^ ‘nkJh gzEh ;rb iwksh wfB ihs? ir[ ihs[ r'oyBkE B/ nkgD/ wZs d/ gquko bJh i' T[gd/P fdZs/ T[BQK ƒ T[;/ ;w/A iK pknd ftu fbysh o{g d/ fdZsk frnk. fJ; soQK gZe/ s"o s/ fJj BjhA fejk ik ;edk fe r'oyBkE d/ Bkw j/m gqufbs pkDh T[BQK dh nkgDh fbyh j'Jh j? fe T[BQK d/ fe;/ u/b/ B/ nkgD/ r[o{ d/ T[d/PK ƒ pkDh d/ o{g ftu ekftpZX eo fdZsk j't/rk. r'oyBkE dh pkDh pko/ y'i eoB tkb/ gqf;ZX ftdtkB vkH ghsKpo dZs pVtkb B/ r'oyBkE dhnk brGr 40 ouBktK bZGhnK jB. fJBQK ftu'A e[M gd/, e[M Ppdh, e[M ;b'e ns/ e[M tkoK gqf;ZX jB. 1H2H2 r'oyBkE dh GkPk T[s/ ngGqzP GkPktK dk ek|h gqGkt j?. fi; ;w/A nkg ouBk eo oj/ ;B T[; ;w/A ni/ ;kfjfse gzikph dk m[Ze BjhA ;h pZMk. nkg B/ nkgDh pkDh ftu gqsheK ns/ T[bN pk;hnK dk pVk ;[uZik gq:'r ehsk j?. feT[Afe r'oyBkE dk fIeo gzikph d/ wZXekbhB ;kfjs ftu ek|h fwbdk j? ns/ gzikp ftu i'rhnK d/ pj[s ;ko/ fNekD/ th jB, fJ; bJh r'oy pkDh ƒ gzikph dh nkfd^eftsk dk ;EkB fwfbnk j'fJnk j?. r'oyBkE B/ wZXekbhB Gkosh ;fGnkuko d/ gqw[Zy nzrK ƒ fJBQK d/ rshPhb o{g ftu fpnkB ehsk j?. fJ; bJh T[BQK dh pkDh dk wjZst ek|h tZX frnk j?. 1H3 r'oy BkE dhnK ouBktK dk ftPb/PD 1H3H1 nBs B Gow'A fJ; Ppd ftu r'oy BkE B/ nkgD/ u/fbnK ƒ gowkswk d/ Bkw dk f;woB eoB ns/ nkgDh nkswk ƒ ikfrqs eoB dk T[gd/P fdZsk j?. nkg fbyd/ jB fe wB ƒ wkoB Bkb jh nkswk dk dotkIk y[bQdk j? ns/ ;fji frnkB dh gqkgsh j[zdh j?. ftnesh ƒ ukjhdk j? fe T[j gdkoEe d[BhnK d/ fgZS/ GNeD dh pikfJ gowkswk Bkb nkgDh ;[ofs i'V/ sK jh T[;dk nktkrwB s'A S[Nekok j' ;edk j?. fijVk ftnesh nkgD/ gqkDK ƒ ;'X b?Adk j? T[; ƒ fBor[D gowkswk d/ doPB j' iKd/ jB. fJj gowkswk d/fynk BjhA ik ;edk. T[; sZe gj[zfunk th BjhA ik ;edk. T[j nBzs j?. ftnesh dh nkswk ftu fBozso nBjd Bkd r{zi fojk j?. fijVk ftnesh nkgDh nkswk ƒ ikfrqs eoe/ fJj Bkd ;[D b?Adk j?, T[; ƒ BkPwkB d[BhnK dk p'X gqkgs j' iKdk j?. T[j P{B: nt;Ek ftu'A w{b Ppd ‘Unz' dh MDeko ;[D ;edk j?. T[j ftP/ ftekoK s'A w[es j' e/ gowkswk d/ nrw rVQ dk tk;h pD iKdk j?. fBozeko gowkswk ƒ f;woB Bkb jh w[esh phH J/H Gkr shik 6 gzikph u'DtK ftPk dh gqkgsh j' ;edh j?. G?o' okr ftu fbfynk r'oyBkE dk fJj Ppd T[BQK dh ftukoXkok ns/ doPB dh pVh gqwkfDe s;tho g/P eodk j?. 1H3H2 ;b'e ;b'e gzikph ekft gozgok dk fJe pVk g[oksB ns/ b'efgq: ekft o{g j?. ;b'eK d/ wkfXnw d[nkok wZXekbhB gzikph ethnK B/ nkgDh ftukoXkok ƒ ;{sopZX o{g ftu g/P ehsk j?. gzikph ;kfjs ftu P/\ |ohd, Grs epho ns/ r[o{ s/r pjkdo ih d/ ;b'e pj[s gqf;ZX jB. fJBQK ;b'eK ftu ethnK ns/ r[o{nK B/ gowkswk dh wfjwk ns/ d[BhnK dh BkPwkBsk d/ pV/ gqGktPkbh fpzp g/P ehs/ jB. r'oyBkE B/ th ;b'eK d/ wkfXnw d[nkok nkgD/ ihtB^doPB ƒ g/P ehsk j?. r'oyBkE fbyd/ jB fe fijVk ftnesh ekb d/ gqGkt s'A w[es j' iKdk j? ns/ nkgDh itkBh ƒ ekp{ ftu oZydk j?, T[jh n;b ftu ;sh ns/ ish j?. fJe i'rh ƒ ykD^ghD dk bkbu th BjhA eoBk ukjhdk pbfe T[j f;o| T[sBk jh ykt/, fisBk T[; ƒ ihtzs ofjD bJh b'VhAdk j?. fJj' fijk i'rh jh w/ok tk;sfte Pkfrod j?. r'oyBkE dk eEB j? fe fJe ;Zu/ i'rh ƒ BwehB iK fwZm/ gdkoEK dh bkb;k BjhA eoBh ukjhdh Gkt fJj fe ihtB ;z;koe gqkgshnK dh bkb;k ofjs j't/. T[j i'rh ;Zuk j? i' nkgDh fsqPBk ƒ ekp{ ftu oZy ;edk j't/. r'oyBkE efjzd/ jB fe ftnesh ƒ fJj' fijk ezw BjhA eoBk ukjhdk fi; Bkb T[j gowkswk d/ nzfwqs o{gh wjK o; s'A tzfus j' ikt/. fijVk ftnesh ekw tk;Bk ftu v[Zp iKdk j? T[j nkgD/ ihtB ƒ ftnoE jh popkd eo p?mdk j?. ftnesh ƒ ;dk fJj :kd oZyDk ukjhdk j? fe ihtB BkPtkB j? ns/ T[; dh fwqs{ nNZb j?. fJ; bJh T[j nkgD/ wB ƒ fsqPBktK d/ nkeoPD ftu Bk pMZD d/t/. w"s nkgDh ;{uBk pj[s gfjbK d/ fdzdh j?. w"s d/ nkT[D s'A gfjbK jh r'v/ vrwrkT[D (ezpD) bZrd/ jB, g/N fYZbk g? iKdk j? ns/ tkbK dk ozr XT[bk (;|?d) j' iKdk j?. r'oyBkE fbyd/ jB fe fsqPBK o{gh pfxnkVhnK B/ gowkswk d/ nzfwqs o{gh wjK o; ƒ ;[e Z k fdZsk j?. fJ;soh o{gh pfxnkVh ekw tkPBK ƒ T[s/fis eoe/ ftnesh ƒ nkgD/ nkeoPD ftu c;k b?Adh j?. fJ; bJh ftnesh ƒ fJ;soh d/ w'j s'A pu e/ ofjDk ukjhdk j? sK jh T[j gowkswk dh gqkgsh eo ;edk j?. r'oyBkE nfij/ ftnesh ƒ w{oy d;d/ jB fijVk jo o'I fJ;soh dh ekwBk eodk j?. T[j ftnesh Bk e/tb w{oy jh j? pbfe nzBQK th j? ns/ T[j ed/ th nkgDh wzIb s/ BjhA g[Zi ;e/rk. fJj' fijk w{oy nkdwh nkgDh i/p ftu'A g?;/ you e/ fJ;soh o{gh pfxnkVh ƒ xo/ b? nkT[Adk j?. G'bh^Gkbh wK fJj ;'udh j? fe T[; dk g[Zso ftnkfjnk frnk j? ns/ T[; dk xo tZ; frnk j?. fi; soQK frZbh bZeVh ƒ id'A x[D bZr iKdk j? sK T[; x[D fJ; bZeVh ƒ gZfsnK ;w/s yk iKdk j?. fJ;/ soQK fJ;soh o{gh pfxnkVh wod dh fIzdrh ƒ yk iKdh j?. T[; d/ oes fpzd (thoi) ƒ BPN eo fdzdh j? ns/ T[; d/ ;w[Zu/ ;oho ƒ jVZg eo iKdh j?. fJ; fJ;soh B/ ;[or, wks ns/ gkskb b'e d/ ;ko/ ihtK dk ;|kfJnk eo fdZsk j?. fJ; phH J/H Gkr shik 7 gzikph u'DtK ftPk bJh fJe ;Zu/ i'rh ƒ ukjhdk j? fe T[j G[Zb e/ th fJ;soh o{gh pfxnkVh d/ B/V/ Bk ikt/ ;dk T[; s'A pu e/ oj/. fJ; ;b'e ftu r'oyBkE ;ziw tosD T[s/ I'o fdzd/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe pj[sk ykD tkbk ftnesh th wo iKdk j? ns/ fpbe[b G[Zyk ofjD tkbk ftnesh th fiT[Adk BjhA ofj ;edk. fJ; ;z;ko ftu T[jh ftnesh y[P ofj ;edk j? fijVk jo rZb dk ;ziw tosdk j?. ;ziwh ftnesh jh fJ; ;z;ko^;w[zdo ƒ gko eo ;edk j?. 1H3H3 u"gJh fJ; u"gJh ftu r'oyBkE fJe ;Zu/ i'rh dh gfoGkPk fdzd/ jB. nkg nB[;ko i' ftnesh xo^pko fsnkr e/ jh fJj ;wMD bZr gt/ fe T[; B/ i'r XkoB eo fbnk j?, T[j mhe BjhA efj fojk ns/ fijVk ftnesh xo ftu ofjD tkb/ ftnesh ƒ G'rh wzB e/ T[; dk fsq;eko eodk j?, T[j th i'r wkor s'A GNfenk j'fJnk j?. n;b ftu i'rh T[jh j? fi; B/ nkgD/ wB ƒ ;kX fbnk j? ns/ fi; dh nzso nkswk gowkswk Bkb i[V rJh j?. nzso nkswk ftu Mksh wkoB s'A fpBK nkgD/ nkg ƒ i'rh ;wMD tkbk ftnesh w{oy j?. T[j ed/ th ;Zuk i'rh BjhA fejk ik ;edk. r'oyBkE ih fbyd/ jB fe eJh nkdwh wkfJnk d/ jtkb/ Bkb ifs ;fs dh gfoGkPk d/D dk :sB eod/ jB. nfij/ nkdwh th nfrnkBh jh ej/ ikDr/. fijVk ftnesh wkfJnk i'V e/ nkgD/ nkg ƒ tZvk ns/ Pq/Pm wzBdk j?, T[j nfrnkBh j?. fJ; d/ Bkb jh nfijk ftnesh th nfrnkBh wzfBnk ikt/rk i' wkfJnk d/ ubh ikD s/ nkgD/ nkg ƒ }ohp ns/ fBoXB ;wMD bZr g?Adk j?. wkfJnk d/ dkB eoB Bkb th i'rh dh T[gkXh BjhA fwbdh feT[Afe fJj' fij/ dkBh ftnesh nfGwkB ftu c; iKd/ jB. ;' wkfJnk s'A fBob/g ofjD s/ jh ;Zu/ i'r dh gqkgsh j' ;edh j?. nrbh u"gJh ftu r'oyBkE nfrnkBh ftnesh dh BkdkB pZu/ Bkb s[bBk eod/ j'J/ fbyd/ jB fe d[BhnK dk d;s{o T[bNk j?. fJj g[Zm/ uZeo ftu c;h j'Jh j?. ftnesh ƒ nkgD/ wB ftu ;fji Gkt g?dk eoBk ukjhdk j?. ;fji frnkB jh tk;sfte frnkB j?. ;fji frnkB ƒ SZv e/ fijVk ftnesh tkd^fttkd ftu g? e/ nkgD/ g[;se^frnkB T[go nfGwkB eodk j?, T[j nzBQK ns/ nfrnkBh j?. T[; ƒ ni/ sZe nkgDh wzfIb dh ;'Mh BjhA j'Jh. 1H3H4 fjzdh dhnK fbysK r'oyBkE B/ fjzdh ftu th pj[s ;koh pkDh ouh j?. vkH ghsKpo dZs pVEtkb B/ ‘r'oy pkDh' ftu fJ; pkDh ƒ ;zrqfjs ehsk j?. ‘gzikph ekft ;zrqfj d/ ftdtkB ;zgkdeK vkH wkB f;zx YhAv;k ns/ vkH r[oPoB e"o iZrh B/ r'oy BkE dh ftukoXkok ns/ doPB ƒ ;wMD tk;s/ T[BQK dhnK fjzdh fbysK ftu'A th e[M Bw{B/ ;zefbs ehs/ jB. fJ; ;z;ko ftu nB/eK nkdwh iBw b?Ad/ jB ns/ nB/eK jh wo iKd/ jB. gowkswk s'A dksK wzr^ykD tkb/ ikueK dh frDsh th nB/e j?. fJ; d[BhnK ftu p/P[wko fe;w dh pB;gsh phH J/H Gkr shik 8 gzikph u'DtK ftPk j?. r'oyBkE nB[;ko gowkswk p/ns z ns/ wjkB j?. nkg c[owkT[Ad/ jB fe nebh us[okJhnK ns/ d[fBnkth ftfdnk gVQ b?D Bkb gowkswk dh gqkgsh BjhA j[zdh. ;r'A ftnesh nkgD/ eowK d[nkok jh gko T[sodk j?. r'oyBkE ;kyhnK fpnkB eo oj/ jB. T[; gowkswk dh i'fs jo fJe fdb ftu tZ;h j'Jh j?. r'oyBkE ;kX{ ƒ ;wMkT[Ad/ jB fe fJ; d[BhnK ftu fJT[A ofjDk ukjhdk j? fit/A fJ; Bkb e'Jh wsbp iK brkT[ jh Bk j't/. d[BhnK ftu pj[s ;kohnK xNBktK tkgo ojhnK jB. go fJe ;Zuk i'rh Bk sK fJBQK ƒ d/ydk j?, Bk ;[Ddk j? Bk jh w{zj d[nkok e[M p'bdk jh j?. fJ; gk;/ ns/ T[; gk;/, b'e ns/ gob'e ftu bfjoK T[Zm ojhnK jB. gowkswk Bk T[oko j?, Bk gko pbfe ;z;ko ;w[zdo d/ n?B ftueko ;[zB ;wkXh bkJh p?mk j?. gqG{ d/ gq/w ftu dhtkB/ fJe ;kX{ dh ;zrfs eo bJh j?. gqG{ dk Bkw b? b?D Bkb fBotkD dh gqkgsh j' iKdh j?. i'rh B/ gqkDk:kw d[nkok nkgD/ wB ƒ t; ftu eoe/ nkgD/ ;tk; d;w d[nko ftu uVQk bJ/ jB. fJ; d[BhnK d/ XzX{eko ftu i'rh B/ Bkdfpzd ƒ ;wM fbnk j?. d;w d[nko ftu ;tk; gj[zuD Bkb T[; dh nkswk d/ egkN (dotkI/) yZ[bQ rJ/ jB. r'oyBkE fbyd/ jB fe eJh G[Zb/^GNe/ y'ih T[; gowkswk dh sbkP pkjo eod/ jB gozs{ T[j sK wB[Zy dh nzsonkswk ftu ;wkfJnk j'fJnk j?/. j/ i'rh ‘ ;kv/ T[; JhPto d/ uoBh bZr ik. r[o{ wSzdo BkE ;wMkT[Ad/ jB fe fBr[o/ ftnesh dh rfs BjhA j[zdh. T[; ƒ fBotkD BjhA fwbdk. fJ; bJh ;Zu/ r[o{ dh sbkP eo b?Dh ukjhdh j?. r'oyBkE fbyd/ jB fe fijVk ftnesh nkgDhnK fJzdohnK d/ fgZS/ bZr N[odk j?, T[j w{zj s'A ;dk y'N/ puB p'b/rk. fJj' fij' ftnesh ƒ r'oyBkE ‘u{jVk efjzd/ jB. fijVk ftnesh nkgD/ bzr'N/ dk ish ns/ w{zj dk ;Zuk j?, T[j ;G s'A T[Zsw j?. i/ fe;/ ftnesh dk wB P[G j?, sK T[; bJh e[mkbh ftu gkfJnk j'fJnk gkDh jh rzrk d/ gkDh tork gftZso j?. fJj' fij/ ftnesh ƒ shoEK T[s/ ik e/ GNeD dh b'V BjhA pbfe T[j nkgD/ xo p?mk jh gowgd ƒ gk b?Adk j?. 1H3H5 i'rh ;' i' oky? i'r fJ; Ppd ftu r'oyBkE ih c[owkT[Ad/ jB fe i'rh T[j ftnesh j?, fi; B/ i'r XkoB eo fbnk j't/ noEks fi; B/ nkgD/ wB ƒ w'j wkfJnk s'A toi e/ gowkswk Bkb i'V fbnk j't/. T[;/ ƒ ;Zuk i'rh ikD' i' nkgDh ihG nEtk j'o fJzdohnK d/ wkfXnw d[nkok d[fBnkth gdkoEK dk (T[g) G'r Bk eo/. fijVk ftnesh wkfJnk ƒ SZv e/ wkfJnk^ofjs gowkswk d/ Bkb i[V iKdk j?, T[jh n;b i'rh j?. r'oyBkE ih efjzd/ jB fe fJe ;Zuk i'rh BZe^eN/, ezB ofjs ns/ ekD/ ftnesh dk ed/ th ;kE BjhA eodk. ;q/Pm g[oP ed/ th ;[zdo fJ;sohnK d/ w'j ftu BjhA c;d/. fi; soQK ekbh jKvh ƒ jZE brkT[D s/ ftnesh ƒ ekb\ u[zpV iKdh j?, fJ; soQK fJ;sohnK dh ;zrs ftu p?m e/ ftnesh dk w{zj ekbk j' iKdk j?. r'oyBkE ih ftnesh ƒ skVBk eod/ jB fe T[j fJ;soh Bkb w/b^fwbkg eoB dh pikfJ T[; s'A d{o jh oj/. r'oy BkE ih ;Zu'^;Zu efj oj/ jB fe fJ;soh ƒ fsnkr e/ fJBQK s'A fBob/g oj'. fBotkD gd dh gqkgsh bJh fJ;soh s'A d{o ofjDk jh fpjso j?. phH J/H Gkr shik 9 gzikph u'DtK ftPk 1H4 gq;zr ;fjs ftnkfynk dkw ekY pkxB b? nkfJnk. wkT[A ej/ w/ok g{s ftnkfjnk. rhbh beVh e' x[D bkfJnk. fsB vkb w{b ;fD ykfJnk. ftuko nXhB ekft yzv r'oyBkE dh pkDh ftu'A fbnk frnk j?. fJj ouBk gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zefbs j?. fJ; g[;se d/ ;zgkde vkH wkB f;zx YhAv;k ns/ vkH r[oPoB e'o iZrh jB. BkE ekft gozgok d/ fPo'wDh eth r'oyBkE fbyd/ jB fe ftnesh dh w{oysk t/y' fe T[j g?;/ you e/ xo ftu fJ;soh (gsBh) b? nkT[Adk j? ns/ wK ;wMdh j? fe T[; dk g[Zso ftnkfjnk frnk j?. T[; dk xo tZ; frnk j?. gozs{ jehes ftu fJ;soh dk ;kE fJT[A j? fit/A frZbh bZeVh ƒ x[D bZr frnk j't/. fJj x[D bZeVh dk fpbe[b ;ckfJnk eo fdzdk j? ns/ jo/^Go/ o[Zy th x[D bZrD Bkb BPN j' iKd/ jB. r'oyBkE ftnesh ƒ ;wMkT[Ad/ jB fe T[j fJ;soh dh ;zrs s'A pu e/ oj/. BkE ekft gozgok ftu fJ;soh ƒ tkPBktK T[s/fis eoB tkbk iht wzB e/ fJ; s'A puD dk T[gd/P fdZsk frnk j?. BkE ws nB[;ko fJ;soh dh ;zrs ftu ofjD tkbk ftnesh w'j wkfJnk ftu rq;s j' iKdk j?. fJ; bJh T[; ƒ w[esh dh gqkgsh BjhA j' ;edh. fJj ekft^pzd BkE ekft gozgok ns/ r'oy pkDh dh g{oh^g{oh gqfsfBXsk eodk j?. gq;zr ;fjs bJh e[M j'o gzeshnK (T) ykN/ Mo? ;b{D/ io? whm? T[gi? o'r ej? r'oy ;[Bj[ nzB gkDh i'r (n) i' xo fsnkr ejkt? i'rh xo tk;h e' ej? i[ G'rh nzso Gkt Bk goy? i'Jh r'oy p'b? w{oy ;'Jh nfGnk; bJh r'oy BkE dhnK gzi N{eK I[pkBh :kd eo'. 1H5 ;zy/g T[~soK tkb/ gqPB gqPB L r'oyBkE e"D j? < T[; dk gzikph ;kfjZs Bkb eh ;zpzX j?< T[so L r'oyBkE, BkE^i'rhnK dh gozgok dk fJe wjkB eth j?. T[; dh pkDh ftu ihtB dhnK fsqPBktK dk fsnkr eoe/ gowkswk Bkb fwbD dh ftXh ;wMkJh rJh j?. T[; dh GkPk g[oksB gzikph Bkb fwbdh^i[bdh j?. fJ; bJh T[; ƒ gzikph ;kfjs dk nkfd^eth wzfBnk iKdk j?. phH J/H Gkr shik 10 gzikph u'DtK ftPk gqPB L r'oy pkDh ftu pkxfB fe; ƒ fejk frnk j? < T[so L r'oy pkDh ftu pkxfB fJ;soh ƒ fejk frnk j?. fit/A fJe pfxnkVh ftnesh T[s/ nkeqwD eoe/ T[; ƒ yk iKdh j? fJ;/ soQK fJ;soh th ftnesh dhnK tkPBktK ƒ GVek e/ T[; dk ftBkP eo fdzdh j?. fJ;/ bJh BkE^pkDh ftu fJ;soh s'A d{o ofjD dk T[gd/P fdZsk frnk j?. gqPB L r'oyBkE dh pkDh fejV/^fejV/ ekft o{gK ns/ SzdK ftu fwbdh j?< T[so L r'oyBkE dh pkDh tZy^tZy Pk;soh okrK fit/A G?oT[ ns/ okwebh nkfd ftu ;zefbs j?. eth B/ PpdK ns/ ;b'eK d/ wkfXnw d[nkok pkDh ouh j?. d'jok ns/ u"gJh T[; d/ fgq: Szd jB. r'oy BkE B/ ny"sK, nNb ;ukJhnK ns/ T[bN pK;hnK d/ wkfXnw d[nkok nkgDh pkDh ouh j?. 1H6 g[oksB tkoK wZXekb ftu tko fJe pj[s jh gqf;ZX ns/ b'efgq: ekft o{g fojk j?. gzikp fJe ;hwktosh gqd/P j'D eoe/ fJE/ izrK^:[ZXK dk pj[s I'o fojk j?. Gkos T[s/ jwbk eoB tkb/ fisB/ th XkVth iK oki/ nkJ/, T[j ;ko/ gzikp d/ o;fsT[A j[zd/ j'J/ jh fdZbh sZe gj[zu/. :{BkBh, wzr'b, j{D, s[oe ns/ w[rb nkfde ;G e"wK gzikp tk;hnK Bkb b'jk b?D fgS'A jh nZr/ bzx ;ehnK. gzikp T[s/ j'D tkb/ nfij/ jwfbnK B/ gzikphnK ƒ izri{ ns/ pjkdo pDk fdZsk. fJjh ekoB j? fe izrK^:[ZXK d/ fpnkB Bkb Gog{o ekft o{g tko gzikphnK dk ;G s'A tZX jowB fgnkok ekft o{g pD frnk. wZXekb ftu, r[o{ BkBe d/t ih d/ ;w/A s'A gfjbK S/ tkoK pko/ uouk fwbdh j?. fJj tkoK b'e ethnK dh ouBk ;B. fJj nkgD/ w[ezwb ns/ gqwkfDe o{g ftu BjhA fwbdhnK. fJBQK d/ e[M nzP jh ;kv/ sZe gj[zu/ jB. ftfdnkoEhnK ƒ ikDekoh d/D bJh fJj nzP gzikph ekft ;zrqfj ftu Pkwb eo bJ/ rJ/ jB. fJBQK tkoK d/ Bkw jBL 1H tko okfJ ewkb w"i[dh eh 2H tko N[zv/ n;oki/ eh 3H tko bbk pfjbhwk eh 4H tko i'X/ tho/ g{opkDh eh 5H tko okfJ wfjw/ j;B/ eh 6H tko f;zedo fJpokfjw eh 1H6H1 fJj tkoK gzikp d/ ;odkoK, ikrhodkoK ns/ oitkfVnK d/ :[ZX^;wkukoK ƒ fpnkB eodhnK jB. fJBQK ftu :[ZX d/ tksktoD dh g/Pekoh pV/ ;[uZi/ Yzr Bkb j'Jh j?. wZXekb ftu :[ZX d/ w{b ekoB ;B L io (d"bs), i'o{ (fAJ;soh) ns/ iwhB. fJBQK tkoK ftu fJBQK fszB w{b ekoBk eoe/ j'D tkbhnK bVkJhnK d/ t/ot/ nzfes jB. fJjBK tkoK dh fJ; eoe/ th wjZssk j? fe r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi r[o{ ;kfjpkB dhnK eJh tkoK ƒ fJjBK tkoK dh X[Bh T[s Z / rkT[D dk nkd/P ehsk frnk j?. phH J/H Gkr shik 11 gzikph u'DtK ftPk 1H7 gq;zr ;fjs ftnkfynk gkgh ykB fpokw go ufVQ nkfJ f;ezdo. G/V d[jK dk wfunk pv oD d/ nzdo. cfVnk ykB fpokw ƒ eo pv nvzpo. pXk ;zrb gkfJe? iD ehb/ pzdo. ftuko nXhB ekft gzeshnK g[oksB tkoK ftu'A bJhnK rJhnK jB. fJBQK tkoK d/ yzvK ƒ vkH wkB f;zx YhAv;k ns/ vkH r[oPoB e"o iZrh B/ gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zgkfds ehsk j?. fJj tkoK b'e^ethnK dh ouBk jB gozs{ fJjBK ethnK pko/ pj[s/ t/ot/ BjhA fwbd/. fJ; tko ftu eth f;ezdo ns/ fJpokjhw d/ dofwnkB j'D tkbh bVkJh dk jkb fpnkB eodk j?. eth nB[;ko fJpokjhw ykB fJe gkgh ikrhodko ;h. T[; d/ I[bwK ƒ t/y e/ f;ezdo ykB B/ T[; T[go jwbk p'b fdZsk. d'jK :'fXnK dh oD^y/so ftu pj[s fGnkBe bVkJh j'Jh. nkyo ;Zu/ ;{ow/ f;ezdo ykB dh fiZs j'Jh ns/ T[; B/ pj[s j[fPnkoh Bkb fJpokjhw ykB ƒ frqcsko eo fbnk. T[; B/ fJpokjhw ykB d/ rb ftu ;zrb gk e/ T[; ƒ pzBQ fbnk ns/ T[; d/ I[bw dk nzs eo fdZsk. fJ; tko ftu eth dk fpnkB pj[s i'P Gog{o ns/ pho o;h j?. eth B/ fdqPNKs nbzeko d/ gq:'r Bkb nkgD/ fpnkB ƒ pj[s gqGktPkbh ns/ o"ue pDk fbnk j?. fJ; ekft^pzd ftu jk; o; dk th pVk ebkwJh gq:'r j'fJnk j?. ;w[Zu/ o{g ftu fJj ouBk gzikph dhnK b'etkoK dh g{oh g{oh gqshfBXsk eodh j?. ;zyg / T[Zso tkb/ gqPB 1H gzikph ;kfjs dk w[Y Z bk ouBkeko fe; B{z wzfBnk iKdk j? s/ T[; dk r[o{ e"D ;h< (d;zpo 2016) 2H g[oksB gzikph ekft ;zrqfj g[;se d/ ;zgkdeK d/ BK fby'. fJ; ftu fejV/^fejV/ ;{|h ethnK dhnK ouBktK doi jB< (d;zpo 2017) 1H8 ;jkfJe g[;sektbh 1H gq'H gofwzdo f;zx, feogkb f;zx e;/b, gzikph ;kfjs dh T[sgsh s/ ftek;, bkj"o p[e Pkg, b[fXnkDk. 2H gq'H feogkb f;zx e;/b, gzikph ;kfjs dk fJfsjk;, GkPk ftGkr, gzikp, gfNnkbk. 3H vkH ;[fozdo f;zx e'jbh, gzikph ;kfjs dk fJfsjk;, gzikph :{Bhtof;Nh, uzvhrVQ. phH J/H Gkr shik gzikph u'DtK ftPk gkm Bzpo L 1H2 P/\ |ohd ns/ T[jBK dhnK ouBktK 1H2H1 G{fwek phH J/H Gkr shik, gzikph ;kfjs d/ ftfdnkoEhnK ƒ 1700 JhH se ouh rJh pkDh ns/ eftsk pko/ ikDekoh d/Dk, f;b/p; dk w{b wzst j?. fJ; wzst bJh fJ; ekb d/ wjZstg{oB ethnK dhnK u'DthnK ouBktK gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zgkfds ehshnK rJhnK jB. fJBQK ethnK ftu'A P/\ |ohd gzikph ;kfjs dk fJe wjkB eth j?. T[; B/ ;{ch ekft gozgok dk nkozG ehsk. T[BQK s'A pknd fJj ekft gozgok wZXekbhB gzikph eftsk dk fJe nwho ns/ r"otwJh ;owkfJnk pD rJh ns/ fJ; gozgok ftu Pkj j[;?B, p[bQ/ Pkj, ns/ jkPw tor/ b'efgq: eth g?dk j'J/. 1H2H2 o{g^o/yk fJ; gkm ftu P/\ |ohd ih dh P\Phns, ftukoXkok ns/ ekft ebk Bkb ikD gfjukD eotkJh rJh j?. |ohd ih dh pkDh Bkb ;zpzfXs PpdK ns/ ;b'eK ftu tofDs T[BQK dh ftukoXkok dk ftPb/PD ehsk frnk j? ns/ gzikph eftsk ƒ T[BQK d/ :'rdkB pko/ th ftuko ehsk frnk j?. gkm d/ nzs ftu ;zy/g T[~soK Bkb ;zpzfXs gqPB th fdZs/ rJ/ jB sK i' ftfdnkoEh |ohd^pkDh Bkb ;zpzfXs jo Io{oh t/ot/ pko/ gfofus j' ;eD. nzs ftu ;jkfJe ;wZroh dk t/otk th fdZsk frnk j?. 1H2H3 |ohd ih dk ekft nB[Gt ns/ :'rdkB P/\ |ohd dk iBw 1173 JhH ftu fgzv e'm/tkb (y'stkb) fty/ P/\ iwkb[dhB ;[b/wkB d/ xo j'fJnk. nkg B/ w[Ybh ftfdnk w[bskB fty/ gqkgs ehsh. fJE/ jh nkg dh w[bkeks y[nkik e[sp[ZdhB pyfsnko ekeh Bkb j'Jh i' ;{|hnK d/ fuPsh f;bf;b/ d/ pj[s tZv/ ;{|h |eho ;B. nkg B/ y[nkik ih ƒ nkgDk r[o{ XkoB eo fbnk. nkg B/ e[M ;wK fdZbh ftu fpskfJnk. go fJ; ;EkB s/ ofjzfdnK j'fJnk nkg dh gqG{ Grsh ftu ek|h ftxB ;h. fJ; bJh nkg nkgD/ fgzv e'm/tkb d/ BIdhe jh ni'XB fty/ nk fNe/. nkg d/ uoB g?D ;dek fJj ;EkB gftZso pD frnk ns/ nZiebQ fJj gkegNB d/ Bkw Bkb wPj{o j?. fJE/ ofjzfdnK j'fJnk nkg B/ gqG{^Grsh ns/ ;{|h ftukoXkok dk gquko ehsk. nkg d/ gqGkt nXhB pj[s ;ko/ b'e ;{|h ftukoXkok tZb fyu/ rJ/. y[nkik e[sp[dhB pyfsnko ekeh d/ ubkDk eo ikD fgS'A nkg fuPsh ;zgodkfJ d/ w[yh pD rJ/. ;{|htkd d/ ;zdoG ftu ni th nkgdk Bkw pVh PoXk ns/ ;fseko Bkb fbnk iKdk j?. 4H3H1H nkg B/ gzikph GkPk ftu pj[s ;koh pkDh ouh. nkg d[nkok T[uko/ rJ/ 112 ;b'e ns/ 4 Ppd r[o{ rqzE ;kfjp ftu ;zefbs jB. fJ; pkDh ftu gowkswk Bkb w[Zjps, r[o{ phH J/H Gkr shik 13 gzikph u'DtK ftPk dh b'V, P[G eowK ns/ jbhwh Gfonk ihtB fiT[D dk T[gd/P fdZsk frnk j?. nkg gzikph d/ gqEw eth j'J/ jB feT[Afe nkg s'A gfjbK fe;/ th eth dh ouBk fbys o{g ftu ;kv/ sZe BjhA gj[u z h. nkg d[nkok fby/ rJ/ ;b'eK dh p'bh pVh fwZmh, m/m ns/ otkBh Gog{o j?. ;b'eK ftu tX/ o/ eoe/ d'jok Szd dk gq:'r j'fJnk j?. feXo/ ;'omk tor/ Szd th fdqPNhr'uo j' iKd/ jB. nkg d[nkok tos/ rJ/ fpzp, gqshe ns/ nbzeko pV/ w"fbe ns/ gqGktPkbh jB. d/y' L |ohdk fuzs yN'bk tkD[ d[y[ fpofj ftSktD[ b/c[ J/j[ jwkok ihtDk s{ ;kfjp ;u/ t/y[ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH |ohdk ;kfjp dh efo ukeoh fdb dh bkfj GoKfd dot/;k B' b'Vhn? o[yK dh ihoKfd HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH sB[ sg? sB{o fiT[ pkbD[ jv pbzfB g?oh EeK f;fo i[bK i/ w{z fgoh fwbzfB nkg dh ekft GkPk T[s/ w[bskBh dk ek|h gqGkt j? i' T[; ;w/A gzikph dh fJe gqw[Zy T[gGkPk ;h. fJ; s'A fpBK noph, cko;h ns/ ;z;feqs d/ e[M Ppd th nkg dh pkDh ftu nk rJ/ jB. P/\ |ohd ih gzikph ;{|h ekft gozgok d/ ;ot fPo'wDh eth ej/ iKd/ jB. :kd oZyD :'r e[M rZbK P/\ |ohd 1H ;{|h ekft^Xkok d/ w'Yh 2H gzikph d/ gfjb/ gqwkfDe eth 3H ouBk r[o{ rqzE ;kfjp ftu doi 4H b'e GkPk dh tos'A 1H2H4 P/\ |ohd dhnK ouBktK dk ftPk^t;s{ 1H2H4H1 ;b'e L P/\ |ohd ih d/ ;b'eK ns/ PpdK dk ftPk t;s{ oZph gq/w j?. nkg dk ftuko j? fe T[; gowkswk B/ ;kƒ fJj ihtB fJ;/ bJh gqdkB ehsk j? fe n;hA T[; dk f;woB eoe/ nkgD/ ihtB ƒ ;kofEe pDk ;ehJ/ ns/ BoeK dh nZr s'A pu ;ehJ/. fijV/ b'e gowkswk dk f;woB iK pzdrh eoB dh pikfJ d[fBnkth gqkgshnK d/ fgZS/ bZr s[od/ jB, |ohd ih T[jBK ƒ pko^pko skVBk th eod/ jB. d/y' L |ohdk e'm/ wzvg wkVhnk T[;ko d/ Gh rJ/ e{Vk ;T[dk eo rJ/ r'oh nkfJ gJ/ phH J/H Gkr shik 14 gzikph u'DtK ftPk ns/ |ohdk p/fBtkik e[fsnk J/j B Gbh ohfs epjh ufb B nkfJnk gzi/ tys w;hfs |ohd ih ftnesh ƒ gowkswk d/ bV bkT[D bJh T[; ƒ w"s dk voktk th fdzd/ jB. nkg nB[;ko ihtB ns/ w"s d'tA/ gowkswk d/ jZE ftu jB. fi; fdB ftnesh dk iBw j[zdk j?, T[;/ fdB T[; dh w"s th fBPfus eo fdZsh iKdh j?. w"s nNZb j?. fJ; s'A e'Jh pu BjhA ;edk. fijV/ b'e gowkswk dk f;woB ns/ pzdrh eod/ jB, T[BQK ƒ gowkswk nkgD/ Bkb fwbk b?Adk j? go fijV/ b'e d[fBnkth t;sK dh gqkgsh bJh GNed/ ofjzd/ jB, woB s'A pknd gowkswk T[BQK ƒ pVhnK em"o ;IktK fdzdk j?. nkg c[owkT[Ad/ jBL |ohdk t/y[ egkj? fi Ehnk fi f;fo Ehnk fsbkj ewkd? no ekrd? e[zB/ e'fJfbnkj wzd/ nwb eo/fdnK fJj ;ikfJ fsBkj |ohd ih dk eEB j? fe gowkswk dk Bkw ;G d[fBnkth t;sK s'A fwZmk ns/ ;[nkdbk j?. ihtB d/ j'o ;ko/ gdkoE ftP?b/ (Ifjohb/) jB, e/tb gowkswk dk Bkw jh nzfwqswJh j?. fJ; bJh b'eK ƒ gowkswk d/ Bkw Bkb i[V ikDk ukjhdk j?. |ohd ih ftnesh ƒ B?fse r[D XkoB eoB dk T[gd/P th fdzd/ jB. nkg nB[;ko ed/ fe;/ ƒ fcZek BjhA p'bDk ukjhdk feT[Afe ;ko/ fJB;kB T[;/ gowkswk d/ ;ki/ j'J/ jB. ed/ fe;/ dk fdb th BjhA d[ykT[Dk ukjhdk feT[Afe jo fdb ftu T[;/ gowkswk dk fBtk; j?. fJ; s'A fpBK nkg fywk eoB, r[BkjK s'A s'pk eoB ns/ ;po^;zs'y XkoB eoB tor/ P[G eowK T[~s/ th I'o fdzd/ jB. 1H2H4H2 y?o[ dhi? pzdrh fJ; Ppd ftu |ohd ih gowkswk s'A pzdrh dh \?o wzrd/ jB. nkg dk ftuko j? fe fJ; d[BhnK d/ gdkoE ns/ ;[y^nkokw fwfEnk ns/ BkPwkB jB. e/tb gowkswk dk Bkw jh ;uk ns/ ;[ydkJh j?. |ohd ih dk eEB j? fe i' gowkswk dh pzdrh eoBh j? sK ;u/ fdb'A eoBh ukjhdh j?. ftykt/ dh Grsh eoB dk e'Jh bkG BjhA. fijV/ b'e fJT[A eod/ jB, T[j M{m/ ns/ gkyzvh jB. gowkswk dk Bkw igD tkb/ ftnesh d/ fujo/ T[go fJe nb"fee uwe nk iKdh j? id'A fe T[; d/ Bkw s'A N[ZN/ ftnesh Xosh T[go p'M pD e/ ofj iKd/ jB. |ohd ih nB[;ko T[jh b'e n;b dot/P jB fiBQK ƒ gowkswk nkg nkgDh woIh Bkb nkgD/ bV bk b?Adk j?. nfij/ dot/P XB j[zd/ jB ns/ T[BQK dk jh fJ; d[BhnK ftu nkT[Dk ;cb wzfBnK iKdk j?. |ohd ih gowkswk d/ r[DK ns/ wfjwk dk rkfJB eod/ j'J/ c[owkT[Ad/ jB fe T[j gowkswk b'eK dh oZfynk eoB tkbk ngko ns/ p/ns z j?. fijV/ b'e T[; d/ fJ; ;o{g ƒ gfjukD b?Ad/ jB, w?A T[BQK d/ uoB u[zwdk jK. |ohd ih fJ; ftnkge ns/ nBzs gowkswk dh gBkj ftu ofjDk b'ud/ jB. T[j gowkswk pyPDjko j?. ftnesh ƒ T[; dh pzdrh s'A fpBK j'o fe;/ Pesh dk nk;ok BjhA sekT[Dk ukjhdk. phH J/H Gkr shik 15 gzikph u'DtK ftPk 1H2H4H3 fiwh g[S? nk;wkB fJ; Ppd ftu P/\ |ohd ih iht ƒ w"s dk vo fdzd/ j'J/, gowkswk Bkb gq/w eoB dk T[gd/ P fdzd/ jB. nkg dk c[owkB j? fe fi; Poho dhnK fJZSktK ƒ g{ohnK eoB tk;s/ fJB;kB nkgDh ;koh fIzdrh bk fdzdk j?, T[; B/ fwZNh ftu fwb ikDk j? ns/ epo jh T[; dk n;b xo pD/rh. fJ;/ bJh |ohd ih ftnesh ƒ ;wMkT[Ad/ jB fe T[j nkgD/ wB dhnK fJSktK d/ fgS/ Bk GNe/. feT[Afe fJj fJZSktK wB ƒ nPKsh ns/ ghVk jh fdzdhnK jB. |ohd ih efjzd/ jB fe i/ fJB;kB fJ; rZb ƒ nkgD/ wB ftu gZeh soQK t;k bt/ ns/ ed/ th G[Zb/ Bk fe T[; dh w"s nNZb j? ns/ T[; ƒ d[pkok ed/ th fJj ihtB gqkgs BjhA j't/rk sK T[j BkPwkB d[BhnK dh w'j^wkfJnk d/ fgS/ bZr e/ ed/ th nkgD/ nkg ƒ popkd Bk eo/. |ohd ih fJB;kB ƒ ;Zu p'bD, Xow d/ wkor T[s/ uZbD ns/ M{m s'A pu e/ ofjD dk T[gd/ P fdzd/ jB. i/ fJB;kB B/ nkgDh ihtB^:ksok ƒ ;|b pDkT[Dk j? sK T[; ƒ ukjhdk j? fe T[j r[o{ d/ dZ;/ j'J/ o;s/ T[s/ g{o/ ftPtkP Bkb uZb/. e'Jh ftob/ r[ow[y jh fJ; ;z;koe ;w[zdo s'A ;[oyo{ j' e/ gko T[sod/ jB, pkeh d/ ;G nkgD/^nkgD/ r[BkjK d/ Gko Bkb v[Zp iKd/ jB. fijV/ b'e P[ZG eow BjhA eod/, nrb/ ijkB ftu ik e/ T[BQK ƒ pj[s em'o ;IktK MZbDhnK g?DrhnK. fJE'A se fe T[BKQ d/ ;'B/ tor/ ;oho ƒ iwd{s nkfonK Bkb uho d/Dr/. |ohd ih efjzd/ jB fe fJ; ;z;ko ftu e[M th ;fEo iK ;EkJh BjhA j?. tZv/^tZv/ P/\ ns/ gho th ;dk bJh fJ; ;z;ko ftu BjhA ofj ;ed/. nkgDh rZb eod/ j'J/ |ohd ih ;wMkT[Ad/ jB fe ni w?A fi; nk;D T[Zs/ p?m e/ s[jkv/ Bkb rZbpks eo fojk jK, w/o/ s'A gfjbK nB/eK j'o b'e fJ;/ nk;D T[~s/ p?m/ j'Dr/ gozs{ ni T[j fJ; d[BhnK ftu BjhA jB. fit/A eZse d/ wjhB/ ftu e{ziK d{o^d[okv/ s'A T[~v e/ ;kv/ d/P ftu nk gj[zudhnK jB, u/s d/ wjhB/ ftu jtk dh orV Bkb izrbK ƒ nZr bZr iKdh j? ns/ ;ktD d/ wjhB/ ftu fpibh dh roi^uwe ;[Gkte j?, fJ;/ soQK f;nkb dh o[Zs ftu iht^o{gh fJ;soh ƒ gsh o{gh gowkswk Bkb fwb e/ ofjDk ukjhdk j?. ftnesh ƒ nkgD/ wB ftu gZeh soQK fJ; ;Zu ƒ t;k b?Dk ukjhdk j? fe T[j BkPwkB j? ns/ T[; B/ fJe fdB fJ; ;z;ko ƒ SZv e/ e{u eo ikDk j?. ftnesh dk p[Zs pDB s/ xZN'^xZN S/ wjhB/ dk ;wK bZr iKdk j? gozs{ \sw j[zfdnK fJe gb th BjhA brdk. fJ; IwhB T[~s/ pj[s ;ko/ wjKg[oyK B/ iBw fbnk gozs{ nZi T[j feXo/ th fdykJh BjhA fdzd/. T[j epoK ftu gJ/ jB ns/ pj[s b'eK d/ T[bkjw/ T[BQK d/ f;o ofj rJ/ jB. fJ; bJh |ohd ih d[BhnK ƒ BkPwkB ns/ n;EkJh wzBd/ j'J/ b'eK ƒ gowkswk Bkb i[VB ns/ T[; dh pzdrh eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. 1H4H4H4 p/Vk pzfX Bk ;feU fJ; Ppd ftu |ohd ih ftnesh ƒ ;w/A dk ;d^T[g:'r eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko fijV/ b'e itkBh ftu gowkswk dh pzdrh BjhA eod/, T[j p[Ykg/ ftu nk e/ fJj ezw BjhA eo ;ed/. feT[Afe fijV/ b'e itkBh ftu nkgD/ wB dhnK fJZSktK d/ fgZS/ bZr e/ GNed/ ofjzd/ jB, p[Y/g/ d/ ;w/A ftu th T[BQK dk nkgD/ wB T[s/ ekp{ BjhA ofj ;e/rk. pbfe nkgD/ wB dhnK fsqPBktK d/ fgS/ bkuko j' e/ GNed/ j'J/ nfij/ b'e fJ; ;z;ko^;w[zdo dhnK w{zj I'o bfjoK ftu v[Zp woBr/. |ohd ih efjzd/ jB fe fJ; d[Bhnk d/ nkeoPD ns/ phH J/H Gkr shik 16 gzikph u'DtK ftPk ozro{g e;[zGV/ d/ c[bK d/ ozr tKr eZu/ ns/ E'V fuo/ jB. fJBQK Bkb gqhs gkT[Dk nkgD/ wB ƒ nPKs eoBk j?. |ohd ih d[BhnK d/ ;o{g pko/ j'o ;wMkT[Ad/ j'J/ fbyd/ jB fit/A fJe fJ;soh nkg sK ewI'o ns/ gsbh fijh j't/ go T[; dk gsh nfsnzs em'o ns/ vkYk j't/ sK T[; fJ;soh ƒ nkgD/ gsh dh woIh ns/ oIk s'A pkjo ikDk BjhA ukjhdk. fJT[A Bk eoB s/ T[; ƒ pVh em'o ;Ik fwb ;edh j?. fJ;/ soQK iht o{gh fJ;soh ƒ nkgD/ ;ot PeshwkB ns/ p/nzs gsh o{gh gowkswk dh oIk ftu jh ofjDk ukjhdk j?. fJ; d[BhnK ftu pko^pko BjhA nkfJnk ikDk feT[Afe gowkswk B/ e/tb fJe tko jh iht ƒ fIzdrh gqdkB ehsh j?. fit/A EDK ftu'A pkjo nkfJnk d[ZX d[pkok EDK ftu BjhA ik ;edk ns/ w/b/ ftu i[V/ b'e d[pkok T[;/ soQK fJZem/ BjhA j' ;ed/, fJ;/ soQK iht d[pkok fJ; d[BhnK ftu BjhA nk ;e/rk. u/sktBh fdzd/ j'J/ |ohd ih ;wMkT[Ad/ jB fe fi; ;w/A gowkswk B/ iht ƒ nkgD/ gk; p[bk fbnk sK T[; ƒ jo jkbs ftu ikDk jh g?Dk j?. T[; d/ j[ew nZr/ iht dk e'Jh T[Io iK pjkBk BjhA uZb/rk. iht dh nkswk T[; d/ j[ew ftu pZMh j'Jh, T[; d/ uoBK ftu gj[u z /rh ns/ fJ; iht dk ;oho fJE/ jh fwZNh ftu fwb ikt/rk. fJ; bJh ftnesh ƒ jw/Pk gowkswk d/ Bkw Bkb i[V e/ ofjDk ukjhdk j? ns/ pzdrh d/ nwb ƒ ed/ th ebQ s/ BjhA SZvDk ukjhdk. e'Jh gsk BjhA fe ebQ dk fdB ftnesh B/ d/yDk th j? iK BjhA. |ohd dh eftsk d/ gqw[Zy ftP/ iht ns/ ;kok ;z;ko BkPwkB j?. iht ƒ gowkswk Bkb fgnko eoBk ukjhdk j?. iht ƒ ihtB ftu uzr/ ezw eoB/ ukjhd/ jB. 1H4H5 gq;zr ;fjs ftnkfynk fdbj[ w[jpfs fiB[ ;/Jh ;funk.. fiB[ wfB j'o w[fy j'o f; eKY/ efunk.. os/ fJPe y[dkfJ ozr dhdko e/.. ft;fonk fiB Bkw[ s/, G[fJ Gko[ EhJ/.. ftuko nXhB ekft gzeshnK ;{|h ekft gozgok d/ fPo'wDh eth P/\ |ohd ih dh ouBk ‘‘y?o dhi? pzdrh'' ftu'A bJhnK rJhnK jB. fJj ouBk ‘‘gzikph ekft ;zrqfj'' ftu ;zefbs j?. vkH wkB f;zx YhAv;k ns/ vkH r[oPoB e"o iZrh B/ fJ; ouBk d/ wjZst ƒ gfjukDfdnK j'fJnK fJ; ƒ phHJ/H Gkr shik bJh fBPfus gkm^g[;se ftu Pkwb ehsk j?. fJ; ekft^N[eVh ftu |ohd ih ftnesh ƒ gowkswk Bkb ;Zuk gq/w eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. ;Zuk gqw / eoB tkbk ftnesh jh ;Zuk nytk ;edk j? feT[Afe T[j M{m ns/ gkyzv s'A pu e/ ofjD dh db/oh eo ;edk j?. go fijV/ b'e d{finK ƒ X'yk d/D bJh ftykt/ dh Grsh eod/ jB, T[BQK ƒ fJ; eow s'A e'Jh bkG BjhA j'Dk feT[Afe gowkswk e/tb ;Zuh Grsh T[go phH J/H Gkr shik 17 gzikph u'DtK ftPk jh ohMdk j?. fijV/ b'e gowkswk Bkb ;Zu/ fJPe d/ iIp/ Bkb i[V iKd/ jB, T[BQK dh P\Phns T[s/ fJe nkb"fee fByko nk iKdk j? ns/ T[j ;zs g[oy pD iKd/ jB gozs{ fJ; d/ T[bN fijV/ wBw[y b'e gowkswk dh w[jZps s'A p/w[y j' e/ j'o bkb;ktK d/ fgS/ GNed/ ofjzd/ jB, T[BQK dk ihtB fBPcb ofj iKdk j?. T[j fJ; soQK Bkb fJ; d[Bhnk T[s/ fJe Gko jh jB ns/ T[BQK d/ ihtB dk e'Jh noE BjhA. fJ; soQK |ohd ih pV/ ;fji Yzr Bkb ftnesh ƒ gowkswk Bkb gq/w eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. fJ; Ppd ftu |ohd ih B/ nfXnksfwe gq/w d/ gqrNkt/ bJh pV/ ;[zdo w[jktfonK ns/ nykT[Ask dk gq:'r ehsk j?. gzikph p'bh dk m/m ns/ fwZmk o{g fJ; Ppd d/ gqGkt ƒ j'o th shyD pDk fdzdk j?. feXo/^feXo/ bfjzdh T[gGkPk dh ukPBh th t/yh ik ;edh j?. ;zyg/ ftu fJj ekft^N[eVh |ohd^pkDh dh fJe pVh T[sfeqPN T[dkjoD g/P eodh j?. gq;zr ;fjs ftnkfynk bJh e[M wjZstg{oD gzeshnK (T) |ohdk do dot/;h rkyVh ubh d[Bhnk Gfs.. pzfBQ T[mkJh g'Nbh feE/ tzRk xfs.. (n) o[yh ;[yh ykfJ e? mzYk gkDh ghT[.. |ohdk d/fy gokJh u'gVh B so;kJ/ ihT[.. (J) p'bhn? ;u[ Xow[ M{m B p'bhn?.. i' r[o{ d;? tkN w[ohdk i'bhn?.. S?b bzxd/ gkfo r'oh wB Xhohnk.. ezuB tzB/ gk;/ ebtfs uhfonk.. B'N L fJjBK gzeshnK dh gq;zr ;fjs ftnkfynk nkgD/ gXZo s/ eo'. 1H2H6 ;zy/g T[s ~ oK tkb/ gqPB gqPB L nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu P/\ |ohd ih d/ fezB/ ;b'e doi jB< T[so L ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu |ohd ih d/ Bkw j/m e[b 130 ;b'e doi jB. fJBQK ftu'A 18 ;b'e tZy^tZy r[o{ ;kfjpkB dh ouBk jB ns/ 112 ;b'e P/\ |ohd ih d/ jB. gqPB L |ohd ih d/ ;b'eK dk ftPk eh j?< T[so L |ohd ih d/ ;b'eK ftu wB[Zy ƒ ihtB dh BkPwkBsk ns/ w"s dh fGnkBesk fdyk e/ gowkswk dh pzdrh eoBh f;ykJh rJh j?. gqPB L |ohd ih fe; Xkok d/ eth jB< T[so L |ohd ih ;{|h ekft Xkok d/ eth ;B. nkg ;{|hnK d/ fuPsh f;bf;b/ d/ wjkB ;{|h |eho j'J/ jB. Gkos ftu nkg dk Bkw pVh PoXk ns/ ;fseko Bkb fbnk iKdk j?. phH J/H Gkr shik 18 gzikph u'DtK ftPk gqPB L |ohd ih ƒ ;{|h eth feT[A fejk iKdk j?< T[so L |ohd ih dk ;zpzX ;{|h fcoe/ Bkb ;h. fJj b'e ekbh ;{| d/ eZgV/ gfjfBnk eod/ ;B ns/ oZp Bkb w[jZps eoB s'A f;tkfJ j'o fe;/ d[fBnkth ezw ƒ wjZst BjhA ;B fdzd/. ;{|h gozgok JhokB s'A j[zdh j'Jh GkostoP ftu gj[zuh ;h. gqPB L |ohd ih dh gzikph ekft ƒ eh d/D j?< T[so L |ohd ih gzikph GkPk d/ gfjb/ gqwkfDe eth j'J/ ;B. nkg s'A gfjbK ou/ rJ/ ;kfjZs dh gqwkfDesk pko/ ftPtkP Bkb e[M BjhA fejk ik ;edk. feT[Afe r[o{ BkBe d/t ih B/ |ohd pkDh ƒ g{oh soQK ;zGkb fbnk ;h ns/ pknd ftu fJ; ƒ r[o{ rqzE ;kfjp ftu ;zefbs eo fdZsk frnk ;h, fJ; tk;s/ |ohd ih ƒ gzikph GkPk dk gfjbk fPo'wDh eth wzfBnk ik ;edk j?. gqPB L fe;/ fJe eftsk d/ ftP? t;s{ T[s/ B'N fby' L (T) fiwh g[S? n;wkB (n) p/Vk pzfX Bk ;feU (J) y?o[ dhi? pzdrh wjZstg{oB gqPB 1H P/\ |ohd eth pko/ ikDekoh fdzd/ j'J/ T[; d[nkok gzikph ;kfjs ftu gkJ/ :'rdkB pko/ ikDekoh fdU. (d;zpo 2016) 2H @p/Vk pzfX B ;feU# eftsk dh ;kfjse s"o #s/ goy eo'. (d;zpo 2016) ;zyg / T[Zso tkb/ gqPB 1H pkpk |ohd B/ nkgDhnK ouBktK ftu fej' fij/ ftP/ bJ/ jB< (d;zpo 2016) 2H pkpk |ohd ih B/ nkgD/ Pb'eK ftu fejV/^fejV/ B?fse r[DK B{z XkoB eoB bJh fejkj?< (d;zpo 2017) 1H2H7 ;jkfJe g[;sektbh 1H gq'H pqjwirdhP f;zx, p'b? P/\ |ohd, tkfo; Pkj ckT[Av/PB, nzfwqs;o. 2H vkH jowzdo f;zx fdUb ns/ pqjw irdhP f;zx, wkBtsk dk gqshe L pkpk |ohd, |ohd ;kfjs ;zw/bB, nzfwqs;o. 3H gq'H ;kfjp f;zx, ;Nhe ;b'e P/\ |ohd, f;zx podoI, nzfwqs;o. phH J/H Gkr shik gzikph u'DtK ftPk gkm Bzpo L 1H3 Grs Bkwd/t ns/ T[jBK dhnK ouBktK 1H3H1 G{fwek ns/ o{g^o/yk phHJ/H Gkr shik, gzikph ;kfjs d/ ftfdnkoEhnK ƒ wZXekbhB gzikp ekft dhnK tZy^tZy XkoktK ns/ gqftoshnK Bkb gfofus eokT[D bJh wZXekb ftu ou/ rJ/ Grsh ekft dk nfXn?B pVk Io{oh ;wfMnk frnk j?. Grsh ekft fJe nfijk wzu j? i' r[owfs ekft Xkok ns/ wZXekb dhnK e[M j'o ekft gqftoshnK dh nkXkofPbk pfDnk. gzikph ftu fbyD tkb/ ;zsK^GrsK ftu'A Bkwd/t ih ;ot gqw[Zy jB. p/PZe nkgdk iBw wjKokPNo ftu j'fJnk gozs{ nkg ek|h ;wK gzikp ftu th oj/ ns/ wokmh s'A fpBK nkg B/ gzikph ftu th ek|h pkDh ouh. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu nkg d/ 61 Ppd ;zrqfjs jB. gzikph ekft ;zrqfj d/ ;zgkdeK B/ ftfdnkoEhnK ƒ Grs Bkwd/t ih dh pkDh Bkb gfofus eotkT[D tk;s/ T[BQK d/ 20 Ppd fJ; gkm^g[;se ftu Pkwb ehs/ jB. 1H3H2 Grs Bkwd/t ih dk ;kfjfse :'rdkB wZXekbhB Grsh ekft dh gozgok ftu Grs Bkwd/t ih dk Bkw pVk T[~xk j?. T[BQK dk T[gd/P y/so e/tb nkgD/ gqd/P^wjKokPNo^se jh ;hws BjhA ;h pbfe nkg B/ Gkos d/ pj[s ;ko/ gqd/PK ftu x[zw^fco e/ Grsh wkor dk gquko ehsk. T[~so Gkos ftu Grsh wkor dk gquko eoB tkb/ gfjb/ ;zs, Grs Bkwd/t ih jh j'J/ jB. Bkwd/t ih dh ihtBh pko/ e'Jh gqwkfDe ikDekoh T[gbpZX BjhA j?. vkH gqGkeo wkut/ d[nkok fbys g[;se Bkwd/ t L ihtBh ns/ ouBk, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk tb'A gqekfPs j'Jh j?. fJ;/ gq;rz ftu vkH i'X f;zx ofus ‘Grs Bkwd/t sEk j'o Grs' ih d/ ihtB ns/ pkDh pko/ wjZstg{oB ikDekoh gqdkB eodh j?. 1H3H2H1 Grs Bkwd/t ih Gkos d/ T[BQK w[Yb/ GrsK ftu'A jB fiBQK B/ pqkjwDtkd d/ ipo ns/ dwB d/ fto[ZX nkgDh nktkI p[bd z ehsh. T[BQK B/ eoweKvK ƒ gkyzv f;ZX eoe/ wkBt ƒ gq/wkGrsh d/ wkor T[s/ s'fonk ns/ do;kfJnk fe gowkswk se gj[zuD bJh fe;/ ftP/P e[b iK tzP ftu g?dk j'Dk Io{oh BjhA j?. nkg B/ wB[Zy^wB[Zy ftubh ;wkBsk ƒ ;gPN ehsk ns/ fJ; soQK nkg wkBth J/esk d/ fJe ;Zu/^;[Zu/ gqshe pD rJ/. nkg d/ fgS'A wjKokPNo ftu ;zs s[ek okw, T[~soh Gkos ftu Grs epho ns/ oftdk;, gzikp ftu r[o{ BkBe d/t ih ns/ ;w[Zuh r[owfs ekft gozgok fJ;/ wkor T[s/ uZbh. 1.3H2H2 Gkt/A Bkwd/t ih wjKokPNo d/ t;Bhe ;B gozs{ nkgB/ gzikp ftu nkgD/ ihtB d/ brGr thj toQ/ fpskJ/. fJBQK tfoQnK ftu nkgdh ekft gqfsGk g{o/ f;yo s/ ;h ns/ nkg nkgD/ ihtB^wB'oE pko/ g{oh soQK ;gPN ;B. fJjh ekoB j? fe gzikph ftu ou/ 19 phH J/H Gkr shik 20 gzikph u'DtK ftPk rJ/ nkg d/ 61 PpdK ftu gq/wkGrsh dk ;ko^sZs gqkgs j[zdk j?. r[o{ noiB d/t ih B/ wB[Zy^wkso bJh fJBQK PpdK d/ wjZst ƒ fXnkB ftu oZyfdnK j'fJnk 1604 JhH ftu fJBQK ƒ nkfd rqzE ftu Pkwb eo fbnk ;h. 3H2H3 Grsh ekft gozgok T[s/ Bkwd/t ih B/ pVk ftnkge gqGkt gkfJnk. fJe gowkswk dh T[gk;Bk, ;kX ;zrs dk wjZst, ;Zu/ r[o{ dh b'V, wkfJnk dk fsnkr, gowkswk dh feqgk, eow^eKv dh fBj|bsk, iks^gks dk yzvB, rqfj;E wfj T[dk;h, wkBt dh J/esk ns/ ;wkBsk e[M nfij/ ftP/ jB fijV/ nkg s'A pknd nkT[D tkb/ ;w[Zu/ GrsK dh pkDh ftu ;wkB o{g ftu w"i{d jB. nkg d[nkok f;oihnK rJhnK ekft^ftXhnK th ;w[Zuh Grsh ekft gozgok dk fJe wjZstg{oB nzr pDhnK ojhnK. nkg dh Grsh ekft gozgok ƒ d/D ;zpzXh vkH o?Bkv/ fbyd/ jB, Grs Bkwd/t ns/ T[BQK d/ ;wekbh ;zs^ethnK B/ dkoPfBe ftukoXkok ftu nfijhnK ftP/PsktK g?dk ehshnK i' Bk g{ot^tosh fuzseK ns/ ojZ;tkdhnK e'b ;B ns/ Bk fgSfbnK ftu nk ;ehnK. Grsh ekft dh ;w[Zuh gozgok ftu Bkwd/t ih ƒ fJe fPo'wDh Grs ns/ wjkB eth d/ o{g ftu ;thfeqsh fwbh j'Jh j?. :kd oZyD:'r rZbK Grs Bkwd/t wjkokPNo d/ ofjD tkb/ gqf;ZX ;zs eth ouBk r[o{ rqzE ;kfjp ftu Pkfwb gowkswk dh T[gk;Bk, ;zrs dk wjZst, ;Zu/ r[o{ dh b'V, wkfJnk dk fsnkr, gowkswk dh feqgk, eoweKv dh fBjcbsk, iks^gks dk yzvB nkfd ouBK d/ gqw[Zy ftP/. gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zefbs Grs Bkwd/t d/ PpdK dk ftPk^t;s{ 1H3H3H1 J/e nB/e ftnkge g{oe okr nk;k ftu T[uko/ rJ/ fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih gowkswk dh ;otPeshwkBsk ns/ f;qPNh ftu ;wkJ/ ofjD tkb/ ;o{g pko/ ftuko gqrN eod/ jB. nkg nB[;ko f;qPNh d/ jo fJe o{g ftu gowkswk w"i{d j?. fi; gk;/ th d/y', T[;/ dh Mbe gt/rh. fit/A fe;/ tZvh wkbk ftu Gkt/A ;Zso jIko wDe/ j'D gozs{ wkbk dk Xkrk e/tb fJe jh j[zdk j?, fJ;/ soQK f;qPNh d/ nopK^yopK ihtK ftu T[;/ gowkswk dk fBtk; j?. fit/A gkDh ftu'A g?dk j'D tkbh bfjo ns/ MZr dk p[bp[bk gkDh s'A tZyoh j?;hns BjhA oZyd/, fJ;/ soQK ;w[Zuh f;qPNh T[;/ gowkswk dk jh fJe o{g j?. nfrnkBh j'D ekoB eJh b'e f;qPNh ns/ gowkswk ƒ tZy^tZy ;wMD dh G[Zb eo p?md/ jB gozs{ fit/A jh ftnesh ƒ ;Zuk frnkB gqkgs j' iKdk j?, T[; ƒ f;qPNh dh ;koh jehes ;wM ftu nk iKdh j?. fJ; soQK fJ; Ppd ftu Bkwd/ t ih gowkswk ƒ f;qPNh dk f;oie, ;zukbe ns/ nfGzB nzr wzBd/ jB. 1H3H3H2H nkBhb/ e[G z GokJhb/ T{de fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih eow^eKvK dh fBjcbsk tZb ;ze/s eod/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe i/ n;hA gkDh dk xVk fbnk e/ mkeo ƒ fJPBkB eotk e/ gftZso eod/ jK sK gkDh ftu phH J/H Gkr shik 21 gzikph u'DtK ftPk sK gfjbK jh fpnkbh bZy iht tZ;d/ jB. fco fJj gkDh gftZso fet/A fojk< n;b ftu gowkswk (mkeo) gqfeqsh s'A tZy BjhA j?. eow^eKv T[; bJh e'Jh noE BjhA oZyd/. fJ;/ soQK i' n;hA c[b Z fbnk e/ mkeo d/ rb ftu gkJhJ/ sK fJBQK c[bK dh tkPBK th G"fonK B/ gfjbK jh i{mh ehsh j'Jh j?, T[BQK ftu th T[jh mkeo tZ;dk j?. i/ n;hA mkeo ƒ G'r btkT[D bJh d[ZX dh pDh yho fsnko eod/ jK sK fJ; d[ZX ƒ th tZS/ B/ i{mk ehsk j'fJnk j?. T[; tZS/ ftu th gowkswk dk fBtk; j?. Bkwd/t ih ;wMkT[Ad/ jB fe gowkswk p[ZsK iK w{oshnK ftu BjhA tZ;dk. T[; dk fBtk; ;w[Zuh f;qPNh ftZu j?. fJ; bJh eow^eKvK dk e'Jh bkG BjhA. 1H3H3H3H ;kg e[zu S'v? fpy BjhA Skv? fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih wB dh P[ZXh T[s/ I'o fdzd/ jB. nkg dk eEB j? fe wB dh P[ZXh s'A fpBK ;ko/ ig^sg ftnoE jB. ;Zg nkgDh e[zi sK T[sko fdzdk j?, go Ifjo BjhA SZvdk. ib ftu p?mk prbk wZSh ftu fXnkB brk e/ p?mk j[zdk j?. i' ftnesh d{finK T[s/ i[bw eoe/ T[gihtek ewkT[Adk j? T[j nkgD/ nkg ftu Gkt/A feZvk Xowh^eowh j'D dk dkntk fgnk eo/ go n;b ftu T[j mZrK dk mZr jh j[zdk j?. T[; dk ihtB ed/ th ;|b BjhA j' ;edk. Grs Bkwd/t ih efjzd/ jB fe ftnoE fe;w d/ tkd^fttkd ftu g?D dk e'Jh bkG BjhA. okw^Bkw dk nzfwqs ghT[. fJjh gowkswk dh gqkgsh dk fJe' fJe wkor j?. 1H3H3H4H i' oki d/fj s etB pvkJh fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih gowkswk gqsh nkgD/ neZN gq/w ns/ ;wogD^GktBk dk gqrNktk eod/ jB. nkg nB[;ko i/ gowkswk T[BQK ƒ pkdPkj th pDk d/t/ sK T[j nkgDh e'Jh tfvnkJh BjhA ;wMDr/. fJ;/ soQK i/ T[j Grs ih ƒ fGykoh pDk d/t/ sK fJ; ftu T[BQK dh e'Jh p/fJIsh BjhA j't/rh. d[fBnkth gqkgshnK^ngqkgshnK noEjhD jB. fJ; bJh ftnesh ƒ gowkswk d/ Bkw dk f;woB eoBk ukjhdk j?. fJ;/ soQK w[esh gqkgs j't/ rh ns/ iBw‘woB dk pzXB eZfNnk ikt/rk. T[;/ gowkswk B/ jh ;ko/ ihtK ƒ g?dk ehsk j? ns/ nkg jh T[; B/ ihtK ƒ wkfJnk d/ Gow‘G[bf/ ynK ftu gkfJnk j'fJnk j?. go fi; ƒ T[j p[ZX‘ftt/e gqdkB eodk j?, T[; d/ ;ko/ Gow G[b/y/ d{o j' iKd/ jB. i/ ;fsr[o{ fwb ikt/ sK ;ko/ ;z;/ ysw j' iKd/ jB. nfrnkBh ns/ eow‘eKvh b'e fJe gZEo ƒ mkeo ikDe/ T[; dh g{ik eod/ jB ns/ d{i/ ƒ g?oK dh m'eo wkod/ jB. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe ;ko/ eow^eKv SZv e/ gowkswk dh Grsh ftZu bZr ikDk ukjhdk j?. 1H3H3H5H rjoh eoe/ Bht y[dkJh fJ; Ppd ftZu Grs Bkwd/t ih :kd eotkT[Ad/ jB fe wB[Zy dk ;oho BkPtkB j?. fJ; T[~s/ wkB^nfGwkB eoB Bkb eh j'tr / k < fJj ;oho Bkb BjhA ikt/rk. fJ; soQK nfrnkBh b'e d[BhnK ftZu ofjD tk;s/ pV/ gZe/ fNekD/ pDkT[D bZr g?d/ jB. v{zxhnK BhjK g[ZN e/ T[~go wzvg T[;kod/ ofjzd/ jB. IoK ;'u' wkoezv/: foPh dh fezBh T[wo ;h. go T[; B/ nfijk e[M Z th BjhA ehsk. id'A pkfoP j[zdh ;oho T[go e[ZM fsDe/ oZy b?Adk. g[ZSD s/ efjzdk ;h fe fJ; BkPtkB ;oho bJh e"D SZgo dk gqpzX eo/. phH J/H Gkr shik 22 gzikph u'DtK ftPk e"ot Gok w/oh^w/oh eod/ Eed/ BjhA ;B. T[BQK dh |'i dh bzpkJh 48 e'jK sZe c?bh j'Jh ;h. go nzs ;w/A T[BQK dhnK bkPK ;KGD tkbk th e'Jh BjhA ;h. fJj th froMK B/ ykXhnK. fJ;/ soQK oktD ƒ t/y'. fezBk tZvk uetosh ;wokN ;h. ;koh bzeK ;'B/ dh pDh j'Jh ;h. go fJZe fSD ftu jh ;G e[ZM gokfJnk j' frnk. :kdtK B/ fJe tko d[oGkPk foPh Bkb wy"b ehsk. T[; B/ ;okg d/ fdZsk. nzs T[;/ d/ ;okg Bkb ;ko/ :kdtK dk ftBkP j' frnk. Bkwd/ t ih efjzd/ jB fe wB[Zyh ihtB fSD^Gzro j?. fJ; T[~s/ nfGwkB BjhA eoBk ukjhdk. fijVk nkdwh ihtB dh BkPwkBsk ƒ ;wM e/ jfo uoBK Bkb i[V iKdk j?, T[; dk ihtB ;|b j?. 1H3H3H6 gfjb/ g[ohJ/ g[zvoe tBk Grs Bkwd/t ih efjzd/ jB fe fJj ;z;ko^;w[zdo T[;/ gowkswk dh bhbQk j?. T[j nkg jh fJ; ;z;ko ftu e"se ou fojk j?. ;G s'A gfjbK eztb d/ c[Zb s'A ftPƒ dk iBw j'fJnk. fco jz; dh ;tkoh eoB tkb/ pqjwk ih g?dk j'J/ ns/ T[; s'A pknd f;qPNh j'Ad ftu nkJh. fJzdohnK fJ; ;z;ko d/ swkP/ ftu o[M iKdhnK jB. go i/ nkswk Bk j't/ sK fJj fJzdohnK eh eo ;edhnK jB. ;G ihtK ftu T[jh gowkswk ftnkgs j?. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe T[; ;z;ko s'A T[gokw j' rJ/ jB. w[esh bJh T[j gowkswk d/ d[nko s/ nk gj[zu/ jB ns/ w[esh dh :kuBk eod/ jB. 1H3H3H7H w?A nzX[b/ eh N/e okr fsbzr ftu fby/ fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe T[BKQ ƒ gowkswk d/ Bkw dk jh nk;ok j?. i/ fJj nk;ok gqkgs j' ikt/ sK T[BQK dk ihtB ;|b j' ikt/rk. T[j gowkswk pVk fwjopkB j?, ;G dk wkbe j? ns/ T[; d/ Gzvko ;dk Gog{o ofjzd/ jB. T[; d/ ;kjwD/ fe;/ gqeko dk nfGwkB eoBk w{oysk j?. T[j gowkswk nwho s/ rohp ;G ƒ dksK d/D tkbk j?. T[jh fJe'^fJe Pkj{eko j? ns/ T[; d/ fpBK d{ik e'Jh j'o BjhA j?. gowkswk d{o^nzd/P j?, gow p[ZXhwkB j?. Grs Bkwd/t T[; d/ fejV/^fejV/ r[DK dk Bkw b?D. nkg p/Bsh eod/ jB fe w?ƒ pyP bT[ ns/ nkgD/ uoBK Bkb fwbk bt'. 1H3H3H8H ;cb ihtB w'eT[ r[o ehBk fpbktb okr ftu ou/ fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe ;u/ ;fsr[o{ Bkb w/b j'D eoe/ T[BQK dk ihtB ;|b j' frnk j?. T[BQK d/ d[y ;wkgs j' rJ/ jB ns/ ;op^;[yK d/ dotkI/ T[BQK bJh y[bQ rJ/ jB. r[o{ d[nkok gqkgs j'Jh frnkB^fdqPNh Bkb T[BQK ƒ fJ; rZb dk p'X j' frnk j? fe okw^Bkw d/ f;woB s'A fpBK fJj ihtB ftnoE j?. Bkwd/t ih B/ f;woB d[nkok gowkswk ƒ gfjukD fbnk j?. fJ; soQK ;w[Zu/ irs ƒ ihtB dkB d/D tkb/ gowkswk ftu T[BQK dh nkswk ;wk rJh j?. j[D T[BQK ƒ e'Jh fuzsk iK d[Zy BjhA fojk. 1H3H3H9H w'eU skfo b/ okwk r"Av okr ftu T[uko/ fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih gowkswk ƒ ;z;ko^;w[zdo ftu'A gko bzxkT[D dh p/Bsh eod/ jB. nkg efjzd/ jB fe nfrnkBh j'D eoe/ w?ƒ w[esh dh ftXh pko/ e[M th gsk BjhA. j/ gowkswk ‘ s{z nkg jh pkjK dk ;jkok d/ e/ w?ƒ v[ZpD s'A puk b?. fi; phH J/H Gkr shik 23 gzikph u'DtK ftPk ftnesh T[go gowkswk dh feqgk j' ikt/ sK T[j fJe gb ftu jh ;kXkoB fJB;kB s'A d/ tsk pD ;edk j?. T[; d/ ;z;eko ns/ eow ;fsr[o dh nrtkJh Bkb g{oh soQK pdb ;ed/ jB. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe fi; soQK Bkod w[Bh s'A T[gd/P b? e/ Xo{ Grs dk efbnkD j' frnk ;h ns/ T[; B/ fJe ;kXkoD pkbe s'A d/tfsnK torh T[sw gdth gqkgs eo bJh ;h. fJ;/ soQK T[j th gowkswk s'A Grsh dh dks wzrd/ jB. nkg dk ftuko j? fe gowkswk eoB ekoB ;woZE j? ns/ T[;/ dh feqgk Bkb ftnesh dk T[Xko j' ;edk j?. 1H3H3H10H w'fj bkrsh skbk p/bh fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih B/ gowkswk d/ ftS'V/ ftu nkgDh ftnke[bsk dk fJe fuZso g/ P ehsk j?. nkg nB[;ko gowkswk s'A ftZSV e/ T[BQK dh ;fEsh fJj' fijh j' rJh j? fit/ A fJe rK dh nkgD/ tZS/ Bkb'A fByV e/ j[zdh j?. fit/A gkDh s'A fpBK wZSh sVcdh j? fJt/A Bkwd/ t ih okw^Bkw s'A fpBK sVg oj/ jB. Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe tZS/ ƒ id'A SZvd/ jK sK T[j d"V e/ nkgDh wK d/ EDK ƒ uzpV iKdk j? ns/ d[ZX gh e/ fsqgs j' iKdk j?. fJ;/ soQK Bkwd/t ih B/ th BkokfJD ƒ gk fbnk j? ns/ r[o{ B/ T[BQK dh gowkswk Bkb fwbDh eotk fdZsh j?. j[D Bkwd/t ih dh nPKsh ysw j' rJh j? ns/ T[BQK d/ ;G Pze/ T[~v rJ/ jB. 1H3H3H11H jfo jfo eos fwN/ ;G eowk Grs Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe gowkswk dk Bkw f;woB eoB Bkb ;ko/ tfjw Gow fwN iKd/ jB. fJ; bJh ftnesh ƒ jfoBkw dk f;woB eoBk ukjhdk j?. fJjh ;G s'A ;q/PN j?. joh dk Bkw b?D tkbk ftnesh iks ns/ e[b d/ pzXBK s'A T[go T[m iKdk j?. joh fJe soQK Bkb nzBQ/ dh vzr'oh tork ezw eodk j?. Bkwd/t ih nfij/ joh ƒ Bw;eko eod/ jB feT[Afe T[; dk Bkw b?D Bkb iwd{sK dk vo \sw j' iKdk j?. joh dh wfjwk ngo^ngko j?. T[; B/ joBkeP tor/ Ikbw ƒ wko fdZsk. nikwb dk T[Xko eo fdZsk. rfBek dh w[esh eo fdZsh. joh dk Bkw b?D eoe/ g{sBk torh okyPDh dk gko T[skok j' frnk. fJ;/ soQK fJzdo Bkb ftGuko eoB tkbh r"sw dh gsBh njZfbnk th okw^Bkw b?D eoe/ w[es j' rJh. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe w?A nfij/ w[eshdksk joh ƒ gqDkw eodk jK fi; B/ feqPB d/ o{g ftu wEok d/ Ikbw oki/ ezP ƒ \sw eo fdZsk ;h. gowkswk dk Bkw f;woB Bkb ;ko/ vo ns/ w[;hpsK \sw j' iKdhnK jB. fJ; bJh T[; dk f;woB jh fJB;kBh ihtB dk gow wB'oE j?. 1H3H3H12H G?oT[ G{s ;hsbk Xkt? fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih G{sK^gqs / K ns/ d/th^d/tfsnK dh g{ik eoB tkb/ eow^eKvhnK ƒ ;jh wkor dh ;'Mh eotkT[Ad/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe g{ik eoB tkbk g{iBhe tork jh pD iKdk j? fijV/ b'e G?oT[ ns/ ;hsbk dh g{ik eod/ jB, T[j G{s pDBr/ iK y's/ pD e/ ;[nkj T[vkT[Dr/ feT[Afe Phsbk wksk dk tkjD y'sk j?. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe w?A sK fJe gowkswk ƒ jh ikDdk jK. ;' d[BhnK d/ ;ko/ d/th d/tfsnK ƒ SZv e/ T[;/ dk nk;ok phH J/H Gkr shik 24 gzikph u'DtK ftPk btKrk. fijV/ b'e fPt^fPt eod/ fco oj/ jB, T[j pbd T[s/ uVQ e/ v"o{ tikT[Ad/ fcoBr/, fijV/ b'e wjK^wkJh d/ Bkw dk Yzv'ok d/ oj/ jB, T[j wod s'A n"os pD e/ g[Bo^iBw b?Dr/. fJ;/ soQK nkfd^GtkBh dh g{ik eoB tkfbnK s'A e'Jh g[SZ / fe w[esh d/ D t/b/ T[BQK dh fJj GtkBh feE/ ik fSgdh j?. nzs ftu Bkwd/t ih fJjh T[gd/P fdzd/ jB fe okw^Bkw dk nk;ok bt'. fJ;/ ftu s[jkvk efbnkD j?. 1H3H3H13H nkBhb/ ekrd[ ekNh b/ r{vh okwebh okr ftu T[uko/ fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe gowkswk dk f;woB eoB tk;s/ d[BhnK SZvD dh e'Jh b'V BjhA pbfe d[fBnkth ezw Xzd/ eodk j'fJnk ftnesh th gowkswk dk f;woB eo ;edk j?. fit/A fJe r[Zvh (gszr) T[vkT[D tkbk bVek nk;wkB ftu r[Zvh th T[vkJh iKdk j? ns/ nkgD/ d';sK fwZsoK Bkb rZbpks th eodk ofjzdk j?. fJjh rZb gowkswk d/ f;woB pko/ j?. rfjD/ xVdk j'fJnk ;[fBnko, gkDh GodhnK j'JhnK w[fNnkoK ns/ gP{ uokT[Ad/ uotkj/ ;G fJ;/ soQK eod/ jB. T[go'A T[go'A T[j fJe^d{i/ Bkb rZbK th eod/ ofjzd/ jB gozs{ T[BQK dh fJekrosk nkgD/^nkgD/ ezw Bkw Bkb pDh ofjzdh j?. Bkwd/t ih dk eEB j? fe d[Bhnkth ezw^Xzd/ eod/ j'J/ th n;hA gowkswk Bkb nkgDh fJekrosk pDkJh oZy ;ed/ jK. T[; Bkb ;zpzX i'VB tk;s/ izrbK ftu GNeD dh e'Jh Io{os BjhA. 5H3H14H p/d g[okB ;k;sq nkBzsk fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih gowkswk Bkb gqhs eoB s'A fpBK j'o ;ko/ eow^eKvK ƒ fwfEnk do;kT[Ad/ jB. nkg efjzd/ jB fe t/dK, g[okDK ns/ Pk;soK ftu fby/ wzsoK dh s'skoNDh dk e'Jh BkG BjhA j?. gowkswk dh gq/wkGrsh jh ftnesh d/ ihtB ƒ ;|b pDk ;edh j?. fJ;/ soQK nkg :'r^;kXBk, shoE^fJPBkB ns/ j'o eow^eKvK ƒ ftnoE f;ZX eod/ jB. Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe fijV/ b'e d[BhnK s'A nkgDh gq;z;K eotkT[D bJh gowkswk dk f;woB eod/ jB, T[BQK ƒ th e'Jh bkG gqkgs BjhA j't/rk. gowkswk dh nfBzB Grsh jh ftnesh dk gkoT[skok eo ;edh j?. 1H3H3H15H wkfJ B j'sh pkg[ Bk j'sk fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih f;qPNh ouBk d/ nkozG pko/ ftuko eo oj/ jB. nkg nB[;ko id'A wK BjhA ;h, fgsk BjhA ;h, eosk BjhA ;h, eow BjhA ;h, w?A BjhA ;h, s{z BjhA ;h, T[; ;w/A gfjbk wB[Zy fet/A g?dk j'fJnk j't/rk< fJ;/ soQK id'A ;{oi BjhA ;h, uzdowK BjhA ;h, g"D BjhA ;h, gkDh BjhA ;h, T[; ;w/A eow fet/A j[zd/ j'Dr/. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe nfij/ ftnoE gqPBK ftu T[bMD dh EK gowkswk dk f;woB eoBk ukjhdk j?. gowkswk d/ ;o{g pko/ ;jh ikDekoh ;Zu/ r[o{ s'A jh gqkgs j[zdh j?. fJ; bJh ftnesh ƒ T[; dh ekwBk eoBh ukjhdh j?. 1H3H3H16H pkBko;h sg eo? fJ; Ppd ftu Bkwd/t ih B/ eow^eKv dh noEjhDsk pko/ nkgD/ ftuko gqrN ehs/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe i/ e'Jh ftnesh w[esh dh gqkgsh bJh pBko; tor/ shoEK T[go ik phH J/H Gkr shik 25 gzikph u'DtK ftPk e/ sg eodk j? sK fJj ;G fBokoEe j?. fJ;/ soQK i/ e'Jh nPtw/X :Zr eodk j? iK ;'Bk dkB eodk j? T[j th okw^Bkw b?D tkb/ Grs d/ pokpo BjhA g[iZdk. fJ; bJh nkg ftnesh ƒ T[gd/P fdzd/ jB fe T[j gkyzv SZv d/t/ ns/ fBskgqfs jfo dk Bkw bt/. fJ;/ ftu T[; dh w[esh ;zGt j?. Grs Bkwd/t ih efjzd/ jB fe ftnesh ƒ ftekoK s'A pu e/ ofjDk ukjhdk j? ns/ wB ƒ fBowb pDk b?Dk ukjhdk j? sK jh w[esh dh gqkgsh j' ;edh j?. eow^eKvK ftu e[M BjhA fgnk. 1H3H3H17H ukfo w[efs uko? f;fX fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih efjzd/ jB fe gowkswk dk Bkw igD Bkb jo fe;/ dk gko^T[skok j' iKdk j?. fi; ƒ ;fsr[o{ B/ T[gd/P fdZsk ns/ ;kX{ b'eK dh ;zrs gqkgs j' rJh, T[j ftnesh ;koh d[BhnK ftu Grs d/ Bkw Bkb T[~xk j' iKdk j?. gowkswk pj[s s/i; Z th j?. T[; d/ jZEK ftu uZeo ns/ ;zy ;'G oj/ jB, rb ftu wkbk j?, wZE/ s/ fsbe j?. T[; dk fJj o{g d/y e/ :wd{s th vo iKd/ jB. gowkswk d/ fJ; s/iZ;th o{g ekoB Grs iB fBoG? j' e/ d[BhnK ftu ftuod/ ofjzd/ jB. gowkswk nkgd/ GrsK dh okyh bJh ;dk ssgo ofjzdk j?. gqfjbkd dh oZfynk bJh T[j Bof;zx dk o{g Xko e/ gqrN j'fJnk. gqG{ ns/ Grs d/ dofwnkB fJe nB'yk foPsk j?. gq/w d/ fJ; foPs/ ftu gowkswk s/ Grs fJe d[tb Z h fyZu ftu pZM/ ofjzd/ jB. 1H3H3H18H go XB go dkok go joh Grs Bkwd/t ih c[owkT[Ad/ jB fe fi; ftnesh B/ gokJ/ XB ns/ gokJh fJ;soh dk fsnkr eo fdZsk, T[j gowkswk d/ BIdhe j' iKdk j?. fijV/ b'e gowkswk dh Grsh BjhA eod/, T[BQK s'A d{o oj'. T[BQK dk wZE/ bZrDk th uzrk BjhA j?. fijV/ b'e G/d^Gkt eod/ jB T[j gP{nK d/ ;wkB jB. Bkwd/t ih efjzd/ jB fe gowkswk dh Grsh s'A fpBK wB[Zy nX{ok ns/ ngzr j?. 1H3H3H19H d{X eN'o? rvt? gkBh fJ; Ppd d/ nkXko s/ fJe ;kyh th pDh j'Jh j?. fJe tko Bkwd/t ih d/ fgsk ih fes/ pkjo rJ/. ikD bZr/ efj rJ/ fe T[BQK dh r?o^jkioh ftu Bkwd/t mkeo ƒ G'r btk d/t/. Bkwd/t ih ni/ pZu/ jB. T[j mkeo d/ ;kjwD/ yV/ j' e/ fId eoB br/ fe d[ZX gh bt' BjhA sK w/ok fgsk BkokI j' ikt/rk. ;kyh nB[;ko gowkswk ;kfynks o{g ftu gqrN j'J/ ns/ d[X Z gh fbnk. fJ; ;kyh d/ wkfXnw nB[;ko Bkwd/t ih fJj do;kT[Dk b'ud/ jB fe Grs ns/ Grtzs fJe j[zd/ jB ns/ Grs dh fe;/ th fJZSk ƒ Grtzs m[eokT[Adk BjhA j?. 1H3H3H20H i?;/ G{y/ gqhfs nBki fJ; Ppd ftu Grs Bkwd/t ih gowkswk Bkb nkgDh gqhs dk toDB eod/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe fit/A fJZe G[Zy/ ƒ nBkI dh, fgnk;/ ƒ gkDh dh ns/ fJe d[Bhnkdko ftnesh ƒ nkgD/ gfotko Bkb gq/w j[zdk j?, fJ;/ soQK T[j nkgD/ gowkswk ƒ ;Zuh gqhsh eod/ jB. phH J/H Gkr shik 26 gzikph u'DtK ftPk Grs Bkwd/t ih gowkswk gqsh nkgD/ gq/w dk fJIjko eoB tk;s/ e[M j'o T[dkjoDK th fdzd/ jB. nkg nB[;ko fit/A fJe ftekoh n"os gokJ/ wodK ftu fdbu;gh b?Adh j?, b'Gh ftnesh XB ftu fdbu;gh b?Adk j? ns/ fJe ekwh ftnesh ekwBh Bkb fgnko eodk j?, fJ;/ soQK w?A w[okoh gowkswk Bkb gq/w eodk jK. gozs{ n;b gq/w T[jh j? i' gowkswk nkg nkgD/ GrsK d/ wB ftu g?dk eodk j?. r[o{ dh feqgk Bkb ifrnk;{ d/ wB dh d[fpXk \sw j' iKdh j? ns/ T[; dh gqhs fco ed/ \sw BjhA j[zdh. Io{oh L :kd oZyD :'r rZbK d/ nzsors tofDs gqw[Zy ftfPnK Bkb ;zpzXs gzeshnK Grs Bkwd/t dh pkDh ftu'A u[D'A ns/ IpkBh :kd eo'. 1H3H4 gq;zr dZ; e/ ftnkfynk i' oki d/fj s etB pvkJh.. i' Ghy wzrktfj s fenk xN ikJh.. s{z jfo Gi[ wB w/o/ gd[ fBopkB[.. pj[fo B j'fJ s/ok nktB ikB.. fJj Ppd Grs Bkwd/t ih dk T[ukfonk j'fJnk j?. okr r[ioh ftu T[ukfonk frnk fJj Ppd gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zefbs ehsk frnk j?. fJ; g[;se dk ;zgkdB vkH wkB f;zx YhAv;k ns/ vkH r[oPoB e"o iZrh B/ ehsk j?. Grs Bkwd/t ih Grsh ekft gozgok d/ fJzdo XB[P jB. nkg B/ T[soh Gkos ftu fBor[D ekft gozgok dh nkXkofPbk oZyh. nkg gowkswk ftu nN[N Z nk;Ek oZyD tkb/ wjkB Grs ;B. nkg c[owkT[Ad/ jB fe T[j gowkswk ;otPeshwkB, eoB^eoktDjko ns/ ;G d/ fdbK dhnK ikDB tkbk j?. i' T[j fe;/ ftnesh T[s/ gq;B z j' e/ oki Gkr d/ fdzdk j? sK T[j ftnesh e'Jh pj[s tZvk BjhA pD ikt/rk ns/ i/ T[j fe;/ ƒ fGykoh pDk d/t/ sK T[; dk e[M xZN BjhA j' ikt/rk. d[fBnkth gqkgshnK^ngqkgshnK Bkb e'Jh nkdwh tZvk iK S'Nk BjhA j' iKdk. ftnesh dh n;b tfvnkJh sK gqG{ d/ f;woB ftu j? feT[Afe f;woB ehfsnK jh ftnesh d/ nktkrtD d/ pzXB N[N Z d/ jB ns/ T[j w[es j' iKdk j?. _Bkwd/t ih B/ fBor[D ekft gozgok d/ p[fBnkdh f;ZXKsK ƒ pj[s gqGktPkbh pkDh d[nkok g/ P ehsk j?. fJ; pkDh dh r[owfs ekft gozgok Bkb pj[s v{zxh ;KM j?. fJ;/ ekoB Bkwd/ t ih dh u'DthA pkDh ƒ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftu ;zefbs ehsk frnk j?. fJj pkDh ftnesh ƒ nfXnksfwesk d/ ;Zu/ wkor T[s/ uZbD dh gq/oBk eodh j?. 1H3H5 ;zy/g gqPB^T[s ~ o gqPB L Grs Bkwd/t ih dk mkeo iK phmb e"D j?< T[so L Bkwd/t ih gowkswk ƒ jh mkeo iK phmb d/ Bkw Bkb :kd eod/ jB. T[Ai T[j w{osh^g{ik iK eow^eKvK dk fto'X eod/ jB. gqPB L Bkwd/t ih ftnesh dh ;G s'A tZvh ewkJh fe; ƒ wzBd/ jB< phH J/H Gkr shik 27 gzikph u'DtK ftPk T[so L nkgdk ftuko j? fe gowkswk d/ Bkw dk f;woB jh ;G s'A tZvh ewkJh j?. j'o gqkgshnK dk e'Jh noE BjhA. w[esh dh gqkgsh e/tb Bkw f;woB d[nkok jh ;zGt j?. gqPB L ihtB ns/ irs pko/ Bkwd/t ih dk eh ftuko j?< T[so L Bkwd/t ih ihtB ns/ irs ƒ BkPwkB ns/ fwfEnk wzBd/ jB. T[BQK nB[;ko fJBQK ftu fdbu;gh b?D dh pikfJ gowkswk Bkb ;Zuh gqhs i'VBh ukjhdh j?. 1H3H6 ;jkfJe g[;sektbh 1H gq'H pqjw irdhP f;zx, gq'H okipho e"o, gow ;zs Bkwd/t, tkfoP Pkj ckT{Av/ PB, nzfwqs;o, 1996. 2H GkJh i'X f;zx, Grs Bkwd/t sEk j'o Grs, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk, 1977. 3H feogkb f;zx e;/b, tXktk f;zx, Grs Bkwd/t, GkPk ftGkr, gzikp, gfNnkbk. j/m fbyhnK gzeshnK d/ PpdK d/ BK dZ;'. 1H ib sozr no[ c/B p[dp[dk, ib s/ fGzB B j'Jh. 2H JhG? phmb[, T[G? phmb[, phmb[ fpB[ ;z;ko[ BjhA. 3H w/oh w/oh e?oT[ eos/ d[oi'XB ;/ GkJh 4H w?A rohp w?A w;ehB s/ok Bkw[ j? nXkok 5H fi; b? Ghsfo j? nzsok. i?;/ g;{ s?;/ T[fJ Bok T[~so L (1) J/e nB/e fpnkge g{oe (2) nkBhb/ e[zG GokJhb/ T[dfes (3) rjoh efo e? Bht y[dkJh (4) w? nzX[b/ eh N/e (5) go XB go dkok go joh. phH J/H Gkr shik gzikph u'DtK ftPk gkm Bzpo L 1H4 Grs oftdk; ns/ T[jBK dhnK ouBktK 1H4H1 Grs oftdk; wZXekbhB Gkos ftu Grsh ekft gozgok Bkb i[V/ Grs^ethnK ftu ;qh oftdk; dk Bkw nfsnzs wjZstg{oB j?. nkg d/ iBw ns/ ihtB pko/ ftdtkBK ftu ekch wsG/d jB. fgqEth f;zx nkIkd nB[;ko nkg dh iBw fwsh wkx ;[dh 15 ;zws 1433 (1376 JhH) j?. vkH r'fpzd fsqrDkfJs, vkH okw e[wko towk ns/ vkH :'r/Ado f;zx B/ tZyohnK tZyohnK fwshnK do;kJhnK jB. Grs ih d/ ihtB^fpqsKs pko/ e[M j'o t/ot/ fJ; gqeko jB. nkg dk iBw pBko; d/ BIdhe fgzv wzv{o ftu j'fJnk. nkg dk iBw fJe pj[s jh rohp ns/ dfbs gfotko ftu j'fJnk gozs{ nkgDh nfXnksfwe ;kXBk d[nkok ;w[Zu/ GkostoP ftu gqf;ZX j' rJ/. fJE'A se fe d{o^d[o/v/ d/ okig{s xokD/ th nkg d/ gqGkt j/m nk rJ/. oftdk; ih d/ ihtB Bkb pj[s ;kohnK eokwksK th ;zpzfXs jB, fiBQK s'A nkg dh wfjwk ns/ wjkBsk pko/ gsk uZbdk j?. oftdk; ih d/ iBw^toQ/ tKr nkg d/ nekb ubkD/ pko/ th ftdtkBK ftu ek|h wsG/d jB. ;qh fgqEth f;zx nkIkd B/ nkgdk nekb ubkDk ;zws 1584 fpeowh (1527 JhH) ftu wzfBnk j?. 1H4H1H1H Grsh ekft gozgok ƒ nwho pDkT[D ftu oftdk; ih dk :'rdkB pj[s wjZstg{oB j?. nkg B/ fJ; gozgok d/ wkfXnw d[nkok nkgD/ ;wekbhB ;wki ƒ gowkswk d/ fBor[D ;o{g dk ;kfynkseko eotkfJnk. nkg B/ nkgD/ nfXnksfwe ftukoK d/ gqrNkt/ bJh fJe nfijh GkPk dk gq:'r ehsk fi; ƒ ;w[Zu/ Gkos ftu ;wM fbnk iKdk ;h. fJ; GkPk ƒ ;kX^GkPk dk Bkw fdZsk frnk j?. fJ; GkPk dhnK tke^pDsoK, Ppd^Gzvko ns/ ebkswe i[rsK ftu pVh bue j?. gqkfeqs, ngGqzP, noph, |ko;h, pqih, gzikph nkfde GkPktK dh pj[s ;koh Ppdktbh fJ; ekft^gozgok ftu ;KGh j'Jh j?. 1H4H1H2H Grs oftdk; ih B/ nkeko ftu pj[sh pkDh BjhA ouh gozs{ ftP/ gZy'A fJj ouBk pVh wjkB j?. nkfd rqzE ftu nkgd/ 40 Ppd ;zefbs jB. nkg B/ f;oh rT[Vh, nk;k, r[ioh, ;'ofm, XBk;oh, i?s;oh, ;{jh, fpbktb, r'Av, okwebh, wko{, e/dkok, G?oT[, p;zs ns/ wbQko okr ftu pkDh dh ouBk ehsh. fJj pkDh toD^nkPow dh em'o tor^tzv ekoB ikBtoK s'A th G?Vh fIzdrh pshs eoB bJh wIp{o Gkos d/ dfbs ;wki dh ;zt/dBk ƒ ftP/P s"o s/ N[zpdh j?. 1H4H1H3H oftdk; pkDh ftu nkswk ns/ gowkswk d/ ;zpX z K dk pVk ;[d z o toDB j'fJnk j?. Gkos dh Grsh ekft gozgok ftu oftdk; ih fJe nfij/ wjkB ;zs j'J/ jB fiBQK ƒ gowkswk gqsh ;kXe d/ ojZ;tkdh nB[Gt ƒ T[sfeqPN ekft d/ wkfXnw d[nkok g/P ehsk j?. ekft^i[rsK, fpqsKs, nbzekoK ns/ fpzpK dh fdqPNh s'A oftdk;^pkDh nd[Zsh j?. 28 phH J/H Gkr shik 29 gzikph u'DtK ftPk ‘gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zefbs Grs oftdk; d/ PpdK dk ftPk^t;s{ L 1H4H2H1H s'jh w'jh w'jh s'jh fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih ndt?stkdh ftukoK dk gqrNktk eod/ j'J/ c[owkT[Ad/ jB fe gowkswk ns/ ftnesh ftu e'Jh fGzBsk BjhA j?. fit/A ;'B/ dh Xks ns/ fJ; s'A pD/ efVnK ftu e'Jh |oe BjhA j[zdk ns/ gkDh ns/ fJ; ftu'A T[mD tkbhnK bfjoK fJe' j[zdhnK jB. fJ;/ soQK ihtkswk ns/ gowkswk fJZe jh jB. oftdk; ih gowkswk ƒ g[ZSd/ jB fe i/ n;hA gkg Bk eod/ j[zd/ sK s[jkvk Bkw gfss^gktB fet/A g?dk< fJ; Ppd ftu oftdk; ih gowkswk ƒ p/Bsh eod/ jB fe fizBk fuo w?A fiT[Adk jK, s/oh nkokXBk eodk ojK ^ w?Aƒ fJjh to fdT[. fijVk e'Jh w?ƒ ;kX^;zrs ftu ;w^fdqPNh oZyDk ;wMkt/, w?ƒ T[;/ dh ;/ tk ftu ofjD dk w"ek fwbDk ukjhdk j?. 1H4H2H2H e{g[ GfoU i?;/ dkfdok fJ; Ppd ftu oftdk; ih ftnesh ƒ gowkswk Bkb gq/wkGrsh eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko fit/A fJe y{j vZv{nK Bkb Gfonk j't/ ns/ fJ; y{j ftu ofjD tkb/ vZv{nK ƒ d/P^ftd/P dh ;'Mh jh Bk j't/. fJ;/ soQK w/ok wB d[BhnK d/ ftP/^ftekoK B/ w'fjs eo oZfynk j?. w?ƒ nkgD/ nZr/^fgS/ dh mhe swhI BjhA ojh. w?ƒ e[M th gsk BjhA uZb fojk fe eh mhe j? ns/ eh rbs j?. ;koh d[BhnK d/ xN^xN d/ ikDBjko gowkswk ‘ Gkt/A fJZe^fSD bJh jh ;jh, w?ƒ doPB Io{o d/t'. nZr/ uZb e/ nkg fbyd/ jB fe w/oh wfs w?bh j' rJh j?. ftP/^ftekoK B/ fJ; ƒ wbhB eo fdZsk j?. go s{z fwjopkB j?, pyfPzd j?. w/ o/ s/ feqgk eo'. w/o/ ;ko/ Gow^G[by / / fwNk fdT[. w?ƒ ;d^p[ZX gqdkB eo' ns/ frnkB p\P'. oftdk; ih efjzd/ jB fe gowkswk dh bhbQk ngozgko j?. tZv/^tZv/ sgZ;th ns/ i'rh th T[; dk G/d BjhA gk ;ed/. T[; gowkswk ƒ e/tb gqw / kGrsh d[nkok jh gkfJnk ik ;edk j?. T[; ƒ fwbD dk j'o e'Jh wkor BjhA j?. 1H4H2H3H ;fsi[r ;s[ s/sk irh oftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe ;fsi[r ftu ;Zu gqXkB ;h ns/ sq/sk ftu :Zr nkfde eow^eKv gqXkB ;B. d[nkgo ftu g{ik gqXkB ;h ns/ efbi[r ftu e/tb Bkw dk nk;ok jh pfunk j?. j/ gowkswk ‘ w?A fJ; ;z;ko^;w[zdo s'A gko fet/A ik ;eKrk. d[BhnK ftu e'Jh th w?Aƒ fJ; rZb dh ;'Mh BjhA d/ fojk. e'Jh BjhA dZ;dk fe w?A nktkrtD d/ pzXBK s'A fet/A w[es j' ;edk jK. fJ; d[BhnK ftu pj[s ;ko/ XowK dk toDB ehsk iKdk j?. ;koh d[BhnK d/ b'e fJBQK XowK ƒ fBGk oj/ BIo th nkT[Ad/ jB. go fe; eow d/ ehfsnK nktkrtD s'A w[esh fwb/rh < fej' fijh ;kXBk eohJ/ fe fJ; wzst ftu ;|bsk gqkgs j' ikt/. oftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe w?A eow^neow pko/ ftuko eodk j'fJnk GNe fojk jK. t/ d^g[okDK d/ jtkb/ ;[D^;[D e/ w/o/ wB ftu eJh soQK d/ Pze/ g?dk j' oj/ jB. w/o/ PzfenK ns/ nfGwkB dk fBtkoB fet/A j't/. pkjo'A sK ;oho ƒ gkDh Bkb X' e/ gftZso ehsk ik ;edk j? gozs{ fdb ftu i' eJh soQK d/ fteko Go/ gJ/ jB, T[BQK ƒ fet/A X'JhJ/< pkjoh P[X Z h sK phH J/H Gkr shik 30 gzikph u'DtK ftPk jkEh ƒ fJPBkB eokT[D tKr j?. fit/A jkEh BjkT[D fgS'A nkgDh ;[zv Bkb e{Vk eoeN nkgD/ ;oho s/ gk b?Adk j?. fJ;/ soQK nzdo d/ fteko ;oho ƒ |/o nP[ZX pDk fdzd/ jB. fit/A ;ko/ ;z;ko ƒ fJ; ojZ; dk gsk j? fe ;{oi d/ uVQB Bkb oks ysw j' iKdh j?, fJ;/ soQK frnkB dk ;{oi uVQ ikD s/ nfrnkB dh oks th ysw j' iKdh j?. fit/A sKp/ ƒ gko; dh S'j gqkgs j' ikD Bkb fJj ;'Bk pD iKdk j?, fJ;/ soQK ihtkswk ƒ gowkswk dh S'j fwb ikD Bkb fJ;dk ekfJnk^ebg j' iKdk j?. ;Zuk r[o{ jh gow^gko; j?. go ;Zu/ r[o{ Bkb G/N gowkswk dh fwjo ;dek jh j[zdh j?. fco wB ftu jh w[esh dh ;fEsh g?dk j' iKdh j?. nkswk d/ fuoK d/ pzd dotkI/ y[bQ iKd/ jB ns/ gqG{^gqw / dk gqekP wB ftu c?b iKdk j?. gqG{^Grsh dh i[rs Bkb ftnesh dh wfs ;funkoh j' iKdh j?. GowK dk fBtkoB j' iKdk j? ns/ ftekoK d/ pzXB N[ZN iKd/ jB. fco T[;/ wB ftu joh dk fBtk; j' iKdk j?, nkBzd dh gqkgsh j'D bZrdh j? ns/ fBor[D gowkswk Bkb wB i[V iKdk j?. 1H4H2H4H fwqr whB fGqzr gszr fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih ftnesh ƒ ftekoK s'A puD dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko joB nkgDh fsqPBk ekoB, wZSh o; ftu o[uh oZyD ekoB, G'ok ;[rzXh d/ bkbu ekoB, gotkBk o{g ftu T[bMD ekoB ns/ jkEh ekw ftu o[uh oyD ekoB w"s d/ w{zj ftu ik g?Ad/ jB. fJj ;ko/ iht e/tb fJe'^fJe fteko dh j'Ad ekoB wo iKd/ jB. fi; fJB;kB ftu ekw, eqX ' , b'G, w'j, jzeko nkfde gzi fteko j[zd/ j'D, T[; dk gkoT[skok fet/A j't/rk. j/ gowkswk ‘ b'eK B/ nfrnkB Bkb gq/w gk oZfynk j? ns/ T[BQK dk ftt/e o{gh dhge p[M frnk j?. T[BQK dk fB;skok fet/A j'tr / k< oftdk; ih efjzd/ jB fe nfrnkBh gP{nK ƒ sK fywk ehsk ik ;edk j? gozs{ fJB;kBK torh d[obG i{B ftu fgnk j'fJnk ftnesh th T[BQK tKr fttjko eo fojk j?. T[j th ftekoK s'A yfjVk BjhA S[vkT[Adk. fJ; d[BhnK ftu ofjD tkb/ ;ko/ iht^izs{ nkgD/ nkgD/ eowK d/ tZ; ftu gJ/ j'J/ jB. T[j ;G ekb dh ckjh ftu c; ikDr/. T[BQK dk e'Jh th T[gk BjhA uZb/rk. oftdk; ih efjzd/ jB fe T[BQK ƒ r[o{ dk frnkB gqkgs j' frnk j?. fi; ;dek T[BQK d/ ;ko/ Gow d{o j' rJ/ jB. nkg p/Bsh eod/ jB fe j/ gowkswk‘ w/o/ d'PK dk nzs eoe/ w?ƒ gowkBzd gqdkB eo d/t'. 1H4H2H5H ;zs s[Mh sB[ ;zrfs gqkB fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe ;zs jh w/ok ;oho jB ns/ ;zs jh w/o/ gqkD jB. ;fsr[oK d/ frnkB d[nkok jh w?ƒ fJj ;wM nkJh j? fe ;zsK dk doik d/ tfsnK s'A th T[u/ok j?. j/ gowkswk‘ w?ƒ ;zsK dh ;zrs fdT[. T[BQK d/ eEk^o; dh dks p\P'. T[BQK gqsh gq/w Gkt gqdkB eo'. fJjh w/oh p/Bsh j?. w?ƒ ;zsK torK nkuko^ftjko fdT[. ;zsK d/ dZ;/ j'J/ wkor s/ uZbD dk pb pyP'. w?ƒ ;zsK d/ dk;K dk th dk; pDk fdT[. w?ƒ Grsh o{gh fuzskwDh th gqdkB eo'. go w?ƒ Bkw Xohe (M{m/) ;kX{nK s'A pukJh oZyDk feT[Afe T[BQK dhnK nkswktK gkgK Bkb wbhB j' u[ZehnK j[zdhnK jB. oftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe gowkswk ƒ ikDB^;wMD tkb/ ;zsK dh ;zrs eoBh ukjhdh j?. fJj' fij/ ;zsk ftu ns/ T[; nBzs gowkswk ftu e'Jh G/d BjhA j[zdk. d'tA/ ;wo{g j[zd/ jB. phH J/H Gkr shik 31 gzikph u'DtK ftPk 1H4H2H6 s[w uzdB jw fJozv pkg[o/ oftdk; ih fBwosk ;fjs c[owkT[Ad/ jB fe j/ gowkswk‘ s{z uzdB d/ o[Zy tKr gftZso ns/ ;[rzX Gog{o j? id'A fe n;hA fJozv d/ o[Zy tKr n?t/A ftuko/ fij/ jK gozs{ feT[Afe ;kƒ s[jkv/ uoBK d/ BIdhe fBtk; fwb u[Zek j?, fJ; bJh n;hA th BhftnK s'A T[u/ j' rJ/ jK. ;kv/ ftu th s/oh ;[rzXh ;wk rJh j?. j/ gowkswk‘ n;hA s[jkvh ;zrs ns/ PoB ftu nk rJ/ jK. n;hA n'r[Djko jK ns/ s[;h tZv/ T[gekoh j' i' ;kv/ n"r[DK ƒ G[bk e/ ;kƒ nkgDh PoB ftu b? fbnk j?. s[;hA ;|?d ns/ ghb/ ozr d/ pj[s T[~sw o/Pw tKr j' ns/ n;hA ftuko/ ehfVnK tor/. n;h nkg dh ;zrs ftu fpbe[b T[t/A nk p?md/ jK fit/A Pfjd d/ fJod^frod wy'ohnK nk p?mdhnK jB. oftdk; ih fBwosk ;fjs p/Bsh eod/ jB fe ;kvh iks pVh BhthA j?. ;kvk tzP th pVk s[ZS fijk j?. n;hA g{oh soQK nkgD/ gowkswk dh ;/tk th BjhA eo ;e/, ;kƒ fJ; rZb dk jw/Pk M'ok bZfrnk oj/rk. 1H4H2H7H ejk GfJU iT[ sB[ GfJU fSB[ fSB[ fJ; Ppd ftu oftdk; ih gowkswk gqsh nkgD/ gq/w dk gqrNktk eod/ j'J/ efjzd/ jB fe w?ƒ fJ; rZb dk e'Jh vo BjhA fe w/ok ;oho N[eV/^N[eV/ j' ikt/rk go w?ƒ fJ; rZb dk Io{o vo j? feXo/ w/o/ gqsh s[jkvk gq/w \sw Bk j' ikt/. j/ gowkswk‘ s/o/ uoB^eztbK B/ w/o/ wB ƒ g{oh soQK nkgD/ tZ; ftu eo fbnk j?. fJBQK uoB^eztbK dk nzfwqs o{gh o; gh e/ jh w?ƒ nkgD/ okw dh gqkgsh j'Jh j?. d[fBnkth XB^d"bs jh fpgsk dk w{b ekoB j?. fJj wkfJnk jh ihtkswk ns/ gowkswk d/ dofwnkB godk skD fdzdh j?. gozs{ gowkswk d/ Grs wkfJnk ftu BjhA T[bMd/. fJ; bJh wkfJnk T[BQK ƒ e[M BjhA nky ;edh. oftdk; ih efjzd/ jB L j/ gowkswk‘ w?A s/o/ gq/w dh v'oh Bkb pzfBQnk j'fJnk jK. w?A s?E'A fe;/ th soQK tZy BjhA j'tKrk. 1H4H2H8H wkNh e' g[sbk e?;' Bus j? fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih d[BhnK dh w'j^wkfJnk ftu yfus ftnesh dh wB'dPk ƒ fpnkB eod/ jB. nkg efjzd/ jB fe d'y'‘ fwZNh dk g[sbk fJB;kB fet/A wkfJnk dh gqkgsh bJh fdB^oks, fJXZo^T[XZo d"Vdk fcodk j?. fiE/ feXo/ th T[; ƒ wkfJnk dh dZ; g?Adh j?, T[~Xo ƒ jh BZm s[odk j?. fJ; BZm^GZi ftu id'A T[; ƒ e[M gqkgs j' iKdk j? sK T[j nkgDhnK gqkgshnK s/ nfGwkB eoB bZrdk j?. go i/ feXo/ e'Jh B[e;kB j' ikt/, xkNk g? ikt/ sK o'Dk^fgZNDk P[o{ eo fdzdk j?. d[BhnKdko ftnesh wB eoe/, puBK eoe/, eowK eoe/ ns/ ihtB d/ yZN/ fwm/ o;K eoe/ wkfJnk ftu T[bfMnk j'fJnk j?. nkyo fJ;/ soQK fJe fdB T[j wo ikt/rk. p[o/ eowK ekoB T[; dh w[esh BjhA j' ;e/rh ns/ T[; ƒ i{BK ftu GNeDk gt/rk. oftdk; ih ;wMkT[Ad/ jB fe fJj irs fJe soQK dh y/v j?. i' fJ;/ ftu T[bM iKd/ jB, T[BQK dk gkoT[skok BjhA j' ;edk, gozs{ fijV/ b'eK B/ fJ; y/v ƒ oukT[D tkb/ gowkswk Bkb gqhs i'V bJh j?, T[j iBw^woB d/ pzXBK s'A pu ikDr/. phH J/H Gkr shik 32 gzikph u'DtK ftPk 1H4H2H9H d{X[ s pSo? EBj[ fpNkfoU fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih eow^eKvK dh fBjcbsk pko/ ;wMkT[Ad/ jB. nkg nB[;ko i/ w?A nkgD/ d/ts/ ƒ d[ZX uVQKT[Adk jK sK d[ZX ƒ sK gfjbK jh rT{ d/ tZS/ B/ i{mk eo oZfynk j?. fJ;/ soQK c[ZbK ƒ G'o/ B/ p/jk ns/ ib ƒ wZSh B/ ftrkV fdZsk j?. fJ; tk;s/ w?A fJj gfjbK jh G'rhnK j'JhnK uhIK nkgD/ fJPNd/t nZr/ fe; soQK nofgs eo ;edk jK. j/ w/oh wK nkgD/ r'fpzd dh g{ik tk;s/ ;[Zuh ;kwroh dh sbkP feE'A eoK< d[BhnK d/ ;ko/ prhfunK ftu'A w?ƒ fJe th c[Zb nfijk BjhA bZGdk i' g{oh soQK ;[Zuk j't/. i/ w?A uzdB dk fsbe nkgD/ d/ts/ ƒ brkT[D dk ftuko eodk jK sK fJ; o[Zy T[s/ ;Zg uVQ/ j'J/ jB. fJj X{g, fJj dht/ ns/ ;koh g{ik^;wZroh p/jh j?. w?A fJ; ƒ fet/A nofgs eoK. nzs ftu oftdk; ih efjzd/ jB fe ;kƒ nkgDk sB^wB nofgs eoe/ jh g{ik eoBh ukjhdh j?. c/o jh r[o{ dh feqgk d[nkok fBoziB o{gh gowkswk dh gqkgsh ;zGt j?. 1H4H2H10H ip jw j's/ sp s[w Bkjh fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih jT[w?A d/ fBtkoB T[s/ I'o fdzd/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe id'A se iht d/ wB ftu i/ w?A tVh ofjzdh j? sK gowkswk T[; s'A d{o ofjzdk j?. id fJj w?A \sw j' iKdh j? sK s{z^jh^s{z pkeh ofjzdk j?. fit/A jtk eoe/ ;w[zdo ftu nB/eK bfjoK g?dk j[zdhnK jB ns/ nzs T[;/ ftu ;wk iKdhnK jB, fJ; soQK ;ko/ iht gowkswk ftu'A g?dk j' e/ T[;/ ftu ;wk iKd/ jB. j/ w/o/ gowkswk‘ fJj' fij/ Gow dk eh eohJ/ fe i' BIo nkT[Adk j?, tk;st ftu T[j' fijk j[zdk BjhA j?. fit/A fJe tko fJe okik nkgD/ f;zxk;D T[s/ p?mk^p?mk ;' frnk. T[; ƒ ;[gBk nkfJnk fe T[j fGykoh pD frnk j?. oki Gkr d/ j[zfdnK j'fJnK th T[j fJ; ;[gB/ ekoB pj[s d[yh j'fJnk. fJj' fijh nt;Ek ;kvh ;G dh j?. ;G e[M j[zfdnK^;[zfdnK nfrnkB dh BhAd ftu v[Zp/ j'D ekoB ;kvh nt;Ek th fGykohnK tkbh pD rJh j?. fit/A vfonk j'fJnk pzdk eJh tko oZ;h ƒ ;Zg ;wM p?mdk j?. fJj nt;Ek nkw d[BhnKdko ftnesh dh j[zdh j?. go j[D ;kƒ gowkswk dh feqgk ekoB ;kok ojZ; ;wM ftu nk frnk j?. ;ko/ ihtK d/ fdbK nzdo T[jh fJe gowkswk fBtk; eodk j?. oftdk; ih efjzd/ jB fe T[j gowkswk ;kvh pKj dh geV s'A th B/V/ j?. T[;ƒ ;fji^Gkt Bkb gqkgs ehsk ik ;edk j?. 1H4H2H11H iT[ s[w frfoto sT[ jw w'ok fJ; Ppd ftu oftdk; ih gowkswk Bkb nkgDh B/Vsk dk toDB eod/ jB. nkg nB[;ko i/ T[j gowkswk gjkV j? sK w?A T[; gjkV ƒ fgnko eoB tkbk w'o jK. i/ T[j uzdowk j? sK w?A ue'o jK. i/ T[j dhtk j? sK w?A T[; ftu pbD tkbh pZsh jK. i/ T[j shoE tork gftZso j? sK w?A shoE^:ksoh jK. oftdk; ih efjzd/ jB fe i/ T[j gowkswk ;kƒ nkgDh oIk ftu Bk ubkt/ sK n;h fet/A uZb ;ed/ jK. ;' T[; d/ uoBK Bkb'A gqhsh s'V e/ fe;/ j'o Bkb i'VB dk ;tkb jh BjhA g?dk j[d z k. T[; Bkb gqhs i'fVnK ftP/^fteko nkgD/ nkg \sw j' iKd/ jB. oftdk; ih efjzd/ jB fe phH J/H Gkr shik 33 gzikph u'DtK ftPk w?A j'o fe;/ d/th d/ts/ ƒ gowkswk d/ s[b BjhA ;wMdk feT[Afe T[;/ d/ f;woB d[nkok iwK dh cK;h eZNh ik ;edh j?. 1H4H2H12H ib eh Ghfs gtB dk Ezwk fJ; Ppd ftu oftdk; ih wB[Zyh d/jh d/ eosZt pko/ ftuko eo oj/ jB. nkg nB[;ko iht dk ;oho gkDh nkfde gzi sZsK dk pfDnk j'fJnk j?. gkDh dhnK dhtkoK jB, ;kjK d/ EzwK dk ;jkok j? wksk d/ oes ns/ fgsk d/ fpzd d[nkok fJBQK dhtkoK ns/ EzwK dh fbgkJh ehsh iKdh j?. jZv, wk; ns/ BkVhnK dk fgziok pfDnk j'fJnk j? fi; ftu nkswk o{gh gzSh dk fBtk; j?. j/ gqkDh‘ fJ; ;z;ko ftu s/ok iK w/ok e[M th BjhA. feT[Afe ;kvk fenkw sK fJE/ T[;/ soQK j? fit/A fJe o[y T[s/ e'Jh gzSh oks eZN e/ T[v iKdk j?. nfrnkBh fJB;kB v{zxhnK BhjK g[Ntk e/, T[uhnK^T[uhnK ezXK T[;ko e/ tZv/^tZv/ GtB fsnko eotkT[Adk ofjzdk j?. T[j G[Zb iKdk j? fe T[; ƒ sK ;kY/ fszB jZE IwhB jh ek|h j?. T[j nkgD/ \{p;{os tkbK ƒ ;ztko d/ f;o T[go N/Yh grVh pzB e/ nkefVnk fcodk j? go T[j G[Zb iKdk j? fe fJ; ;[zdo ;oho B/ fJe fdB fwZNh ftu fwb ikDk j?. T[j nkgD/ ofjD bJh tZv/^tZv/ wfjb pDtkT[Adk fcodk j?, ;[zdo fJ;sohnK Bkb gq/w gkT[Adk j? go okw^Bkw d/ GiB s'A fpBK T[j nkgD/ ihtB dh pkIh jko ikt/rk. oftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe T[BQK gk; d[fBnkth nfGwkB eoB tkbh e'Jh t;s{ BjhA j?. w/oh iks th S'Nh j? ns/ w/ok tzP th wkw{bh j? gozs{ w?A gowkswk dh PoB ftu nk frnk jK. fJ; bJh j[D w?ƒ e'Jh fceo BjhA fojk. j[D w/ok gkoT[skok Io{o j' ikt/rk. 1H4H2H13H Bkw[ s/o' nkosh wiB[ w[oko/ fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih g{ik s/ nkosh dh fBjcbsk ƒ fpnkB eod/ j'J/ efjzd/ jB fe j/ gowkswk‘ s/ok Bkw jh w/oh nkosh j? ns/ s/ok Bkw jh w/ok shoE^fJPBkB j?. s/o/ Bkw s'A fpBK d[BhnK d/ ;ko/ swkP/ M{m/ jB. fJ;/ soQK s/ok Bkw jh w/ok g{ik^;EkB j? ns/ s/ok Bkw jh uzdB orVB tkbk gZEo j?. s/ o/ Bkw o{gh e/;o d/ w?A fSZN/ wkodk jK. s/ok Bkw jh uzdB o{gh ;[rzX j? fi; ƒ orV e/ w?A nkgD/ wZE/ T[~s/ fsbe brkT[Adk jK. s/ok Bkw jh nkosh d/ Ekb ftu fNe/ j'J/ dht/ jB ns/ s/ok Bkw o{gh s/b gk e/ jh w?A fJBQK dhftnK ƒ pkbdk jK fi; d/ Bkb ;koh d[BhnK ftu frnkB dh o'PBh c?b iKdh j?. s/o/ Bkw dk Xkrk b? e/ jh w?A c[Zb^wkbktK go'Adk jK. w?A th fezBk w{oy jK fe s/ohnK fdZshnK j'JhnK uhIK s?ƒ nofgs eoe/ fezBk y[P j' fojk jK. gowkswk s{z jh ;ko/ gk;/ g?D Bkb u'i eo fojk J/A. oftdk; ih dk eEB j? fe nmkoK shoE ns/ uko/ ykDhnK gowkswk dhnK f;oihnK j'JhnK jB. fJj ;G T[;d/ Bkw dh nkosh eo oj/ jB ns/ ;fsBkw dk G'r ;koh d[BhnK ftu tos fojk j?. 1H4H2H14H ;j[ eh ;ko ;[jkrfB ikB? fJ; Ppd ftu oftdk; ih gqG{^Grsh dh wfjwk ƒ fpnkB eod/ jB. nkg nB[;ko fit/A gsh dh edo fe;/ ;[jkrD ƒ j[zdh j? ns/ T[j nkgDk nfGwkB SZv e/ gsh dh oIk ftu okIh ofj e/ y[PhnK wkDdh j?, fJ;/ soQK gowkswk dh edo fJe Grs ƒ jh j' ;edh j?. phH J/H Gkr shik 34 gzikph u'DtK ftPk fi; iht o{gh fJ;soh ƒ gsh^gowkswk dh gqkgsh BjhA j[zdh, T[j d[yh ofjzdh j?, T[; d/ b'e ns/ gob'e d'tA/ yokp j' iKd/ jB. fiBQK B/ gsh^gowkswk dh fBozso Grsh BjhA ehsh j[zdh, T[j iht o{gh fJ;sohnK ed/ th ;[jkrDK BjhA nytk ;edhnK. T[BQK ƒ iw^wkor s/ ikDk gt/rk fijVk pVk n"yk ns/ fpyVk j?. Bkb e'Jh ;kEh^;zrh BjhA j[zdk. fJeZfbnK ƒ jh fJj wkor gko eoBk g?Adk j?. oftdk; ih gowkswk nZr/ p/Bsh eod/ jB fe w?A d[yh jK ns/ fdnkb{ gowkswk d/ dotkI/ nZr/ nk gj[fz unk jK. gowkswk d/ doPBK dh pj[s fJZSk j? go ni/ sZe e'Jh itkp BjhA fwfbnk. nkg p/Bsh eod/ jB fe j[D w?A s/oh PoB ftu nk frnk jK. fi; soQK th s[jkvh fJZSk j't/, T[;/ soQK w/oh rsh eo d/t', w?ƒ w[esh dh dks pyP'. 1H4H2H15H T{u/ wzdo ;kb o;'Jh fJ; Ppd ftu oftdk; ih ftnesh ƒ ihtB dh BkPwkBsk dk p'X eotkT[Ad/ jB. nkg efjzd/ jB fe ftnesh B/ nkgD/ ofjD bJh T[~u/ T[~u/ GtB ns/ ykDk ykD bJh tZvhnK^tZvhnK o;'JhnK pDk bJhnK jB. go T[j BjhA ikDdk fe T[; dk ihtB pVk E'Vk j? ns/ w"s s'A fgZS'A T[j fJBQK GtBK ftu fJe xVh th BjhA mfjo ;e/rk. fJj ;oho sK fJ; soQK j?, fit/ A xkj^c{; dh pDh j'Jh M'gVh j't/. w"s nkT[D s/ xkj^c{; ;V ikt/rk ns/ fJj ;oho fwZNh ftu fwb ikt/rk. n;hA nkgD/ fJod^frod G?D^GoktK, foPs/dkoK ns/ gfotko dk tZvk ybirD yVk eo b?Adk jK gozs{ w"s s'A pknd T[j th efjD bZrd/ jB fe fwqse ƒ ibdh^ibdh xo s'A pkjo eZY d/t'. xo dh fJ;soh, fi; ƒ ;koh T[wo fdb Bkb bk e/ oZfynk j[zdk j?. T[j th fwqse ƒ G{s^G{s efj e/ T[; s'A puD dh e'fPP eodh j?. oftdk; ih efjzd/ jB fe e/ tb gowkswk dk Bkw b?D s/ jh dorkj ftu S[Nekok gqkgs j' ;edk j?. fJ; bJh ftnesh ƒ d[fBnkth ezw^Xzd/ SZv e/ gqG{^Grsh d/ wkor s/ uZbDk ukjhdk j?. 4H2H16H i/ Uj[ nm;fm shoE Bkt? fJ; Ppd ftu oftdk; ih fBzde dh gqfeqsh pko/ ftuko eod/ jB. nkg nB[;ko Gkt/A T[j nmkjm shoEK dk fJPBkB eo bt/, pkoK fPtfbzrK dh g{ik eo bt/, pj[s ;ko/ y{j ns/ sbkp g[Ntk e/ b'eK dh ;/tk eo bt/ go i/ T[j ;zs iBK dh fBzdk eoB d/ d'P dk Gkrh j? sK T[; d[nkok ehs/ j'J/ ;ko/ g[zB^ekoi ftnoE ub/ ikDr/. ;zsK dh fBzdk eoB tkb/ ftnesh dk gko T[skok BjhA j' ;edk. T[; ƒ sK nkyo BoeK dh nrBh ftu jh ;VBk gt/ rk. oftdk; ih fBzdeK ƒ T[gd/P eod/ j'J/ efjzd/ jB fe fBzde ed/ th r[ZMk BjhA ofj ;edk. fJ; bJh ed/ fe;/ dh fBzdk Bk eo'. 1H4H2H17H gVhn? r[Bhn? Bkw ;G[ ;[Bhn? oftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe gowkswk d/ Bkw ƒ Gkt/A fezBk th gVQ^;[D bJhJ/ gozs{ fisBh d/o se T[; gqsh gq/w^GktBk gqrN BjhA j[zdh. T[sBh d/o se fJ; s'sk oNDh dk e'Jh noE BjhA j?. fi; soQK b'jk T[sBh d/o se ;'B/ dk o{g BjhA fisBh d/o se T[; ƒ gko; Bkb Bk S'fjnk ikt/. fJ;/ soQK gq/wk^Grsh s'A fpBK ftnesh dk gko^T[skok BjhA j' ;edk. phH J/H Gkr shik 35 gzikph u'DtK ftPk oftdk; ih p/Bsh eod/ jB fe j/ gowkswk‘ w/o/ wB ftu'A PzfenK dh rzY BjhA y[bQdh. w?ƒ ekw, eq'X, wkfJnk, nfGwkB ns/ Jhoyk nkfde ftP/^ftekoK B/ b[ZN fbnk j?. ;kvk fJj nfGwkB ed/ \sw BjhA j[zdk fe n;hA tZv/ eth jK, ;q/Pm jK, gzfvs jK iK i'rh, ;zfBnk;h jK. fJj nfGwkB jh ;kvk gko T[skok BjhA j'D fdzdk. oftdk; ih efjzd/ jB fe b'e gkrbK tKr fttjko eod/ jB. T[BQK ƒ nkgDh j;sh pko/ fwfEnk nfGwkB ofjzdk j?. oftdk; ih efjzd/ jB fe w?ƒ sK gowkswk d/ Bkw dk jh nk;ok j?. T[jh w/o/ gqkD jB ns/ T[jh w/oh e[b ;zgsh j?. fJ; s'A fpBK w?ƒ j'o fe;/ uhI dk wkD BjhA j?. 1H4H2H18H yN[ eow e[b ;zi[rs[ j? fJ; Ppd ftu Grs oftdk; ih gowkswk dh Grsh eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko Gkt/A e'Jh Pq/Pm eow eoB tkbk j't/, T[~uh e[b ftu iBfwnk j't/ gozs{ i/ T[j gowkswk d/ uoB^eztbK dh Grsh BjhA eodk sK T[; ƒ uzvkbK s'A th Bhu iksh dk ;wMDk ukjhdk j?. j/ w/o/ wB‘ T[; nu/s gowkswk dk f;woB eo. T[;/ d/ f;woB Bkb gko^T[skok j't/rk. s{z pkbwhe dh ejkDh sK ;[Dh j'Jh j?. T[j g?dk fe; BhthA iks ftu j'fJnk ;h. T[; d/ eow fezB/ wkV/ ;B. gozs{ feT[Afe T[; B/ okw dh Grsh ehsh. fJ; bJh T[; ƒ w[esh fwb rJh. niwb tor/ gkgh, fgzrbk torhnK t/PtktK, gzShnK dk fPeko y/vD tkb/ g[oP ns/ e[uo tor/ jkEhnK dk th gowkswk B/ T[Xko eo fdZsk ;h. fJ; bJh i' e'Jh th okw^Bkw dk f;woB eo/rk, T[;dk gko T[skok Io{o j' ikt/rk. eh s[;hA d; ;ed/ j' fe L (T) nkfd rqzE ftu Grs oftdk; d/ e[b fezB/ Ppd jB< (n) gzikph ekft^;zrqfj ftu Grs oftdk; d/ fezB/ Ppd Pkfwb ehs/ rJ/ jB< (J) Grs oftdk; dh pkDh dh Ppdktbh ftu fejVhnK fejVhnK GkPktK d/ Ppd T[gbpX jB< B'N L gfjbK fJjBK gqPBK d/ T[~so fJe ekrI s/ fby' ns/ fco gkm d/ nkXko s/ fJjBK T[~soK dh g[PNh eo'. 1H4H3 gq;zr dZ; e/ ftnkfynk L iT[ s[w frfoto sT[ jw w'ok.. iT[ s[w uzd jw GJ/ j? ue'ok.. wkXt/ s[w Bk s'oj[ sT[ jw Bjh s'ofj.. s[w f;T[ s'fo etB f;T[ i'ofj.. ;'ofm okr ftu ofunk fJj Ppd Grs oftdk; ih dh ouBk j?. oftdk; ih B/ gowkswk Bkb gq/wk Grsh eoB dk T[gd/P fdZsk ;h. nkg nB[;ko j'o ;ko/ eow^eKv fwfEnk jB feT[Afe gowkswk eow^eKvK T[go BjhA foMdk. pbfe fijVk ftnesh T[; dh oIk ftu ofjzdk j'fJnk ;Zu/ fdb'A T[;dk f;woB eodk j?, T[j nktkrtD s'A w[es j' iKdk j?. fJj Ppd gzikph ekft ;zrqfj ftu ;zefbs ehsk frnk j?. fJ; g[;se d/ ;zgkde vkH wkB f;zx YhAv;k ns/ vkH r[ouoB e"o iZrh jB. phH J/H Gkr shik 36 gzikph u'DtK ftPk fJ; Ppd ftu oftdk; ih gowkswk Bkb nkgDh fJefwesk dh ;fEsh ƒ fpnkB eod/ j'J/ fbyd/ jB fe gowkswk Bkb T[BQK dk ;zpzX nN[ZN j?. i/ gowkswk gjkV j? sK Grs ih T[; gjkV ƒ gq/w eoB tkb/ w'o jB. i/ T[j uzdowk j? sK nkg ue'o tKr T[; ƒ ;Zuk gq/w eod/ jB. oftdk; ih efjzd/ jB fe GrsK d/ wB ftu gq/w^Gkt th T[jh gowkswk g?dk eodk j?. J/B/ ;ot PeshwkB gowkswk ƒ SZv e/ fe;/ j'o Bkb gq/w eoB dk ;tkb jh g?dk BjhA j[d z k. fJ; soQK nkg gowkswk dh woIh ftu pZM/ j'J/ T[; Bkb ;Zuk gq/w eod/ jB. fJj Ppd ftu oftdk; ih ojZ;kswe nB[Gt ƒ fpnkB eod/ jB. nkg gowkswk ƒ ;zp'XB eoe/ T[; gqsh nkgD/ gq/w GktK dk fJIjko eod/ jB. ekft^Ppdktbh T[~s/ ;zs^Gkyk dk gqGkt j?. ;w[Zu/ o{g ftu fJj Ppd Grs oftdk; ih d/ ekft^b'e dh g{oh^g{oh gqshfBXsk eodk j?. 1H4H4 ;zy/g T[s ~ oK tkb/ gqPB gqPB L Grs oftdk; nB[;ko ihtkswk ns/ gowkswk ftu fej' fij/ ;zpzX jB< T[~so Loftdk; ih nB[;ko ihtkswk ns/ gowkswk ftu e'Jh nzso BjhA j?. fit/ A ;'B/ dh Xks ns/ fJ; s'A pD/ j'J/ rfjfDnK ftu e'Jh nzso BjhA j[zdk, gkDh ns/ fJ; ftu'A g?dk j'D tkbhnK bfjoK ;wo{g j[zdhnK jB, fJ;/ soQK ihtkswk ns/ gowkswk th fJZe jh jB. gqPB L Grs oftdk; nB[;ko efbi[r ftu eh gqXkB j?< T[~so Loftdk; ih fbyd/ jB fe fit/A ;fsi[r ftu ;Zu, sq/s/ ftu eow^eKv ns/ d[nkgo ftu g{ik gqXkB ;h. fJ;/ soQK efbi[r ftu gowkswk dk Bkw gqXkB j?. fJ; :[r ftu nktkrtB s'A w[esh gqG{ d/ Bkw dk f;woB ehfsnK jh gqkgs j' ;edh j?. gqPB L oftdk; ih ftekoK pko/ eh T[gd/P fdzd/ jB< T[~so Loftdk; ih c[owkT[Ad/ jB fe fteko nkdwh d/ ftBkP dk ekoB pDd/ jB. fit/A joB, wZSh, G"ok, gotkBk ns/ jkEh nkfde iht fe;/ fJe fteko ftu c; e/ w"s d/ w{zj ftu ik g?Ad/ jB, fJ;/ soQK gziK ftekoK dh e?d ftu cf;nk ftnesh th ekb dh ckjh ftu c; iKdk j?. e/tb frnkB o{gh dhge jh fJBQK ftekoK s'A w[esh fdtk ;edk j?. gqPB L nkosh ns/ j'o eow^eKvK pko/ oftdk; ih d/ eh ftuko jB< T[~so Loftdk; ih fJj' fij/ ;G eow^eKvK ƒ fBocb wzBd/ jB. nkg nB[;ko nfij/ eow^eKvK d[nkok w[esh BjhA fwb ;edh. pbfe ftnesh fisBh d/ o sZe ;Zu/ r[o{ dh nrtkJh ftu gq/wkGrsh d/ wkor T[~go BjhA ubdk, T[sBh d/o sZe T[;dh w[esh dh e'Jh ;zGktBk BjhA j?. gkm ;wZroh ƒ gVQ e/ oftdk; ih d/ fBwB^fbys PpdK ftu g/P j'J/ ftP/^t;s{ T[s ~ / fJe B'N fby'L (1) s'jh w'jh w'jh s'jh nzso e?;k (2) e{g[ GfoU i?;/ dkfdok (3) s[w uzdB jw fJozv pkg[o/ phH J/H Gkr shik 37 gzikph u'DtK ftPk gq;zr ;fjs ftnkfynk bJh e[M j'o wjZstg{oB gzeshnK (T) s'jh w'jh w'jh s'jh nzso[ e?;k eBe efNe ib sozr i?;k (n) ib eh Ghfs gtB dk EzGk oes p{zd dk rkok jkv wk; BkVh e' fgzio[ gzyh p;? fpukok (J) Bkw s/ok dhtk Bkw[ s/o' pksh Bkw s/o' s/b[ b/ wkfj g;ko/. Bkw s/o/ eh i'fs brkJh GfJU T[finko' GtB ;rbko/. wjZstg{oB gqPB 1H wkNh e' g[sbk e?;' Bus[ j? dk ftPk^t;s{ fby'. (d;zpo 2017) 2H r[o{ oftdk; ih B/ wB[Zy s/ gowkswk dh nG/dsk pko/ fej'^fij/ ftuko fdZs/ jB< (d;zpo 2017) 4H5 ;jkfJe g[;sektbh 1H gq'H pqjwirdhP f;zx, Grs fPo'wDh oftdk;, tkfoP Pkj ckT[Av/PB, nzfwqs;o, d{;oh tko, 1997. 2H vkH e[btzs e"o, pkDh Grs oftdk; L ihtB s/ ouBk, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk, 1974. 3H oftdk; nze (gzikph d[Bhnk) GkPk ftGkr gzikp, gfNnkbk, i{B^i[bkJh, 1977. phH J/H Gkr shik gzikph u'DtK ftPk gkm Bzpo L 1H5 r[o{ BkBe d/t ih ns/ T[jBK dhnK ouBktK 1H5H1 G{fwek L phHJ/H Gkr shik gzikph ;kfjZs d/ ftfdnkoEhnK bJh wZXekbhB gzikph ;kfjZs d/ wjkB ethnK dh pkDh ns/ eftsk f;b/p; ftu gkm^g[;se d/ s'o s/ fBPfus ehsh rJh j?. fJ; f;b/p; dk wzst ftfdnkoEhnK ƒ wZXekbhB gzikph ekft d/ Bkb Bkb ;zpzfXs r[o{nK^ghoK ns/ ;{|h ;zsK dh pkDh ftu g/P t;s{^;wZroh ns/ fpqsKs^ftXhnK Bkb ikD{ eotkT[Dk j?. fJ; wzst bJh g[ZS/ ik ;eD tkb/ gqPBK pko/ tke|hns fdZsh rJh j? ns/ jo eth dh u'DthA pkDh d/ ftP/^t;s{ dh ftnkfynk th ehsh rJh j?. wXekbhB gzikph ekft d/ gq;zr ftu r[o{ BkBe d/t ih dh d/D pVh wjZstg{oB j?. fJ; bJh gzikph ekft ;zrqfj d/ ;zgkdeK B/ r[o{ ;kfjp dh pkDh d/ u'Dt/A nzP fJ; g[;se ftu Pkwb eo bJ/ jB. j/mK fdZsh gkm ;wZroh ftu r[o{ BkBe d/t ih dh ;kfjfse d/D ns/ T[BQK d/ u'Dt/A PpdK d/ ftP/^t;s{ pko/ ftuko ehsh rJh j?. 1H5H2 r[o{ BkBe d/t ih dk ;kfjfse :'rdkB r[owfs ekft gozgok dk nkozG r[o{ BkBe d/t ih d[nkok ouh rJh pkDh Bkb j[zdk j?. r[o{ ih dk iBw 1469 JhH ftu wfjsk ekb{ d/ rqfj fty/ okfJ G'fJ dh sbtzvh ftu j'Jh. pugB ftu nkg dh Py;hns s'A fJe wjKg[oy d/ Mbeko/ g?D bZr/ ;B. iBw ;kyhnK ftu r[o{ BkBe d/t ih dh nIws ns/ wjkBsk pko/ pj[s ;ko/ t/ot/ g/P j'J/ jB. nkg nkgD/ ;wekbh ;wkie^;fGnkukoe gfot/P Bkb ;zs[PN BjhA ;B. feT[Afe fJ; gfot/P T[go tfjwK^GowK, nfrnkB, Ijkbs ns/ r[bkwh d/ GktK dk rbpk ;h. nkgD/ nfrnkB s/ ijkbs dh X[zd ƒ jNk e/ ;[szso o{g ftu ihD^EhD dk T[gd/P fdZsk. nkg ih pkDh ftu fJj T[gd/P pV/ gqGktPkbh Yzr Bkb ekftpZX j'fJnk j?. 1H5H2H1 r[o{ BkBe d/t ih dh ;koh pkDh okrK ftu ouh j'Jh j?. nkg d[nkok tos/ rJ/ okrK dh ;{uh fJ; gqeko j? L f;oh, wkM, rT[Vh, nk;k, r[ioh, fpjkrVk, tvjz;, ;'ofm, XBk;oh, fsbzr, ;{jh, fpbktb, okwebh, wko{, s[ykoh, G?oT[, p;zs, wbko, goGksh ns/ ;kozr. nkg d[nkok ou/ rJ/ e[b PpdK dh frDsh 958 j?. nkg B/ tZv/ nkeko dhnK e[M pkDhnK th ouhnK fit/A L ig[, wkM dh tko, gZNh, nk;k dh tko, fEsh, Unzeko, f;X r';f , pkoKwkj ns/ wbko dh tko. 1H5H2H2H r[o{ ih B/ nkgD/ ;wekbh :[Zr d/ okfinK, oitkfVnK ns/ T[BQK d/ nfjbekoK d/ I[bw fto[ZX nktkI p[bdz ehsh. nkg d/ :[r ftu oki/ d/ fto[ZX p'bD dh e'Jh otkfJs jh BjhA ;h. okik i' eodk ;h, T[jh fBnkfJ ;h, ekƒB ;h. gozs{ r[o{ ih B/ fJ; rZb ƒ 39 phH J/H Gkr shik 39 gzikph u'DtK ftPk gqtkB Bk ehsk ns/ g{oh fdqVsk Bkb okfinK d/ goik fto'Xh fttjko dh nkb'uBk ehsh. wkM dh tko ftu nkg c[owkT[Ad/ jB L efb eksh oki/ ek;kJh Xow[ gzy efo T[vfonk.. e{V nwkt;[ ;u[ uzdqwk dh;? Bkjh ej ufVnk.. r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ :[Zr d/ gqufbs ohsh^fotkiK, eow^eKvK ns/ otkfJsh B?fsesk dk th fto'X ehsk. T[BQK d/ nkgD/ fBZih ihtB ftu fJj' fijh fe;/ wo:kdk dk gkbD Bk ehsk. fJ; gq;zr ftu iB/T{ gfjBD ;zpzXh T[BQK d/ ftuko pV/ eqKshekoh ;B. fJ;/ soQK ;[u fGZN ;zpzXh o{VQhrs ftukoK dh th nkg B/ eoVh nkb'uBk ehsh. shoE^fJPBkB, dkB, g[zB, PokX nkfde eow^eKvK ƒ th nkg B/ ngqtkB eo fdZsk. nkg B/ pqkjwDtkdh iks gks gqDkbh dk th vN e/ fto'X ehsk. nkg B/ wB[Zyh ;wkBsk ns/ ;KMhtkbsk d/ f;XKs ƒ g/P ehsk ns/ do;kfJnk fe e'Jh th Xow nkgD/ nkg ftu uzrk iK wkVk BjhA j?. ;ko/ Xow ;wkB jB ns/ jo Xow nkgD/ g?o'ekoK ƒ uzr/ fJB;kB pDB dh gq/oBk fdzdk j?. r[o{ ih B/ fJ;soh d/ jZeK dh tekbs ehsh ns/ T[; dh ;q/PBsk ƒ f;ZX ehsk. nkg B/ c[owkfJnk L Gzv[ w[nk Gzv[ Gkbhn? Gzfv j't? pzXkB[.. ;' feT[ wzdk nkyhn? fis izwfj okikB[.. 1H5H2H3H ekft o{gK ns/ Szd ftXkB dh fdqPNh s'A th r[o{ BkBe d/t ih dh pkDh pVh nwho j?. gT[Vh, Szd, ;b'e, uT[gdk, nPNgdh, f;oyzvh, ek|h, d'jok ns/ ;'omk tor/ Szd BkBe^pkDh ftu fdqPNhr'uo j[zd/ jB. Ppd^Gzvko d/ gZy'A r[o{ BkBe d/t ih dh pkDh T[~soh Gkos ftu gqufbs ;w[ZuhnK GkPktK dh gqshfBXsk eodh j?. r[o{ ih B/ nB/eK Bt/ A ;wk;, w[jkto/ fpzp ns/ nbzeko gzikph GkPk ƒ gqdkB ehs/. nkg dh pkDh dk fJe j'o gZy Ppd ns/ ;zrhs dk ;[w/b j?. nkg dh ;w[Zuh pkDh Gkos d/ ebk;heb ;zrhs Bkb ;[opZX j?. ;Zuw[u nkg ;wekbh gzikph ekft d/ fPo'wDh pkDheko ;B. eh s[;hA ikDd/ j' fe L^ (T) r[o{ BkBe d/t ih dk iBw 1469 JhH ftu j'fJnk. (n) nkg f;y Xow d/ pkBh jB. (J) nkg ;wekbh ;wkie ftt;Ek Bkb ;zs[PN BjhA ;B. (;) nkfd rqE ftu doi nkg ih d/ e[b PpdK dh frDsh 958 j?. (j) gqG{^gqw/ ns/ B?fse w[ZbK dk wjZst nkg ih dh pkDh d/ gqw[Zy ftP/ jB. (e) nkg dh ouBk ;zrhs pX j?. (y) nkg B/ pj[s ;ko/ ekft^o{gK ns/ SzdK dh tos'A ehsh. gzikph ekft ;zrfq j ftu ;zefbs r[o{ BkBe d/t ih d/ PpdK dk ftPk^t;s{ 1H5H3H1 i? xfo ehofs nkyhn? L rT[Vh dhge okr ftu fby/ fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih gowkswk dh f;|s^;bkj eoB dk T[gd/P fdzd/ jB feT[Afe Grsh^Gkt okjhA ehsh rJh fJ; f;|s^;bkj Bkb phH J/H Gkr shik 40 gzikph u'DtK ftPk ftnesh ƒ ;EkJh ;[y dh gqkgsh j' iKdh j?. r[o{ ;kfjp c[owkT[Ad/ jB fe fi; xo ftu gowkswk dh f;|s^;bkj ns/ ftuko^uouk ehsh iKdh j?, T[j xo XB j?. w?A T[; d/ pfbjko iKdk jK. T[j gowkswk jo o'I nkgD/ ihtK dh d/y^Gkb eodk j?. T[; dhnK dksK dk e'Jh nzs^fj;kp jh BjhA j?. gowkswk nkg jh ihtK ƒ nkgD/ s'A ftS'Vdk j? ns/ nkg jh nkgD/ Bkb w/b b?Adk j?. r[o{ ih efjzd/ jB fe w?ƒ nfijh n;h; d/t', fi; Bkb w/ok T[; gowkswk Bkb w/b j' ikt/. T[; gowkswk tb'A jo o'I ;Zd/ nkT[Ad/ ofjzd/ jB. w?A th T[; dk f;woB eodk jK. w/oh fJZSk j? fe w/o/ bJh gowkswk dk ;Zdk ibdh s'A ibdh nk ikt/ sK i' w?A T[; Bkb fwbkg eo ;eK. 1H5H3H2H fSn xo fSn r[o fSn T[gd/P r[o{ BkBe d/t ih cowkT[Ad/ jB fe S/ Pk;so jB (;Ky, fBnkfJ, t?PP / e, whwK;k, :'r ns/ t/dKs, S/ jh T[BKQ d/ eosk jB (efgb, r'sw, eDkd, i?wBh, gkszibh, ftnk;) ns/ S/ jh T[BQK d/ T[gd/P jB. gozs{ r[o{nK dk r[o{ T[j gkopqjw fJe jh j? Gkt/A fe T[; d/ o{g^ozr ns/ nkeko^gqeko nB/eK fust/ rJ/ jB. r[o{ ih efjzd/ jB fe fi; xo gowkswk dk i;^ehos j[zdk j? T[j xo g{iD:'r j?. fit/A gbK s'A xVhnK, xVhnK s'A gfjo, gfjoK s'A fdB ns/ fdBK s'A wjhB/ pDd/ jB. fJ;/ soQK fJe' ;{oi o{gh gowkswk nB/e o[sK ƒ g?dk eo fdzdk j?. T[; fJe gowkswk d/ pj[s ;ko/ ozr^o{g jB. 1H5H3H3H nkosh (XBk;oh) XBk;oh okr ftu fby/ fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih eow^eKvhnK d[nkok ehsh ikD tkbh nkosh dh fBc[zbsk ƒ do;kT[Ad/ jB. nkg d/ ftuko nB[;ko gqfeqsh ftu gowkswk dh nkosh jo ;w/A jo EK fBozso j[zdh ofjzdh j?. gowkswk dh nkosh eoB bJh gqfeqsh B/ nk;wkB ƒ Ekb pDkfJnk j'fJnk j?. ;{oi ns/ uzdowk T[; ftu dhge pDk e/ fNekJ/ j'J/ jB ns/ ;w{j f;skok^wzvb ftu Ekb ftu oZy/ j'J/ w'shnK ;wkB j?. gjkVK dh ;[rzXs jtk \[Pp{ dk ezw eo ojh j? ns/ jtk uto M[bk ojh j? s/ ;koh f;qPNh d/ wkbe gowkswk s/ oh j'o nkosh e'D eo ;edk j?. T[j i'sh ;o{g gowkswk fBor[D th j? ns/ ;or[D th. ;or[D o{g ftu T[; d/ jIkoK nkeko ns/ ;oho jB go fBor[D o{g ftu T[; dk Bk e'Jh nkeko j? ns/ Bk e'Jh ;oho. ;kfonK d/ fjofdnK ftu fJ;/ gowkswk dk fBtk; j?. ;G dhnK nkswktK ftu T[;/ dh i'fs gqitfbs j?. go fJj i'fs r[o{ ih dh feqgk Bkb jh gqrN j[zdh j?. gowkswk dh nkosh T[jh j? i' T[; ƒ uzrh bZr/. nzs ftu r[o{ ih efjzd/ jB fe j/ gowkswk ‘w?A s/o/ uoB^eztbK T[go fJe G'o/ tKr b[GkfJwkB jK. w/o/ s/ feqgk eo'. Bkw^dkB fdU sK i' w/ok s[jkv/ uoBK ftu fBtk; j' ;e/. 1H5H3H4H w'sh s/ wzdo T[;ofj (f;oh okr) fJ; Ppd ftu r[o{ ih gowkswk Bkb nkgDh nN[ZN gqhs dk T[b/y eod/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe ukj/ w/o/ bJh w'shnK ns/ osBK iV/ wzdo feT[A Bk T[;ko fdZs/ ikD ns/ T[BQK T[s/ e;s{oh, e/;o ns/ uzdB dk b/g ehsk j't/ go w?A T[BQK wzdoK dh gqkgsh bJh nkgD/ gowkswk ƒ BjhA G[bktKrk. fJ;/ soQK i/ ;koh Xosh T[s/ jho/, bkb iV fdZs/ ikD. T[go ;/i ftSh j't/ fi; T[s/ pj[s \{p;{os Bkoh nkeoPe jkt^Gkt eo ojh j't/ gozs{ w?A nfijk wBw'je fdqP phH J/H Gkr shik 41 gzikph u'DtK ftPk t/y e/ th gowkswk ƒ BjhA ft;kokrK. fJ;/ soQK i/ w?ƒ d[BhnK dhnK ;kohnK foZXhnK^f;ZXhnK gqkgs j' ikD, b'e w?AE'A voB ns/ w/oh fJZIs wkD eoB w?A sK th gowkswk ƒ BjhA G[bktKrk. fJe j'o Mkeh g/P eoe/ r[o{ ih efjzd/ jB fe i/ w?A PfjBPkj pD iktK, s\s T[go p?m iktK ns/ w/ok j[ew wzBD bJh nDfrDs |'iK j'D sK th gowkswk d/ gq/w o{gh \ikB/ nZr/ fJj ;G gqkgshnK e[M th BjhA jB. gowkswk d/ doPBK s'A fpBK w/ok fdb ftnke[b j' iKdk j?. w?A nkgD/ r[o{ ƒ g[ZS e/ t/y fbnk j? fe gowkswk d/ Bkw fpBK j'o feXo/ e'Jh fNekDk Bjh j?. 1H5H3H5H e'fN e'fN w/oh nkoik f;oh okr ftu T[uko/ fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih gowkswk dh nBzssk ns/ ;ot^ftnkgesk pko/ uouk eod/ jB. nkg nB[;ko i/ w/oh T[wo eJh eq'V tfoQnK dh j' ikt/ ns/ w?A ykD^ghD bJh th ;wK popkd Bk eoK, e/tb g"D^nkjkoh jh pfDnK ojK, ;{oi uzd ƒ d/yD bJh th tes Bk r[nktK ns/ ;[gB/ ftu th ed/ Bk ;"tK, J/Bk tes j'D d/ pkti{d w?A gowkswk dh wfjwk ƒ fpnkB BjhA eo ;eKrk. fJ;/ soQK i/ w?ƒ tko^tko e'fjnk ikt/, uZeh ftu gh; fdZsk ikt/, nZr ftu ibk e/ oky eo fdZsk ikt/ sK th w?A gowkswk dk w[bZ BjhA gk ;eKrk. i/ w?A gzSh pD e/ n;wkBK ftu T[~vdk ojK, nkekP ftu J/Bk T[~uk gj[u z iktK fe fe;/ ƒ BIo th Bk nktK. Bk w?A yktK Bk ghtK, sK th gowkswk dh p/nzs bhbQk dk w[Zb BjhA gk ;eKrk. nzs ftu r[o{ BkBe d/t ih c[owkT[Ad/ jB fe i/ w/o/ gk; bZyK wD ekrI j't/, f;nkjh d/ Gzvko ny[ZN j'D ns/ w?A jtk dh s/Ih Bkb gowkswk dh wfjwk fbyD bZrK sK th T[; dh p/nzssk dk e'Jh gkoktko BjhA gkfJnk ik ;e/rk. T[j ;Zuk fBozeko nkg jh nkgDh wfjwk ns/ ;op^ftnkgesk ƒ ikD ;edk j?. 1H5H3H6H tDi[ eoj[ tDikfoj' fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih ftnesh ƒ ;Zuk tgko eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. r[o{ ;kfjp c[owkT[Ad/ jB fe ;Zuk tgko T[jh j? i' ihtB d/ Bkb fBG/. ;Zuk tgko ftnesh d/ ;Zu/ eow jB. fJ;/ tgko s/ gowkswk gq;zB j[zdk j?. r[o{ BkBe d/t ih ftnesh ƒ T[gd/ P fdzd/ jB fe T[j okw^Bkw Bkb fuZs bkt/. fijVk ftnesh okw^Bkw d/ ;"d/ ƒ ftjki b?Adk j?, gowkswk T[; T[go gq;zB j' iKdk j?. go fJ; d/ T[bN fijV/ nkdwh M{mh wkfJnk d/ ;"d/ ftu bhB j' iKd/ jB, T[BQK ƒ ed/ th ;[y dh gqkgsh BjhA j[zdh. T[BQK d/ wB ns/ sB^d't/A y'N/ j' iKd/ jB. fit/A fJe fjoB fPekoh d/ czX/ ftu c; iKdk j?, fJ;/ soQK wkfJnk d/ czX/ ftu c; e/ b'e ghfVs j[zd/ ofjzd/ jB. y'N/ ;"d/ d/ fgS/ bZr e/ nkgDh fJZIs r[nk p?md/ jB. r[o{ ih efjzd/ jB fe Bkw o{gh Ppd Bkb nkgD/ wB ƒ ;wMkT[. fiBQK b'eK dk wB okw^Bkw Bkb ozfrnk iKdk j?, T[BQK d/ ;ko/ Gow^G[b/y/ d{o j' iKd/ jB. gowkswk dk Bkw ig e/ T[j bkG ftu ofjzd/ jB ns/ iwK dk G?n T[BQK d/ B/V/ th BjhA nkT[Adk. 1H5H3H7H ;[fD wB G{b/ pkto/ (f;oh okr) fJ; Ppd okjhA r[o{ BkBe d/t ih uzub wB ƒ ;wMkT[Ad/ jB fe T[j r[o{ d/ uoBh bZr e/ joh^Bkw dk ikg eo/. fJ; Bkb iwd{s T[; d/ B/V/ th BjhA nkT[Dr/ ns/ T[; d/ ;ko/ d[y d{o j' ikDr/. fijV/ b'e gowkswk s'A ftSV iKd/ jB, d[jkrD fJ;sohnK tKr T[BQK dk d[y pVk vkYk j[zdk j?. r[o{ ;kfjp T[gd/P eod/ jB fe j'o fe;/ nk;o/ tZb sZeD dh Io{os phH J/H Gkr shik 42 gzikph u'DtK ftPk BjhA. Bkw o{gh yIkBk gqkgs eoB Bkb d[BhnK d/ ;ko/ ;[Zy nkgD/ nkg gqkgs j' iKd/ jB. fijV/ b'e r[o{ dh f;fynk T[go uZb e/ gowkswk d/ Bkw dk f;woB eod/ jB, T[j XzB jB. gozs{ fiBQK d/ r[o{ jh GNe/ j'J/ jB, T[BQK ƒ feXo/ mfjo ik fNekDk gqkgs BjhA j[zdk. ;fsr[o{ s'A fpBk gowkswk dk Bkw gqkgs BjhA j[zdk ns/ Bkw s'A fpBK e'Jh g[zB BjhA bZGdk. nfij/ nkdwh gob'e ftu ik e/ th gSskT[Dr/. Bkw s'A fpBK ;oho d[ZyK ftu fxo iKdk j? ns/ eZbo dh dhtko tKr nfij/ nkdwh dk ihtB n;EkJh pD iKdk j?. fisBk fuo se fdb ftu ;Zu ikfrqs BjhA j[zdk T[BK fuo ;[y PKsh B;hp BjhA j[zdh. r[o{ ih c[owkT[Ad/ jB fe w?A nkgD/ r[o{ ƒ g[ZS e/ gowkswk d/ Bkw dh f;|s^;bkj eodk jK. fJ; Bkb jT[w? dk d[y d{o j' iKdk j? ns/ T[; ;Zu o{gh gowkswk Bkb fwbB j' iKdk j?. fijV/ b'e Ppd ftu ozr/ iKd/ jB, T[j ekw, eqX ' , jzeko nkfde ftekoK s'A w[es j' e/ fBowb j' iKd/ jB. T[j ;dk Bkw igd/ jB ns/ Bkw ƒ nkgD/ wB ftu t;k e/ oZyd/ jB. fijVk gowkswk ;ko/ ihtK dk w{b^nkXko j?, T[; ƒ feT[A ft;koBk j'fJnk< Ppd s'A fpBK ftnesh dh w"s j' iKdh j? ns/ Ppd dh gqkgsh Bkb Bt^ihtB fwbdk j?. Ppd d/ bV bZr/ s'A fpBK iBw^woB dk d[Zy BjhA eZNdk. r[o{ ih efjzd/ jB fe fJ; d[BhnK d/ ;ko/ b'e nkgDh^nkgDh tfvnkJh eod/ ofjzd/ jB gozs{ r[o{ s'A fpBK ftnesh dh e'Jh gfjukD jh BjhA j?. r[o{ dh f;Zfynk T[go uZb e/ Ppd dh wfjwk ƒ gSkDB Bkb jh jT[w?A d{o j[zdh j? ns/ gowkswk Bkb fwbkg j[zdk j?. 1H5H3H8H o/^wB n?;h jfo f;T[ gqhfs efo fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih gowkswk Bkb ;Zuh^;[Zuh gqhs eoB dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko gowkswk Bkb gqhs eoB s'A fpBK nktkrtD d/ pzXBK s'A w[esh gqkgs BjhA j' ;edh. T[j gowkswk r[ow[ZyK d/ fjofdnK ftu fBtk; eodk j? ns/ T[BQK ƒ Grsh d/ GzvkoK dh p\PhP eodk ofjzdk j?. ftnesh ƒ gqhs d/ wkor T[s/ gkT[D bJh ns/ T[; dh nrtkJh eoB bJh r[o{ ih pj[s ;ko/ fdqPNKs g/P eod/ jB. nkg nB[;ko ftnesh ƒ gowkswk Bkb fJT[A fgnko eoBk ukjhdk j? fit/A eztb^c[Zb gkDh Bkb eodk j?. eJh tko gkDh dhnK bfjoK eztb ƒ Eg/V/ th wkodhnK jB gozs{ T[j sK th gq;zB j' e/ T[; Bkb ;Zuh gqhs eodk ofjzdk j?. nkg efjzd/ jB fe gowkswk Bkb nfijh gqhs eo' fit/A wZSh gkDh Bkb eodh j?. T[j gkDh s'A fpBK fJe gb th ihfts BjhA ofj ;edh. fJ;/ soQK ftnesh ƒ gqG{ Bkb fJT[A gqhs eoBh ukjhdh j? fit/A ukfsqe Bkw dk gzSh pkfoP Bkb eodk j?. T[; d/ nk;^gk; ukj/ gkDh d/ ;o'to Go/ j'D, T[j T[BQK ftu'A fJe p{zd gkDh th BjhA ghAdk ;r'A e/tb pkfoP d/ gkDh Bkb jh nkgDh fgnk; p[MkT[Adk j?. fJ;/ soQK r[o{ ih gkDh ns/ d[Zy d/ gq/w dh T[dkjoD fdzd/ jB. id'A d[X Z ƒ nZr T[go oZyhdk j? sK gkDh nkg T[pkb/ ykD bZrdk j? go d[ZX ƒ \sw j'D s'A pukT[Adk ofjzdk j?. nkg efjzd/ jB fe ueth ns/ ;{oi dk fgnko th nkdoPe j?. T[j ;{oi dh r?ojkIoh ftu fJe gb th nZy BjhA bkT[Adh pbfe T[; d/ fJzsIko ftu ;koh oks ikr e/ eZN b?Adh j?. r[o{ ;kfjp c[owkT[Ad/ jB fe gqfeqsh ftu ;Zu/ gq/w dhnK J/BhnK T[dkjoDK d/ pkti{d wBw[y ftnesh gowkswk dh wfjwk ƒ BjhA gfjukDd/. gowkswk dh ;'Mh r[o{ dh gqkgsh Bkb jh j' ;edh j?. r[o{ dh gqkgsh j'D s'A pknd ftnesh ƒ ;ko/ pqfjwzv dh ikDekoh j' ;edh j?. T[j gowkswk d/ fBowb o{g ftu i[V iKdk j?. T[; ƒ gsk uZb phH J/H Gkr shik 43 gzikph u'DtK ftPk iKdk j? fe ihtB ub'^ubh dk w/bk j?. fJE/ ;fEs e[M th BjhA j?. r[o{ d/ wjZst ƒ fdqV eotkT[Ad/ j'J/ nkg fbyd/ jB L fpB[ r[o gqhfs B T[gi? jT[w? w?b B ikfJ gozs{ wBw[y fJj rZb BjhA ;wM ;edk. fJ;/ bJh T[j gqG{ s'A ftSV e/ iwd{sK dhnK u'NK yKdk ofjzdk j?. 1H5H3H9H rbh n;h uzrhnK fJ; ;b'e ftu r[o{ BkBe d/t ih ftnesh ƒ nzdo^pkjo ftu fJe;[osk fbnkT[D dk T[gd/ P fdzd/ jB. nkg c[owkT[Ad/ jB fe rZbK^pksK ftu pkjoh s"o s/ sK n;h pV/ Gb/ wkD; fdykJh fdzd/ jK gozs{ nzdo'A nkgd/ nkuoD eoe/ n;hA pj[s p[o/ jK. ;kv/ wB ekb/ jB gozs{ pkjo'A n;hA dot/P j'D dk G[by / k gkT[Ad/ jK. n;hA T[BQK fJ;sohnK (b'eK) dh M{mh oh; eoB dh e'fPP eod/ jK i' gowkswk dh jI{oh ftu yVhnK ofjzdhnK jB, i' nkgD/ gsh^gowkswk d/ ;zr fJe^fwZe j' u[ehnK jB ns/ ;[jkrDK tkbh fIzdrh pshs eo ojhnK jB, i' skD j[zd/ j'J/ fBskDhnK ns/ wkD j[zd/ j'J/ fBwkDhnK pDhnK ofjzdhnK jB. r[o{ BkBe d/t ih c[owkT[Ad/ jB fe ;kvk iBw sK jh ;ekoEk j't/rk i/ n;h wB'A sB'A T[BQK d/ ;zr uZbD dh e'fPP eoKrhnK. nkgD/ nzdo ns/ pkjo ftu fJe;[osk b? nktkrhnK. 1H5H3H10H e[p[fX v{wDh e[dfJnk fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih wB[Zy d/ ufoZso ƒ uzrk pDkT[D dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko wkVh (p[oh) p[ZXh, I[bw, fBzdk ns/ eq'X nkfde fteko wB[Zy dh nkswk ƒ BPN eo fdzd/ jB. eJh b'e ;Zuk^;[Zuk tosD dk Y"Ar eod/ jB. nkgD/ uko/ gk;/ eko eZY e/ ngftZso uhIK dh S'j s'A puD dh e'fPP eod/ jB. gozs{ i/ T[go'es uko fteko T[; d/ Bkb jB, T[; B/ fJBQK s'A yfjVk BjhA S[vkfJnk sK eko eZYD dk eh bkG< r[o{ ;kfjp c[owkT[Ad/ jB fe gowkswk dh feqgk jh fJBQK ftekoK s'A w[esh fdtk ;edh j?. T[j gowkswk jz; ƒ ekr (eK) ns/ ekr s'A jz; pDk ;edk j?. fJ; bJh ftnesh ƒ T[; gowkswk dk f;woB eoe/ T[; dh oIk ftu okIh ofjD dk ;zebg eoBk ukjhdk j?. 1H5H3H11H gfjb? fgnkfo brk ED d[fX fJ; Ppd ftu r[o{ BkBe d/t ih wB[Zyh ihtB dk fJe fuZso g/P eod/ j'J/ ftnesh ƒ r[o{ d/ bV bZrD dk T[gd/P fdzd/ jB. nkg nB[;ko pZu/ d/ o{g ftu wB[Zy ;G s'A gfjbK nkgDh wksk d/ d[ZX ƒ fgnko eodk j?, fco T[; ƒ wK^pkg dh ;'Mh gqkgs j[zdh j?. T[gozs T[;

BA3 (Pbi. Elective)S5U1P (1) PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue