Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila PDF

Kodea: 26961 Gradua Ikasturtea: 1. Lauhilekoa: 1. Kredituak: 6 Ekonomia eta Enpresa Fakultatea ENPRESA EKONOMIARAKO: SARRERA Finantza Ekonomia II saila IRAKASLEAK: Covadonga Aldamiz-Echevarria González de Durana Andrés Araujo de la Mata Amaia Betzuen Álvarez Ana Blanco Mendialdua Domingo García Merino Ainhize Gilsanz López Jon Landeta Rodríguez Aritza Lopez de Guereño Zarraga Josu Santos Larrazabal (koordinatzailea) Sara Urionabarrenetxea Zabalandikoetxea Oihana Valmaseda Andia Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila AURKIBIDEA I. ATALA: OINARRIAK................................................................................................................. 5 1. GAIA: ENPRESA ETA ENPRESABURUA............................................................................... 7 1.1. Enpresa............................................................................................................................. 7 1.1.1. Enpresa: ekonomia- eta gizarte-errealitatea.................................................................... 7 1.1.2. Enpresaren funtzioak.................................................................................................. 14 1.1.3. Enpresaren elementuak............................................................................................... 16 1.1.4. Enpresa sistema gisa................................................................................................... 18 1.2. Enpresaren ingurunea....................................................................................................... 19 1.2.1. Enpresa eta haren ingurunea........................................................................................ 19 1.2.2. Enpresaren ingurune orokorra..................................................................................... 20 1.2.3. Enpresaren ingurune espezifikoa................................................................................. 22 1.2.4. Enpresaren gizarte erantzukizuna................................................................................ 23 1.3. Enpresaburua................................................................................................................... 26 1.3.1. Enpresa eta enpresaburua: ikuspegi orokorra................................................................ 26 1.3.2. Enpresaburuaren irudiaren bilakaera............................................................................ 27 1.3.3. Enpresaburuarekin lotuta dauden zenbait kontzeptu...................................................... 29 II. ATALA: ZUZENDARITZA-AZPISISTEMA ETA ANTOLAKETA EGITURA............................ 30 2. GAIA: ENPRESAREN HELBURUAK.................................................................................... 32 2.1. Planteamendu orokorra..................................................................................................... 32 2.2. Xedea, helburuak eta azpihelburuak................................................................................... 32 2.3. Helburuen sistema bat sailkatzea eta ezartzea...................................................................... 35 2.3.1. Helburu-sistema baten sailkapena................................................................................ 35 2.3.2. Helburu-sistema baten egitura eta diseinua................................................................... 36 3. GAIA: ZUZENDARITZA-PROZESUA................................................................................... 39 3.1. Zuzendaritza azpisistema.................................................................................................. 39 3.1.1. Zuzendaritzaren kontzeptua eta funtzioa prozesu gisa.................................................... 39 3.1.2. Zuzendaritzaren erabaki mailak................................................................................... 40 3.2. Plangintza........................................................................................................................ 41 3.3. Antolaketa....................................................................................................................... 42 3.3.1. Antolaketaren kontzeptua eta hastapenak..................................................................... 42 3.3.2. Antolaketa-prozesuan jarraitu beharreko etapak............................................................ 42 3.3.3. Antolaketa-egitura...................................................................................................... 42 3.4. Jarreraren zuzendaritza (kudeaketa)................................................................................... 43 3.4.1. Lidergoa.................................................................................................................... 43 3.4.2. Motibazioa................................................................................................................ 44 3.4.3. Komunikazioa........................................................................................................... 45 3.5. Kontrola.......................................................................................................................... 45 1 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 3.6. Informazioa erabakiak hartzeko oinarrizko elementu gisa.................................................... 46 3.6.1. Informazio motak enpresan......................................................................................... 47 3.6.2. Informazio-azpisistemaren funtzionamendua eta elementuak......................................... 47 3.6.3. Informazio-sistema bat eratzea.................................................................................... 48 4. GAIA: ENPRESAREN ANTOLAKETA EGITURA................................................................. 51 4.1. Sarrera............................................................................................................................. 51 4.2. Enpresaren departamentalizazioa eta organigrama............................................................... 52 4.3. Departamentalizazio motak............................................................................................... 53 4.3.1. Funtzioen araberako departamentalizazioa................................................................... 53 4.3.2. Lurraldeen araberako departamentalizazioa.................................................................. 54 4.3.3. Produktuen araberako departamentalizazioa................................................................. 55 4.3.4. Bezeroen araberako departamentalizazioa.................................................................... 56 4.3.5. Departamentalizazio matriziala................................................................................... 56 4.3.6. Talde autokudeatuak edo minifabrikak (minimills)........................................................ 58 4.3.7. Departamentalizazio konposatua edo mistoa................................................................. 61 4.4. Autoritatea eta autoritatearen delegazioa............................................................................ 61 4.4.1. Autoritate-motak........................................................................................................ 61 4.4.2. Delegazioa................................................................................................................ 62 4.5. Zentralizazioa eta deszentralizazioa................................................................................... 64 III. ATALA: MERKATARITZA AZPISISTEMA............................................................................ 68 5. GAIA: MERKATARITZA FUNTZIOA ENPRESAN............................................................... 70 5.1. Enpresen merkatuarekiko joerak........................................................................................ 70 5.1.1. Ekoizpen joera.......................................................................................................... 70 5.1.2. Produktu joera........................................................................................................... 70 5.1.3. Salmenta joera........................................................................................................... 71 5.1.4. Bezero, merkatu edo marketin joera............................................................................. 71 5.2. Marketina: filosofia eta jarduera........................................................................................ 72 5.3. Merkataritza-informazioaren eta -ikerketaren sistema.......................................................... 73 5.4. Segmentazioa................................................................................................................... 78 5.5. Produktu-politika.............................................................................................................. 79 5.5.1. Produktuaren kontzeptua............................................................................................ 79 5.5.2. Produktu sorta............................................................................................................ 81 5.5.3. Produktuaren bizitza zikloa......................................................................................... 81 5.6. Prezio-politika.................................................................................................................. 84 5.6.1. Prezio edo salneurriaren kontzeptua............................................................................. 84 5.6.2. Prezio politikaren helburuak........................................................................................ 85 5.6.3 Kostuetan oinarritutako prezioen finkapena................................................................... 86 5.6.4. Kontsumitzailea eta haren eskarian oinarritutako salneurriak......................................... 87 2 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 5.6.5. Lehiakidetasunean oinarritutako salneurriak................................................................. 88 5.6.6. Prezioen finkapena produkturen bizitza zikloaren arabera.............................................. 89 5.6.7. Prezioaren finkapenean eragina duten beste faktore batzuk............................................ 89 5.7. Banaketa-politika............................................................................................................. 90 5.7.1. Banaketaren kontzeptua.............................................................................................. 90 5.7.2. Banaketaren funtzioak................................................................................................ 90 5.7.3. Banaketa bideen egitura.............................................................................................. 91 5.7.4. Banaketa bideak aukeratzea........................................................................................ 92 5.7.5. Xehekarien sailkapena................................................................................................ 93 5.7.6. Banaketa politika produktuaren bizitza zikloaren arabera............................................... 95 5.8. Komunikazio-politika....................................................................................................... 95 5.8.1. Komunikazioaren kontzeptua eta beharra..................................................................... 95 5.8.2. Komunikazio politikaren helburuak............................................................................. 96 5.8.3. Komunikazio tresnak.................................................................................................. 96 5.8.4. Komunikazio politika produktuaren bizitza zikloaren arabera........................................ 99 IV. ATALA: EKOIZPEN AZPISISTEMA..................................................................................... 100 6. GAIA: EKOIZPENAREN KUDEAKETA ENPRESAN.......................................................... 102 6.1. Ekoizpen-funtzioa. Kontzeptua eta helburuak................................................................... 102 6.1.1. Kostuen murrizketa.................................................................................................. 103 6.1.2. Kalitatea.................................................................................................................. 104 6.1.3. Malgutasuna............................................................................................................ 105 6.1.4. Entrega edo ematea.................................................................................................. 106 6.1.5. Berrikuntza.............................................................................................................. 106 6.1.6. Serbitizazioa............................................................................................................ 106 6.2. Ekoizpen-azpisistemaren erabaki estrategikoak................................................................. 107 6.2.1. Zer produzitu? Produktua definitzea.......................................................................... 107 6.2.2. Non ekoiztu? Kokalekuaren ezarpena........................................................................ 108 6.2.3. Zenbat ekoiztu? Ekoizpen-ahalmena definitu.............................................................. 109 6.2.4. Nola ekoiztu? Ekoizpen-prozesuaren diseinua............................................................ 112 6.3. Ekoizpen-azpisistemaren erabaki taktikoak....................................................................... 113 6.3.1. Inbentario edo stocken kudeaketa.............................................................................. 115 6.3.2. Lean Manufacturing................................................................................................. 117 V. ATALA: FINANTZA-AZPISISTEMA..................................................................................... 121 7. GAIA: FINANTZAKETA ETA INBERTSIOA ENPRESAN................................................... 123 7.1. Finantza-funtzioa............................................................................................................ 123 7.2. Ekonomia- eta finantza-egitura: finantza-oreka................................................................. 124 7.2.1. Egoera-balantzea...................................................................................................... 124 7.2.2. Finantza-oreka......................................................................................................... 125 3 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 7.3. Maniobra-funtsa (Working Capital)................................................................................. 126 7.4. Enpresaren jarduera-zikloak eta batez besteko heltze-aroa................................................. 128 7.5. Analisi ekonomiko-finantzarioa: ratioak........................................................................... 130 7.5.1. Egitura-ratioak (Finantzaketa eta Kaudimen ratioak)................................................... 130 7.5.2. Errentagarritasun-ratioak.......................................................................................... 132 8. GAIA: ENPRESAREN FINANTZAKETA-ITURRIAK.......................................................... 135 8.1. Finantzaketaren kontzeptua eta finantza iturrien sailkapena................................................ 135 8.2. Finantza merkatuak........................................................................................................ 136 8.3. Enpresaren barne-finantzaketa edo autofinantzaketa.......................................................... 137 8.3.1. Mantentze-autofinantzaketa...................................................................................... 137 8.3.2. Aberasteko autofinantzaketa..................................................................................... 139 8.3.3. Autofinantzaketaren abantailak eta eragozpenak......................................................... 139 8.4. Enpresaren kanpo-finantzaketa........................................................................................ 140 8.4.1. Kanpoko finantzaketa propioa: akzioen jaulkipena (epe luzekoa)................................. 140 8.4.2. Besteren kanpo finantzaketa...................................................................................... 141 9. GAIA: INBERTITZEKO PROZESUA ENPRESAN............................................................... 147 9.1. Inbertsioaren kontzeptua eta elementuak.......................................................................... 147 9.2. Enpresa-inbertsioen sailkapena........................................................................................ 147 9.3. Inbertsio-proiektuak hautatzeko urratsak.......................................................................... 148 9.4. Inbertsioaren ondoriozko diru-fluxuen kalkulua (kutxa fluxu garbiak)................................ 149 9.5. Inbertsioak hautatzeko metodo estatikoak......................................................................... 151 9.6. Inbertsioak hautatzeko metodo dinamikoak eta haien arteko konparazioa............................ 152 VI. ATALA: GIZA BALIABIDEEN AZPISISTEMA.................................................................... 155 10. GAIA: PERTSONEN ZUZENDARITZA............................................................................. 156 10.1. Giza baliabideak enpresan............................................................................................. 156 10.2. Giza baliabideen azpisistema......................................................................................... 156 10.3. Giza baliabideen saila eta haren jarduera enpresan........................................................... 157 10.4. Pertsonen zuzendaritzaren betebehar nagusiak................................................................ 158 10.4.1. Giza baliabideen plangintza..................................................................................... 158 10.4.2. Kanpoan bilatzea eta hautatzea................................................................................ 159 10.4.3. Barne-igoera.......................................................................................................... 160 10.4.4. Heziketa eta garapena............................................................................................. 161 10.4.5. Ordainketen administrazioa..................................................................................... 161 10.4.6. Lanaren ebaluazioa................................................................................................. 163 ERREFERENTZIAK................................................................................................................... 164 4 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila I. ATALA: OINARRIAK SARRERA Enpresaren Ekonomiaren hastapenak aztertzen diren atalean, oinarrizko kontzeptu batzuk emango ditugu zientzia hori zertan datzan modu egokiagoan jakiteko. Kontzepturik garrantzitsuena enpresa bera da; izan ere, haren funtzioak ikasten hasi aurretik, beharrezkoa da erakunde bat enpresatzat hartzeko zein ezaugarri bete behar diren jakitea. Enpresa kontzeptuak, sortu zenetik, garapen handia jasan du: hasiera batean, ekoizpen- eta banaketa-unitate soil modura eratu ziren enpresak, baina, gaur egun lortu duten konplexutasun maila kontuan izanik, beharrezkoa da definizio osotuago bat. Beraz, enpresa bere etengabeko garapenaren arabera definituko dugu eta gainera, ustiapen, merkataritza-sozietate eta lantegi kontzeptuak bereiziko ditugu. Enpresaren funtzionamendua hainbat modutan uler daiteke, zein pentsamoldetatik abiatzen garen. Guk sistema-ikuspegi batetik aztertuko dugu; hau da, enpresa hainbat funtzioz osatuta dagoen sistema bat da; horiek eragina dute bai beren artean baita ingurunean ere. Ingurunearen izaera aztertuko dugu enpresaren jarduera garatzeko eragin handia duelako; hala, bi ingurune bereiziko ditugu: alde batetik, ingurune orokorra, toki eta denbora jakin batean kokatutako enpresa guztientzat berdina dena eta, beste alde batetik, ingurune espezifikoa edo jarduera-sektore baten barneanenpresa zehatz bakoitzean eragiten duena. Ingurunearekin duen harremanari jarraituz, honako alderdi honetan sakonduko dugu: enpresak, ingurunearekin, ba al du inolako erantzukizunik? ala bere funtzio ekonomikoa ahalik eta modurik efizienteenean betetzea bakarrik eska dakioke? Bestalde, ezin dezakegu enpresa-jarduera bere osotasunean ulertu, enpresaburuaren zeregina kontuan hartu gabe, baina zer baldintza edo zer funtzio bete behar ditu enpresaburuak, enpresaburutzat hartzeko? Denboran zehar eztabaida handiak izan dira enpresaburuaren definizioari buruz; hau da, enpresaburuari bere izatea justifikatzen duten zeregin ugari esleitu zaizkio: kapitalista izatea, enpresa-jardueraren arriskua bere gain hartzea, berritzailea izatea… Gaur egun, jarrerak ez dira elkarrengandik hainbeste urruntzen, baina ez da erraza haren definizio zehatza ematea. Horietako batzuk, adibidez kapitalistari enpresaburu estatusa esleitzea, aho batez baztertu dira. 5 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila HELBURUAK - Sortu zenetik enpresa kontzeptuak jasan duen garapena ezagutu. - Enpresa erabaki-unitate ekonomiko moduan aurkeztu, hori bai, beste unitate batzuk ere barne hartzen dituela ahaztu gabe. - Enpresak hainbat irizpideren arabera sailkatu eta guztientzat berdinak diren funtzio nagusiak ezagutu. - Enpresaren funtzionamendua ikuspegi sistemikoaren bidez azaldu. - Hainbat adituk emandako enpresaburuari buruzko definizioen konparazioa egin. - Enpresa bere ingurunearekin elkarreragina duen erakunde ireki gisa aurkeztu eta ingurune horretako aldaketei aurre egitearen garrantzia azpimarratu edo, gutxienez, aldaketetara ahalik eta denbora gutxienean egokitzearen garrantzia. - Enpresak bere ingurunea kontuan izanda har ditzakeen askotariko konpromiso mailei buruzko ikuspegiak azaldu. ONDORIOAK - Azken finean, enpresa-unitate tekniko bat edo gehiagoz (ustiapena), unitate juridiko bat edo gehiagoz (merkataritza-sozietatea) eta unitate fisiko bat edo gehiagoz (lantegia) osatutako unitate ekonomikoa da. - Enpresaren oinarrizko funtzioa baliabide ekonomikoak modu efizientean erabiliz balioa sortzea da. - Ikuspegi sistemikoaren arabera, enpresa bai bere azpisistemen artean baita ingurunearekin ere elkarreragina duen erakunde irekia da. - Ingurune orokorraren zein ingurune espezifikoaren eboluzioaren jarraipena egitea garrantzi bizikoa da, berari aurre hartu ahal izateko eta horrela lehiakideak baino efizienteagoak izateko. - Zuzendaritza espezializatu baten beharrak jabegoaren eta zuzendaritzaren arteko bereizketa egitea eskatzen du. 6 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1. GAIA: ENPRESA ETA ENPRESABURUA 1.1. Enpresa 1.1.1. Enpresa: ekonomia- eta gizarte-errealitatea Adituek era askotako definizioak eman dituzte enpresa kontzeptuari buruz. Horietako bakoitza enpresa osatzen duten alderdi batean edo bestean zentratu da; izan ere, enpresa hainbat alderdi koordinatzen dituen sistema da: alderdi teknikoa, transformazio-prozesuarekin edo ekoizte-prozesuarekin erlazionatuta dagoena; finantza- alderdia, merkatuan egindako merkataritza eta diru-eragiketak barne hartzen dituena; giza alderdia, enpresa osatzen duten pertsonen arteko harremana eta antolaketa aztertzen dituena;alderdi juridikoa; politikoa; soziologikoa, eta abar. Horietako edozein ikuspuntutatik azter daiteke enpresa; izan ere, mota askotako errealitatea da: ekonomia- eta gizarte-errealitatea. Ikuspuntuaren arabera, enpresa- definizioa guztiz desberdina litzateke eta hainbat diziplinaren barne egon liteke (besteak beste, zuzenbidea, soziologia eta ekonomia). Guk ikuspuntu ekonomikotik aztertuko dugu enpresa. Hori bai, ezaguera-arlo horretan ere, enpresaren askotariko definizioak daude. Definiziorik klasikoena, mugatuentzat ere jo daitekeen arren, teoria ekonomikoan oinarritutakoa da: enpresa produkzio- eta banaketa-unitate ekonomikotzat hartzen du; kontsumo-unitate ekonomikoa, berriz, familia da. Definizio horretan oinarrituz, enpresa ekoizpen hutsera zuzendutako faktoreen multzo ordenatua da. Gainera, ekonomiaren barneko produkzio-sistemaren oinarrizko elementua da; izan ere, sistema ekonomikoaren funtzio nagusia betetzeko gaitasuna du, hots, balioa sortzeko gaitasuna. Honako hau da pentsamolde hori mugatua izatearen arrazoia: ekonomia jokabide-eredu perfektu eta utopiko moduan aztertzen du, baina ez du haren portaera eta egituraren azalpen sakon eta logikorik egiten. Aurreko definizioaren mugak gainditu nahian, produkzioan soilik zentratutako ikuspuntua alde batera uzten duten beste batzuk sortu dira, ikuspegi zabalago bati bide emateko. Horien artean, nabarmentzekoa da erakundearen eta administrazioaren zientziatik datorren ikuspegi administratiboa, enpresa izaera kooperatiboa duen erakunde edo giza elkarte partikular kontzientetzat hartzen duena. 7 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Enpresek, unitate ekonomiko bezala, ondorengo ezaugarri bereizgarriak dituzte: a) Ekoizpen ikuspegi klasikotik, enpresak (produktu eta zerbitzuen) ekoizpen eta banakuntza funtzioak betetzen dituzten unitateak (erakundeak) dira. b) Administrazio eta Zuzendaritza ikuspegitik, enpresak, aldez aurretik finkatutako hainbat helburu (orokorrak eta funtzionalak) betetzeko plangintza, antolaketa eta kontrola aurrera eramaten dituen erabaki unitatea dira. c) Finantza ikuspegitik, enpresak, ekoizpen eta banaketa baliabide ezberdinen jabea izateaz gain (finantzaketarako Baliabide Propioak=Ondare Garbia), merkatuan, etengabe, era guztietako finantzaketa baliabide berriak bilatzen dituzten finantza unitateak dira eta baita erabilitako finantzaketa baliabideen erabilpen eraginkorra zaintzen (neurtu) dutenak. d) Giza baliabideen ikuspegitik, enpresak harreman (formalak eta informalak), erantzunkizun (lanpostu) eta motibazio (helburu pertsonalak) ezberdinak dituzten pertsonaz antolatutako unitatea da. Hala eta guztiz ere, enpresa bakoitzak bere jarduera garatzen duen esparrua eta ingurunea gainditzen duten oinarrizko elementuak eta kontzeptuzko ezaugarriak daude.Beraz, pentsamendu-lerro zehatzetan barneratu gabe eta enpresaren kudeaketaren oinarrizko alderdietan zentratuz, esan dezakegu ekonomia-baliabide urrien esleipen eraginkorra aztertzen duen zientzia dela eta enpresa faktore ekonomikoak efizienteki1 antolatzen dituen erakundea dela, eta merkatuaren premiak asetzeko produktu eta zerbitzuak produzitu eta finkatutako helburuak lortzeko helburua duela. Horretarako, erabaki-unitate moduan eratzen da, hau da, zentro koordinatudun sistema edo zuzendaritza- eta plangintza-unitate gisa. 1.1.1.1. Enpresa motak Enpresaren hainbat sailkapen egin daitezke beste hainbeste irizpideren arabera: 1 Efizientzia baliabideen erabilera ahal den neurrian minimizatuz enpresa baten helburuak lortzeko gaitasuna da. 8 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1. Ekonomia-jardueraren arabera. a) Lehenengo sektoreko enpresak. Oinarrizko elementua naturan duten jarduerak dira. Naturako baliabideak erabiltzeko moduan jartzen dituzte. Besteak beste, nekazaritzan, arrantzan, abeltzaintzan eta meatze-industrian aritzen diren enpresak dira, hau da, baliabide naturalen ustiapen guztiak. EAEko Nekazaritza Elikagaien Sektoreko makromagnitudeak eta koefiziente analitikoak 2019. Basogintza, Ekonomia, Eusko Jaurlaritza, Landa- ingurunea, Abeltzaintza, Lehen sektorea, Nekazaritzako Arrantzako eta Elikagai Politikako Sailburuordetza, Enpresak, Euskal Autonomia Erkidegoa, Nekazaritza Abelzaintza eta Basozaintza, Ekonomia, Nekazaritzako Elikagaiak, Ekonomiaren Garapena Jasangarritasuna eta Ingurumena, Arrantza, Nekazaritza, Ekonomi Jarduerak. b) Bigarren sektoreko enpresak. Produkzio-jarduera zentzu hertsian egiten dute; hau da, lehengaiak eta faktoreak produktu bihurtzen dituzte, premiak asetzeko baliagarritasun handiagoa emanez. Industria eta eraikuntza sartzen dira sektore horretan. Kasu batzuetan meatzaritza eta petrolioaren erauzketa ere talde honetan sailkatzen dira, erauzitako baliabide naturalen eraldaketa ematen den heinean. EAEko euskal industriaren panoramika. Laburpen-argitalpen bat da, urtero ateratzen dena euskal industria-sektorearen ikuspegi ahalik eta osoena eta konparatuena emateko, hainbat estatistikatan jasotako azken datuetatik abiatuta. Industria tokiko eta nazioarteko testuinguru makroekonomikoan kokatzen du, industri ekoizpena aztertuz eta, sektore ekonomikoen gaineko ohiko azterketa egitean, funtsezkoak diren adierazleak birpasatuz. c) Hirugarren sektoreko enpresak. Giza jarduera, pertsonen gaitasuna eta horiek egiten duten lana oinarrizko elementutzat hartzen dituzten jarduerak biltzen ditu. Talderik heterogeneoena da hainbat izaeratako jarduerak biltzen dituelako: garraio-enpresak, hedabide-enpresak (hala nola, posta, telefonoa eta Internet), ostalaritza, turismoa, ikuskizun-enpresak, irakaskuntza-enpresak, finantza- enpresak (besteak beste, bankuak, aseguruak eta inbertsio-sozietateak), osasun- enpresak eta abar. Zerbitzu-sektoreko enpresen ekoizpenaren balioa igoz joan da 9 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila denboran zehar; gainera, herrialdearen garapen maila zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa izan da sektore horren garrantzia ere. Euskal AEko hainbat zerbitzu sektoreen makromagnitudeak (mila euro) per lurralde historikoa, A86 sektorea, agregatu nagusiak eta aldia 2. Tamainaren arabera. Tamainaren arabera, enpresa andiak eta Enpresa Txiki eta Ertainak (ETE) bereiztuko ditugu. Langile kopurua, erizpide erabilien eta ezagunena bada ere, Europar Elkarteko 2014ko direktiba batetan oinarrituta 3 dira erizpide nagusienak: Langile kopurua, Baliabide kopurua eta Salmenta kopurua. Enpresa handia: - Enpresa handiek 250 langile baino gehiago eta 50 milioi eurotik gorako urteko negozio-bolumena duen enpresa edo balantzean, aktiboa 43 milioi eurotik gorakoa duena. Mikroenpresen eta enpresa txiki eta ertainen (ETE) kategoria honako hauek osatzen dute: - 250 langile baino gutxiago dituzte, eta urteko negozio-bolumena 50 milioi eurotik beherakoa da, edo balantzean, aktiboa ez da 43 milioi eurotik gorakoa. ETEen kategorian: - Enpresa txiki gisa definitzen da 50 langile baino gutxiago dituen enpresa bat eta urteko negozio-bolumena edo urteko balantze orokorra (aktiboa) 10 milioi eurotik beherakoa dutenak. - ETEen kategorian, mikroenpresa 10 langile baino gutxiago dituen enpresa da eta urteko negozio-bolumena edo urteko balantze orokorra 2 milioi eurotik beherakoa duten negozioen bolumena. Europako Batzordeak argitaratutako ETE kontzeptuaren definizioari buruzko informazio zehatza eta azalpenak biltzen dituen gida: ETE kontzeptuaren definizioari buruzko erabiltzailearen gida. DGIPYMEk tresna bat garatu du enpresei aukera emateko zehazteko ETEak diren ala ez, Batzordearen 2014ko ekainaren 17ko 651/2014 (EB) Erregelamenduaren I. eranskineko definizioaren arabera. Horretarako, galdera-sorta bateko galdera batzuei erantzun beharko diete. 10 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 3. Enpresen arteko harremanaren arabera: enpresak enplegatutako pertsonen kopurua eta negozio-bolumena kalkulatzeko orduan, kontuan hartu behar da enpresa autonomoa, elkartua edo lotua den. - Horrela, enpresa autonomoa kapital-harremanik edo beste batzuen gaineko boto- eskubiderik ez duena da. - Enpresa elkartuak dira loturadun gisa kalifikatu ezin direnak, eta horien artean honako zerrenda hau dago: enpresa batek (enpresa parte-hartzaileak), bere kabuz edo lotutako enpresa batekin edo gehiagorekin batera, beste enpresa baten (partaidetzako enpresa) kapitalaren edo boto-eskubideen % 25 edo gehiago dauka. - "Lotutako enpresak" dira harreman hauetakoren bat dutenak: - enpresa batek beste baten akziodunen edo bazkideen boto-eskubideen gehiengoa badu, - Enpresa batek beste baten administrazio-, zuzendaritza- edo kontrol-organoko kideen gehiengoa izendatzeko edo errebokatzeko eskubidea du, - enpresa batek beste baten gainean eragin menderatzailea izateko eskubidea du, harekin egindako kontratu baten edo bigarren enpresaren estatutu-klausula baten ondorioz, - Enpresa batek, akziodun gisa edo beste batekin elkartuta, bere akziodunen boto- eskubideen gehiengoa kontrolatzen du bakarrik, bigarren enpresako beste akziodun edo bazkide batzuekin egindako akordio baten bidez. Lotutako enpresatzat hartuko dira, halaber, harreman horietakoren bat pertsona fisiko baten bidez edo adostasunez jarduten duten pertsona fisikoen talde baten bidez dutenak, baldin eta enpresa horiek beren jarduera edo jardueraren zati bat erreferentzia-merkatu berean edo elkarren ondoko merkatuetan gauzatzen badute (kasuan kasuko merkatuaren aurre-aurreko edo ondorengo posizioan kokatutako produktu edo zerbitzu baten merkatuak). 4. Kapital sozialaren jabetasunaren arabera: a) Enpresa pribatuak: jabetasuna eta kontrola partikularren eskuetan dago. b) Enpresa publikoak: jabetasuna eta kontrola estatuaren eskuetan dago, toki- administrazioaren, administrazio zentralaren, eskualdeko administrazioaren eta halako erakundeen bidez. 11 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila c) Enpresa mistoak edo nahasitakoak: kapital sozialaren zati bat publikoa da eta beste zati bat pribatua. 5. Eraketa juridikoaren arabera. a) Banakako enpresak: jabe bakar bat dute, ez dago ondare-erantzukizunerako mugarik eta, oro har, enpresa txikiak edo ertainak izaten dira (familia-enpresak). b) Enpresa sozietarioak: pertsona batzuek, kontratu bidez, ondasun zehatz batzuk modu bateratuan ezartzeko konpromisoa hartzen dute, irabazi bat lortzeko asmoz. Kontratuak sozietatea osatzen duten pertsonengandik bereizi egiten den pertsona juridiko berri bat sortzea dakar. Enpresa mota horien barnean kokatzen dira sozietate anonimoak, erantzukizun mugatuko sozietateak, sozietate komanditarioak eta kooperatibak. Iturria: Web LANBIDE 6. Jarduera-esparruaren arabera. Tokiko enpresak (haien salmenta gehienak kokatuta dauden populazioan egiten dira), eskualdekoak (eskualde edo autonomia-erkidego batean salmenten % 50 baino gehiago egiten duten enpresak), naziokoak (haien jarduera Estatu osoan garatzen denean) eta multinazionalak/nazioartekoak (enpresa horietan egiten da negozio gehiena atzerriko herrialdeetan). 12 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1.1.1.2. Enpresaren, merkataritza-sozietatearen, ustiapenaren eta lantegiaren arteko desberdintasunak Enpresa kontzeptuaren definizioak baldintza batzuk bete behar ditu zuzentzat hartzeko; hau da, merkataritza-sozietatetik, ustiapenetik, lantegitik eta halako kontzeptuetatik bereizi egin behar da. Sarritan, kontzeptu horiek guztiak enpresaren esanahi berarekin erabiltzen dira, modu okerrean. - Merkataritza-sozietatea: kontratu bidez eratutako unitate juridikoa da. Horren bidez, bi pertsonak edo gehiagok baloreak, ondasunak edo baliozko gauzak funts komun batean biltzen dituzte mozkin bat lortzeko asmoz. Beraz, bi pertsonak edo gehiagok duten ondare batetik sortzen den harreman multzoa arautzen duen unitate juridikoa da. Enpresa guztiek izan behar dute nortasun juridikoa eta, horren ondorioz, merkataritza-sozietateak sortuko dituzte, baina enpresak unitate juridikoaren eremua gainditu dezake; hots, enpresa bakar bat merkataritza-sozietate anitzen bidez eraturik egon daiteke (guztiak zuzendaritza- sistema bakar baten barnean). - Ustiapen unitatea: unitate teknikoa da; hau da, faktore multzo bati aplikatutako prozesu teknologikoen multzoa da, eta emaitza jakin batzuk lortzeko asmoa du. Jarduera tekniko hori sinplea balitz, kudeaketa-unitate bakar bat sortuko litzateke; baina litekeena da unitate bat baino gehiagotan antolatu beharra izatea ere. Azken kasu horretan, enpresak ustiapen bat baino gehiago izango lituzke. - Lantegia edo establezimendu industriala: negozio baten ekonomia-jarduera gertatzen eta kokatzen den unitate fisiko edo espaziala da (hala nola, lantegiak, bulegoak eta biltegiak). Laburbilduz, sozietate bat unitate tekniko eta fisiko batez baino gehiagoz osaturik egon daiteke; era berean, enpresa bat sozietate anitzez osaturik egon daiteke. Beraz, enpresa batek unitate fisiko, juridiko eta tekniko anitz izan ditzake. Unitate horiek guztiek zuzendaritza ekonomiko erkide bat dute; hau da, goragoko mailako “unitate ekonomiko” bakar baten barruan daude (enpresa kontzeptua). Ustiapen eta merkataritza-sozietate kontzeptuen arteko desberdintasunak eta haien arteko konbinazio posibleak kontuan izanik, lau enpresa mota egon daitezke: 13 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1. SINPLEA: ustiapen bakarra eta merkataritza-sozietate bakarra ditu. 2. BEREIZI SINPLEA: merkataritza-sozietate bakarra eta ustiapen bat baino gehiago ditu (oro har, unitate fisikoak ere bat baino gehiago izaten dira). 3. KONPOSATUA: merkataritza-sozietate bat baino gehiago izaten ditu, baina unitate tekniko bakarra. 4. KONPLEXUA EDO KONGLOMERATUA: merkataritza-sozietate eta ustiapen bat baino gehiago izaten ditu. 1.1.taula: merkataritza sozietate eta ustiapen kopuruen araberako sailkapena SOZIETATE SOZIETATE BAKARRA ANITZ USTIAPEN Enpresa sinplea Enpresa konposatua BAKARRA USTIAPEN Enpresa bereizi Enpresa konplexua ANITZ sinplea edo “konglomeratua” Iturria: Bueno Campos et al. (2006) Kontzeptu horiek bereizi ondoren, enpresa definizioa berriro emango dugu ikusitako ezaugarri berriak kontuan hartuz: “Enpresa finantza- eta giza elementuak konbinatzen dituen unitate ekonomikoa da, unitate tekniko eta fisiko batean edo gehiagotan kokaturik eta botere-erlazio zehatz baten arabera ordenaturik, helburu batzuk lortzeko asmoz”. 1.1.2. Enpresaren funtzioak Enpresaren oinarrizko funtzio ekonomikoa balioa sortzea da eta horrek baliabide ekonomikoak (produkzio-faktoreak) modu efizientean erabiltzea eskatzen du. Balioa sortzea faktore horien konbinazio egokitik dator; hau da, konbinazio horren bidez lortutako emaitzaren balioak bera lortzeko erabilitako baliabideena baino handiagoa izan 14 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila behar du. Gainera, azken emaitza hori gizarteak duen premiaren bat asetzeko gaitasuna duten produktu edo zerbitzu batean islatu behar da. Efizientzia-baldintzetan balioa sortzearen funtzioaz gain, enpresak beste funtzio batzuk ere baditu: - Lortutako produktuaren aurreratze-funtzioa: enpresak produkzio-faktoreei errenta batzuk aurreratzen dizkie ekoizte-prozesuaren emaitza lortu aurretik; hau da, enpresak, besteak beste, alokairuak ordaintzen ditu eta lehengaiak erosten ditu emaitza edo outputa lortu aurretik eta, beraz, inbertitutako kapitala salmenta ondorengo kobrantzaren bidez berreskuratu aurretik. - Ekoizte-prozesua zuzentzea, koordinatzea eta kontrolatzea. Enpresak produkzio- faktoreak helburuak lortzeko moduan antolatu behar ditu. - Aurreko bi funtzioei lotutako jarduera ekonomikoaren arriskuak bere gain hartzea. Alde batetik, emaitzen aurreikuspenen arabera, errenta batzuk aurreratzen dira eta aurreikuspenetan ez asmatzea gerta daiteke, eta, beste alde batetik, produkzio- faktoreen ordena zuzena ez izatea eta enpresa proposatutako helburuetara ondo bideratuta ez egotea ere gerta daiteke. - Gizarte-funtzioa: enpresak gizarte osoaren aurrerakuntzan, garapenean eta ongizatean laguntzen du. Lanpostuak sortzea, errentak banatzea, ikerketa teknologikoa, kalitatezko produktuak eta zerbitzuak eskaintzea eta antzekoak gizarte osoaren bizitza-kalitatea hobetzen laguntzen duten faktoreak dira. Funtzio horiek modu egokian betetzeko, erakundeak barne-funtzio batzuk betetzen ditu: - Zuzendaritza-funtzioa: erabaki, antolatu, planifikatu eta ekonomia-jarduera guztia kontrolatzeaz arduratzen da. - Finantzaketa-funtzioa: alde batetik, enpresaren diru-beharrei erantzuteko, finantza- baliabideak ahalik eta kostu txikienarekin eta une egokian lortzeaz arduratzen da. Beste alde batetik, funts horien errentagarritasuna kontrolatzeaz arduratzen da, inbertsio-proiektu berrien bideragarritasun-analisien bidez. - Ekoizpen- eta banaketa-funtzioa eta hornikuntza-funtzioa: ekoizpenari dagokionez, inputak (lehengaiak, lana, energia, dirua eta abar) modu hoberenean konbinatzen ditu, 15 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila kostu minimoko eta espero izandako kalitate mailako produktua edo zerbitzua (output-a) lortzea ahalbidetzen duen teknologia aukeratuz. Hornikuntza-funtzioa beharrezko unean eta kostu minimoan, ustiapen-zikloaren beharrak estaltzeko nahikoak diren inputak lortzen saiatzen da. - Merkataritza-funtzioa: enpresaren produkzio-zikloaren lehen eta azken pausoak egiten ditu. Alde batetik, kontsumitzaileen premiei antzeman eta horiek asetzeko ondasunen eta zerbitzuen salmenten aurreikuspenak egiten ditu (merkataritza- ikerketa). Bestalde, enpresak ekoitzitako produktuak edo zerbitzuak merkaturatzeaz arduratzen da, inbertitutako funtsak berreskuratzeko asmoz; horretarako, besteak beste, banaketa-biderik egokienak aukeratuko ditu eta komunikazioaz arduratuko da. - Lan-harremanetako funtzioa: beharrezkoa den unean giza baliabideak lortzeaz arduratzen da, behar den kopuruan eta prestakuntza egokiarekin. 1.1.3. Enpresaren elementuak Enpresa, bere helburuak lortzeko eta horretarako beharrezkoak diren jarduerak egiteko, bi taldetan sailkatu daitekeen elementu multzoaz baliatzen da: pertsonak edo faktore aktiboak eta ondasun ekonomikoak edo faktore pasiboak. 1. Pertsonak edo faktore aktiboak Giza elementuak jartzen ditu martxan enpresaren gainerako faktoreak. Talde horretan, hainbat azpitalde bereiz daitezke, dituzten interesen eta elkarren artean dituzten harremanen arabera: A. Kapitalaren jabeak edo bazkideak. - Kontrolatzeko asmoa dutenak: enpresa zehatz batean, administrazio-kontseiluan erabakiak hartzeko besteko inbertsioak egiten dituzte. - Finantza-inbertitzaile hutsak: errentagarritasun maila bat lortzeko asmoz bakarrik inbertitzen dute enpresan. B. Zuzendari edo administratzaileak. C. Langileak. D. Enpresaburua. 16 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Aurrerago ikusiko den enpresaburu kontzeptuak nolabaiteko harremana du, bai jabeekin baita zuzendariekin ere, baina bietatik bat ere ezin da enpresaburuaren sinonimotzat hartu. 2. Ondasun ekonomikoak edo faktore pasiboak. Elementu materialak enpresaren ondarea osatzen duten ondasun ekonomikoak dira. - Finantza-kapitala: enpresak bankuan edo kutxan duen dirua, diru-ezarpenak, beste enpresa batzuen akzioak eta abar. - Kapital teknikoa: balioa sortzeko transformazio-prozesuan beharrezkoa den makineria, jakintzak eta abar. Ukigarriak - Ibilgetu materiala: ekitaldi ekonomiko batean baino gehiagotan enpresan iraungo duten inbertsio teknikoa, makineria, tresneria informatikoa eta halakoak. - Aktibo korrontea: enpresaren barne-ekitaldi ekonomiko bat baino gutxiago iraungo duten materiala eta izakinak (produktu burutuak zein ekoizte-prozesuan erabili beharreko osagaiak). Ukiezinak: izaera ukiezina duen eta kuantifikatzeko zaila den elementu multzoa da. - Antolaketa: autoritate, koordinazio- eta komunikazio-harremanen multzoa da, bai enpresaren barneko partaideen artean baita enpresa eta ingurunearen artean ere. - Irudi publikoa eta enpresaren kanpo-harremanak, besteak beste, bezeroekin, finantza entitateekin eta autoritateekin. Produktuen irudia eta posizionamendua ere mota horretako ukiezinak dira. - Know-howa edo enpresak dituen eta transmititzeko zailak diren ezaguera tekniko edo ekonomikoak, gaitasunak, esperientzia eta informazioa. - Enpresaren kultura: giza kapitaletik eta enpresaren pentsaera osatzen duen giza ingurunetik datozen balio, sinesmen eta motibazioak. 17 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1.1.4. Enpresa sistema gisa Enpresa sistema modura ulertzea Sistemen Ikuspegi Eskola pentsamoldetik dator. Ikuspegi horren arabera, enpresa sistema konplexu eta irekia da; han azpisistemak eta elementuak behar bezala erlazionatuta eta antolatuta daude, eta osotasun bakar bat eratzen dute eta enpresaren helburu orokorrak lortzea bilatzen duten funtzio multzo bat garatu. Jarduera hori guztia ingurunearekin modu iraunkorrean harremanetan egonez egiten da; hau da, enpresak, ingurunearekin, materia, energia eta informazioa trukatzen ditu (J. A. Domínguez Machuca, 1990). Honako eskema honek enpresak bere ingurunearekin duen elkarreragina adierazten du: 1.1.irudia: enpresa sistema gisa Iturria: Domínguez Machuca, 1990. Aurreko irudi horrek deskribatzen duen funtzionamendua sistema ireki bati dagokio: bere ingurunearekin harremanetan dagoen sistema da eta, bera barne hartzen duen sistema zabalagoarekin ere, elkarreragina du (sistema ekonomikoa, sistema soziala eta abar). Enpresak ingurunean eragina du eta, ingurunetik, eraginak jaso ere egiten ditu: ingurunetik, sarrera edo inputak jasotzen ditu eta, aldi berean, ingurune horretara, irteerak edo outputak bidaltzen ditu. Enpresaren barneko azpisistemak ezartzeari dagokionez, hainbat irizpide daude sistema bat ataletan bereizteko; gu ikuspegi funtzionalean oinarrituko gara. Enpresaren funtzioek ez dute modu isolatuan jarduteko gaitasunik; izan ere, haien erabakiak 18 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila gainerako funtzioekin koordinatuta hartu behar dira (eginbehar horretaz, informazio- azpisistema arduratuko da). Ikuspegi horretan oinarrituz, honako azpisistema hauek egon daitezke enpresaren barnean : A: Oinarrizko funtzioei dagozkien azpisistemak: - Ekoizpena eta banaketa - Inbertsioa / Finantzaketa - Merkataritza B. Aurreko azpisistemetan maila estrategikoan, taktikoan eta operatiboan sartzen den zuzendaritza eta kudeaketa azpisistemak. C. Sistema osoari giza baliabideak ematen dizkion giza baliabideen azpisistema. D. Enpresaren arloak, bai haien artean baita ingurunearekin ere, lotzen dituen informazio-azpisistema; horri esker, enpresaren zuzendu eta kudea daiteke. Enpresaren azpisistemen artean, baita azpisistema horien eta ingurunearen artean, agertzen diren lerro etenek informazio-fluxuak adierazten dituzte. Gezi jarraituek askotariko baliabide fluxuak adierazten dituzte (dirua, giza baliabideak, baliabide materialak eta abar). 1.2. Enpresaren ingurunea 1.2.1. Enpresa eta haren ingurunea Lehenengo gaian azaldutako sistemen ikuspegiari jarraituz, enpresa suprasistema handiago baten barruan dagoen sistema bat da. Suprasistema hori ingurunea da, hau da, enpresa inguratzen duen eta beraren jardueran eragina duen edo izan dezakeen guztia. Enpresa ez da ingurunearekin harremanik ez duen sistema itxi bat, inguruneko egitura ekonomikoak, erabilgarri diren lehengaiek, komunikazio-bideek eta antzekoek haren jarduera baldintzatu egiten dute. Gainera, ingurune hori garatuz doa eta enpresa egokitu egin beharko da aldaketa horietara. 19 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Bestalde, enpresak bi noranzkotan izaten du elkarreragina ingurunearekin: enpresak ingurunean komeni zaion eran eragiten du eta, era berean, inguruneak ere enpresan eragiten du. Enpresak bere jarduera garatzeko beharrezko dituen inputak jasotzen ditu ingurunetik (kapitala, lana, energia, informazioa eta lehengaiak, besteak beste) eta ordainean, outputak bidaltzen ditu (hala nola, ondasun eta zerbitzuak, informazioa eta errentak). Beraz, enpresa ez da elementu pasiboa: ingurunean komeni zaizkion aldaketak sorrarazteko ekintzak gauzatzeko gaitasuna du. Ingurune hori bi motatakoa izan daiteke: a) Ingurune orokorra: ekonomia eta gizarte baten barruan enpresa guztietarako berdina den ingurunea da. b) Ingurune espezifikoa: jarduera-sektore baten barneko enpresetan du bakarrik eragina. Ingurune orokorra emanda dator; beraz, hura aldatzea ezinezko suertatzen zaio enpresari. Ingurune espezifikoa, berriz, neurri batean, enpresak aldatu egin dezake bere jokabidearen bidez. 1.2.2. Enpresaren ingurune orokorra Ingurune orokorra toki eta denboraldi zehatz berean dauden erakunde guztiek partekatzen dituzten faktoreek osatzen dute, hala ere ingurune honek ez die enpresa guztiei berdin eragiten. Hura aztertzeko PESTEL ereduari jarraituko diogu. Eredu hori tresna bat da enpresa baten funtzionamenduan eta arrakastan eragina izan dezaketen kanpo-faktoreak identifikatu eta ulertzeko. Faktore horiek enpresaren zuzeneko kontroletik kanpo daude, baina enpresaren erabakietan eta estrategian eragina izan dezakete. PESTEL eredua akronimoa da, eta sei faktoreri egiten die erreferentzia: 1. Politikoak: gobernuaren politikak, legeak, zergak eta egonkortasun politikoa. Horrela, herrialde batek bere zerga-legeak aldatzen baditu, enpresa batek zerga gehiago edo gutxiago ordaindu beharko ditu. 2. Ekonomikoak: Hemen ekonomia orokorrean aztertzen da, hazkunde ekonomikoa, langabezia, inflazioa eta kanbio-tasak bezalako faktoreekin. Elementu 20 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila horiek eragina dute enpresari besteren finantziazioa kostatzen zaionean, baldin eta kanbio-tasaren ondorioz lehiakortasun-maila handitzen edo murrizten bada; soldata- maila zein izan behar den; bezeroek zenbat gasta dezaketen… beste faktore askoren artean. 3. Sozialak: Faktore hau gizarteko joera eta aldaketei dagokie, hala nola demografiari (adina, generoa, hezkuntza), jarrera kulturalei eta bizimoduei. 4. Teknologikoak: Teknologiak eragina izan dezake enpresa batek ondasunak edo zerbitzuak nola ekoizten dituen, ondasun edo zerbitzu horiek nola saltzen dituen eta bezeroekin nola elkarreragiten duen jakiteko. Berrikuntza teknologikoak enpresa guztiei berdin eragiten ez badie ere, argi dirudi aldaketa teknologikoa guztietara iristen dela, aukerak emanez, baina baita mehatxuak ere. Aukeren artean, eskaera, berria edo lehendik dagoena, teknologiaren bidez asetzeko irtenbide berriak sar daitezke. Mehatxuen artean, produktuak edo ekoizpen-prozesuak zaharkituta uztea. 5. Ekologikoak: Faktore honek klima-aldaketa edo jasangarritasuna bezalako alderdiak barne hartzen ditu. Enpresek ingurumenean duten eraginaz jabetu behar dute, eta beren praktikak egokitu behar dituzte, kontuan hartuta. 6. Legalak: Faktore horrek zerikusia du enpresa batek jarraitu beharreko lege eta erregulazioekin. Eredu hau oso erabilgarria da, enpresei beren ingurunean aukerak eta mehatxuak identifikatzen laguntzen dielako. Enpresa batek faktore horiek ondo ulertzen baditu, erabaki estrategiko informatuagoak har ditzake eta etorkizunerako hobeto presta daiteke. 21 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1.2.3. Enpresaren ingurune espezifikoa Sektore bereko enpresei une berean eragiten dieten kanpo-faktoreek osatzen dute. Ingurune hori Porterren Bost Indarren ereduarekin aztertu ohi da. Eredu hori Michael Porter Harvardeko Unibertsitateko irakasleak garatu zuen, eta sektore jakin baten erakargarritasuna ulertzen laguntzen die enpresei. Eredu horrek bost "indar" hartzen ditu kontuan, lehiari eragiten diotenak eta, beraz, enpresa batek merkatu batean arrakasta izateko duen gaitasunari eragiten diotenak. Hauek dira Bost Indarrak: 1. Dauden lehiakideen arteko lehia: dagoeneko merkatuan dauden enpresen artean dagoen zuzeneko lehiari dagokio. Zenbat eta lehia handiagoa izan, orduan eta zailagoa izango da enpresa batentzat nabarmentzea eta errentagarria izatea. 2. Hornitzaileen negoziazio-ahalmena: Enpresa batek jarduteko behar dituen materialak eta zerbitzuak hornitzen dituztenak dira hornitzaileak. Hornitzaile gutxi badaude, botere handiagoa izango dute, eta horrek aukera emango die prezio altuagoak edo baldintza zorrotzagoak eskatzeko, eta horrek enpresaren kostuak handituko ditu. 3. Erosleen negoziazio-ahalmena: Indar hau bezeroek prezio baxuagoak edo kalitate hobeko produktu eta zerbitzuak eskatzeko duten botereari dagokio. Merkatuan antzeko produktu asko badaude, bezeroak erraz alda daitezke marka 22 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila batetik bestera, eta horrek botere handiagoa ematen die prezio merkeagoak negoziatzeko. 4. Lehiakide berrien mehatxua: Indar honek enpresa berriak merkatuan sartzeko duten erraztasuna aztertzen du. Merkatuan sartzea erraza bada, lehiakide berrien mehatxu handia dago, eta horrek egungo enpresen errentagarritasuna murriztu dezake. 5. Ordezko produktuen mehatxua: Indar hau beste produktu batzuek, baina behar bera betetzen dutenek, enpresaren produktua ordezteko arriskuari dagokio. Eredu hau garrantzitsua da, enpresei merkatuan duten posizioa ulertzen eta lehiakortasuna hobetzeko estrategiak identifikatzen laguntzen dielako. Enpresa batek indar horiek ondo ulertzen baditu, industrian aldaketak aurreikus ditzake, arriskuak murriztu eta errentagarritasuna hobetzeko aukerak baliatu. Freemanek (2012) interes-taldeak edo stakeholderrak deitzen die talde hauei, osagai soziopolitikoarekin batera. Hauek lirateke: Bezeroak, Hornitzaileak, Lehiakideak eta Osagai sozio-politikoa: gobernua, enpresaburuen elkarte patronalak eta sindikatuak talde arautzaile gisa. Oso garrantzitsua da ingurune orokorra eta espezifikoa aztertzea; izan ere, ezagutzen dugun heinean, ematen dizkigun aukerak eta sor diezazkigukeen mehatxuak identifikatzen ditugu, eta helburuak zehaztea eta ondoren lortzea errazagoa izango da. 1.2.4. Enpresaren gizarte erantzukizuna IZAITEren (Iraunkortasunaren aldeko euskal enpresen elkartea) web orrialdean adierazten denez (www.izaite.net), Europar Batasuneko liburu berdean emandako definizioaren arabera, Enpresen Gizarte Erantzukizuna (EGE) edo Korporazioen Gizarte Erantzukizuna (KGE) "Enpresek gizarte eta ingurumen mailako kezkak kontuan hartzea da, merkataritzako eragiketetan eta hizketakideekiko harremanetan". EGEren barneko/kanpoko dimentsioa bereizten dira. 23 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila - Barneko dimentsioa: Enpresa gizarte interesaren arabera ikusten du. Horrenbestez, zerikusia du gizarte baliabideen eta laneko segurtasunaren kudeaketako alderdi gakoekin, langileen prestakuntza eta garapenarekin, eta kalitatearen eta ingurumenaren kudeaketarekin. EGEeko jarduerek, lehenik eta behin langileengan dute eragina, eta giza baliabideetan, osasunean eta segurtasunean inbertitzea bezalako gaiei dagozkie. Ingurumena errespetatzen duten jarduerek, funtsean, ekoizpenean erabilitako baliabide naturalen kudeaketarekin zerikusia du. - Kanpoko dimentsioa Dimentsio hau enpresek beren kanpoko agenteekin eta gizarte ingurunearekin dituzten harremanei dagokie. EGE ez da enpresen berezko mundura mugatzen. Hainbat hizketakide barne hartzen ditu, eta hor sartuko lirateke enpresak bere inguruarekin eta gizarte ingurunearekin dituen harremanak, zentzurik zabalenean hartuta; besteak beste, komunitatea, bezeroak eta hornitzaileak, administrazioa eta agintari publikoak, GKE ak, tokiko komunitateak, eta abar. EGEren abantailak alde desberdinetatik etor daitezke. Enpresetan EGEren garapena bultzatzen duten faktoreak: - Gizarte irizpideek gero eta eragin handiagoa dute pertsonen eta erakundeen inbertsio arloko erabakietan. - Jarduera ekonomikoak eragin duen ingurumenaren hondatzeari buruzko kezka gero eta handiagoa da. - Kontsumitzaileen, erakundeen eta inbertitzaileen itxaropen eta kezka berriak. EGE, enpresa eta lehiakideak bereizteko elementu gisa: - Irudi korporatiboa, gizarteko ospea hobetzea. Enpresaren entzutea gehitzen da eta enpresak gizartean eragin positiboa egiten du. - Uneko bezeroek kontzientzia hartzen dute beren enpresa hornitzaileari buruz. Ondorioz, gizartearekin arduratsua den enpresarekiko erakargarritasuna handitzen dute, eta errazagoa da bezeroei leial izanaraztea. 24 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila - Enpresak ingurunearekin duen harremana hobetzea. Enpresak EGEri buruzko kontzeptuen gainean jarduteak komunikazio estrategia hobea izatea ahalbidetzen du; gizartea, oro har, gertuago dago gizartean aintzat hartutako politikak dituzten enpresen mezuak entzuteko. EGE laneko giroa hobetzeko faktore gisa: - Laneko giro hobea izatetik -horrek langileen aldetiko konpromiso handiagoa badakar, eta, ondorioz, produktibitatea hobetzen bada- emaitza positiboak lor daitezke. - Funtsean, enpresen jardueran erabilitako baliabideen kudeaketari doakion kultura korporatiboa sustatzen da; horrela, bide bat irekiko da, aldaketak kudeatzeko eta gizarteko garapena eta lehiakortasunaren gehitzea bateratzeko. Enpresen Gizarte Erantzunkizunaren inguruan, Garapen Iraunkorrari buruzko 2015eko Mundu Gailurrean, NBEko Estatu Kideek Garapen Iraunkorrerako 2030 Agenda onartu zuten, pobrezia desagerrarazteko, planeta babesteko eta pertsona guztiei oparotasuna bermatzeko xedez. 17 helburu eta 169 xede ditu, baita aitorpen politiko bat ere. 2016-2030 aldirako, nazioarteko garapen-agenda nagusia da, eta erreleboa hartu die 2000. urteaz geroztik indarrean ziren Milurteko 18 Garapen Helburuei. Gainera, unibertsala da eta, horregatik, herrialde guztietan aplika daiteke, “garatuak” deiturikoak barne. Garapen Iraunkorreko 17 Helburuek pobrezia desagerrarazteko, eta desberdintasunak eta urrakortasunak murrizteko mundu-mailako tresna izan nahi dute, giza garapen iraunkorraren paradigmapean. Horregatik, iraunkortasunaren aldagaia txertatu du giza garapenean. 25 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 1.2.irudia: Garapen Iraukorrerako 17 helburuak (ONU, 2015) Iturria: Web UNESCOETXEA 1.3. Enpresaburua 1.3.1. Enpresa eta enpresaburua: ikuspegi orokorra Enpresa eta enpresaburua elkarren mendeko kontzeptuak dira eta batera ulertu behar dira. Hala, Fernández Pirlaren hitzetan2, enpresaren ikerketak enpresaburuak bereganatzen duen ekonomia-irudiarekin eta gizarte-irudiarekin joan behar du lotuta nahitaez. Ez dago adostasunik enpresaburua zer den definitzerakoan. Hala ere, Suárez-ek beste autoreen iritziak batuz proposatzen duena hobetsiko dugu: Enpresari bizitza ematen dion eta beraren ekoizte-prozesua koordinatzen, zuzentzen eta kontrolatzen duen pertsona edo kide anitzeko taldea3 da enpresaburua. Egungo enpresa askotan, zuzendariak eta kapitaldunak pertsona diferenteak dira, eta, beraz, jabegoa eta zuzendaritza bereizirik agertzen dira. Gero eta enpresa gehiagotan, enpresaburua ez da pertsona bakar bat, askotariko arlotan espezializaturiko pertsona talde 2 Fernández Pirla, J. M. (1981): Economía y gestión de la empresa. ICE, Madril. 3 Suárez Suárez, A. (1991): Curso de introducción a la Economía de la Empresa. Pirámide, Madril. 26 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila bat baino. Galbraith-ek4 teknoegitura deritzon talde horrek enpresaren barne-boteregune berria osatzen du, bere helburu eta ezaugarri propioekin, sarritan akziodunenekin bat ez datozenak. Akziodunek, Batzar Nagusian, enpresa kudeatuko duen zuzendari taldea izendatzen dute. Zuzendari horiek enpresaren parte oso garrantzitsua izango dira. Hori bai, hartzen dituzten erabakiak eta etorkizunerako egin nahi dituzten planak akziodunen aurrean justifikatu egin beharko dituzte. Hori dela-eta, teknokraten boterea ez da mugagabea. Zuzendariek beren interes soilei jarraituz jokatzen badute, eta akziodunentzako dibidendu nahikorik banatzen ez badute, kanporatu ditzakete, eta haien soldata eta prestigio profesionala galduko dituzte. 1.3.2. Enpresaburuaren irudiaren bilakaera Lehenengo etapa: hiru autore dira nagusi etapa horretan. Adam Smith-en enpresaburu klasikoa: Industria-iraultzaren hasieran, enpresak txikiak ziren. Kapitala jartzen zuenak planifikatzen, koordinatzen eta kontrolatzen zuen ekoizte-prozesu osoa. Pertsona bera kapitalduna eta enpresaburua zen aldi berean. Adam Smithek berak enpresaburua kapitaldunarekin identifikatzen zuen. Richard Cantillon-en ustez, enpresaburua sustatzailea zen, hau da, produkzio- baliabideak erosten dituena prezio jakin batean, horiek konbinatuz produktu berri bat sortzeko asmoz, produkzioaren arriskuak bere gain hartuz. Alfred Marshall-en iritziz, enpresaburuaren funtzio nagusia negozioak zuzentzea da, hau da, antolaketa-faktorea. Bigarren etapa: Knight-en Enpresaburu-arriskuaren Teoria. Knighten ustez, enpresaburuaren ezaugarri nagusia errentak ziurtatzea da. Horrek behar den dirua jartzen du; produkzio-faktoreak eskuratzen ditu, eta produkzio-jardueratik lortutako ondasuna edo zerbitzua merkatuan ondo onartua ez izatearen arriskua bereganatzen du. Haren etekina zalantzagarria da, beraz. 4 Galbraith, J. K. (1967): The New Industrial State. Houghton Mifflin, Boston. 27 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Pentsamolde horren arabera, enpresa-jarduerak duen berezko arriskua bere gain hartzea da enpresaburua bereizten duen funtzioa. Hala, arrisku hori ez balego, enpresaburua ez litzateke enpresaburu izango. Hirugarren etapa: Schumpeter-en Enpresaburu Berriztatzailearen Teoria. Berrikuntzak egitea ezaugarritzen du enpresaburua. Enpresaburuak berrikuntzak barneratzen ditu enpresan, eta, ekonomia-jardueran, posibilitate eta konbinazio berriak identifikatzen eta burutzen ditu. Enpresaburua da, beraz, ekonomia-aurrerakuntzaren bultzatzaile nagusia. Schumpeteren iritziz, ekonomia-sistemak orekarako joera du. Egoera horretan ez dago aparteko mozkinik: enpresaburuaren mozkina “ohiko mozkinera” edo “zuzendaritzaren soldatara” mugatzen da. Oreka-egoera enpresaburuak produkzio- konbinazio berri bat burutzen duenean apurtzen da. Berrikuntza horren ustiapenak aldi bateko monopolio-egoeran jartzen du enpresa eta aparteko mozkinak lortzeko aukera sortzen zaio. Enpresaburu berriztatzaile horri (benetako enpresaburua Schumpeteren arabera) beste enpresaburu imitatzaileek jarraitzen diote; lehia berriro sorrarazten da, eta aparteko mozkinak ezabatu egiten dira. Ziklo hori etengabe errepikatzen da. Laugarren etapa: Galbraithen Enpresaburu-profesionalaren Teoria. Galbraithen ustez, enpresaburua aldez aurretik ezarritako helburuak lortzeko ekoizte- prozesua zuzentzen, antolatzen eta kontrolatzen duen pertsona edo pertsona taldea da. Beraz, enpresaburu eta kapitalista kontzeptuak argi bereizten ditu. Laburtuz, gaur egun enpresa buruek betetzen dituzten funtzio esanguratsuenak eta bereizgarrienak hurrengoak dira: - Enpresaburuak enpresaren helburuak finkatzen ditu. - Enpresaburuak erabakiak ziurgabetasun-baldintzetan hartzen ditu. Seguruenik, horixe da ezaugarririk garrantzitsuena. - Enpresaburuak ekoizte-prozesua koordinatzen du. Horrek zenbait ekonomia-aldagai aurreikustea eta hainbat enpresa-arlotan berrikuntzak ezartzea eskatzen du. - Enpresaburua pertsona berriztatzailea eta sustatzailea da. 28 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila - Gainera, nahitaezko faktorea ez bada ere, komenigarria da enpresaburua enpresaren liderra izatea, bere erabakiak martxan jartzeko, bere autoritatea ezartzeko eta enpresa osatzen duen pertsona taldea gidatzeko. 1.3.3. Enpresaburuarekin lotuta dauden zenbait kontzeptu Enpresaburu, zuzendari eta liderrarenak dira edozein enpresaren sorrera eta biziraupenean gehien eragiten duten rolak. Hiru rol horiek ez ditu pertsona batek , berak bakarrik, zertan bete; aitzitik, hainbat pertsonaren artean, lan-taldean, parteka ditzakete. Egia da, edonola ere, pertsona batek aldi berean bete ditzakeela rol horietako bi nahiz rol denak. Aipatu hiru rol horietako bakoitza arau, balio eta jarrera propioz osatuta dago, eta horiei esker posible da rol bakoitzari dagozkion funtzio bereziak Aurrera eramatea enpresan. Hiru rolok ez dira elkarren aurkakoak, bata besteen osagarri baizik. Geure buruari galde geniezaioke ea zentzu praktikorik izan lezakeen hiru rol horien arteko muga bilatzeak. Enpresaburu ekintzailearen rolarekin enpresak asmatu eta sortzen dituen pertsona hartzen da aintzat, “benetako” enpresaria, sarritan patroia edo jabea izaten dena. Gai da berrikuntzak egiteko, merkatuan aukerak antzemateko eta aukerok enpresa bihurtzeko. Iturria: Güenaga eta Gonzalez (2007). Eskuragarri ondorengo estekan. 29 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila II. ATALA: ZUZENDARITZA-AZPISISTEMA ETA ANTOLAKETA EGITURA Sarrera Bigarren atalean zehar, enpresen zuzendaritzan oso erabilgarriak izango zaizkigun hainbat kontzeptu ikusiko ditugu. Hasiera batean, zuzendaritzaren barne-jarduerarik garrantzitsuenetarikoa dena azalduko dugu: enpresaren maila bakoitzerako helburuak ezarri, hau da, xedea, helburuak (horiek modu zehatzagoan birsailkatuko ditugu) eta azpihelburuak. Helburuek eta azpihelburuek osatzen duten sistemari esker, enpresa modu eraginkorrean zuzendu eta kudea daiteke. Ondoren, zuzendaritza kontzeptua eta haren faseak definituko ditugu, erakundeko gizabanakoen hierarkia-maila eta zuzendaritza-prozesua osatzen dituzten jardueren arteko harremana zehaztu ahal izateko. Azkenik, informazio-azpisistemak enpresaren zuzendaritzan eta kudeaketan duen garrantzia aztertuko dugu. Azpisistema hori zertan datzan eta nola dagoen osatuta azalduko dugu. Gai horretan garatuko diren kontzeptuak oinarrizkoak dira eta, beraz, hurrengo gaietan ikusiko diren zuzendaritza funtzionaleko jarduera guztietan aplikagarri izango dira (finantza-, giza baliabide-, ekoizpen- eta merkataritza-zuzendaritzan). Helburu horretarako, bereziki interesgarri suertatuko zaizkigu zuzendaritza-prozesuaren faseak eta enpresaren helburu-sistema. 30 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila HELBURUAK - Enpresaren zuzendaritza-funtzioaren garrantzia ezagutu. - Enpresaren zuzendaritza-prozesuaren fase orokorrak azaldu. - Enpresaren barnean gizabanakoek betetzen duten hierarkia-mailaren eta zuzendaritza-prozesuaren jardueren arteko harremana azaldu. - Enpresen kudeaketan erabilitako helburuak eta azpihelburuak aztertu. - Helburuak eta azpihelburuak nola sailkatzen diren justifikatu. - Erabakiak hartzean informazioa biltzearen, egituratzearen eta erabiltzearen garrantzia azpimarratu. ONDORIOAK - Beharrezkoa da enpresaren helburuak eta azpihelburuak definitzea eta haien artean harreman koherenteak ezartzea. - Zuzendaritza-prozesuaren fase orokorrak plangintza, antolaketa, kudeaketa eta kontrola dira. - Harreman estua dago erakundeko gizabanakoen hierarkia-mailaren eta erabaki- hartzearen izaeraren artean. - Informazio-azpisistemak arreta berezia merezi du erabakiak hartzeko prozesuan. 31 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 2. GAIA: ENPRESAREN HELBURUAK 2.1. Planteamendu orokorra Duela gutxira arte, enpresak helburu bakar bat zuela uste zen: ahalik mozkin handiena lortzea. Gaur egungo enpresek ez dute helburu bakar bat, anitz baizik. Gainera, helburu horiek lortu ahal izateko, beharrezkoa da helburu-sistema bat ezartzea. Horretaz gain, helburuak “maximizatzea” ezinezkoa denez, helburuen maila asegarri bat bilatzen da enpresan. Maximizatzeak aldagai guztiak, baita haien arteko erlazioak ere, ezagutzea eskatzen du. Gaur egungoa bezalako ingurune batean, hori ezinezko suertatzen da. Enpresen helburuak hainbat izan daitezke beren tamainaren, motaren, egoera ekonomikoren eta abarren arabera. Gainera, enpresa bakar baten helburuak denboran zehar aldatu egin daitezke; hau da, unearen arabera, helburu bat edo beste bat izan dezake. 2.2. Xedea, helburuak eta azpihelburuak Hiru faktorek baldintzatzen dute enpresaren helburu-sistema: - Enpresaren xedeak. - Inguruneak. Ingurunea aztertuz, enpresaren aukerak eta mehatxuak ezagutu ditzakegu (PESTEL + Porter) - Enpresaren barne-egoerak. Enpresaren barne-egoera aztertuz, haren puntu ahulak eta sendoak identifika ditzakegu. Beraz, AMIA (aukerak, mehatxuak, indarrak, ahuleziak) matrizearen bidezko analisia egin dezakegu enpresaren errealitatearekin bat datoz helburu eta azpihelburuak definitzeko. 32 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Behin xedea argi izanda eta AMIA matrizea eginda, enpresak helburu-sistema bat planteatzen du. Xede, helburu eta azpihelburu kontzeptuak sarritan nahasi egiten dira, baina desberdinak dira. A) Xedea enpresaren izatearen arrazoia da, haren filosofia. Enpresak sistema gisa edo ekonomia-unitate gisa epe luzean lortu nahi duena. B) Helburuak enpresak bere buruari ezartzen dizkion eginkizunak dira xedea lortu ahal izateko. Honako hauek dira enpresaren helburu orokorrak: a) Hazkundea, bai barnekoa eta bai kanpokoa. - Barnekoa: enpresak bere jardueraren bidez lortutako hazkundea da; inbertsio berriak eginez, produktu berriak merkaturatuz edo merkatu berrietara zuzenduz lortzen dena. - Kanpokoa: enpresak eskuratuz eta kontrolatuz lortutako hazkundea da; hau da, fusioen eta bereganatzeen bidez lortutakoa. b) Finantza-autonomia Enpresak bere helburuekin bat datozen inbertsio eta finantza-erabakiak hartzeko duen independentzia edo ahalmena da. 33 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Ratio hori baxua izateak adierazten du, enpresaren aktiboaren zatirik handiena besteren baliabideen bidez finantzatuta dagoela (pasiboa) eta, ondorioz, enpresaren finantzazio gaitasuna eta egituea neurtzen ditu. Zenbat eta zorpetuago egon enpresa (pasibo oso handiagoa), zor berria harpidetzea hainbat eta zailago egiten da. c) Errentagarritasuna Enpresan erabilitako kapitalek lortutako ordainsaria da. Mozkina errentagarritasun kontzeptutik bereizi behar da. Aurrerago garatuko dira hurrengo bi kontzeptu hauek: Mozkina interesenaurretik Errentagarritasun ekonomikoa= Aktibo osoa Mozkina interesenondoren Errentagarritasun finantzarioa = Baliabide propioak d) Segurtasuna Enpresaren biziraupena lortzean datza. Enpresak ezartzen dituen helburuek ondo definituta egon behar dute eta, horretarako, beharrezkoa da elementu horiek finkatzea: - Atributua: helburua izendatzea da, zer neurtu nahi den. - Araua: helburua nola neurtuko den adierazten du. - Muga: noraino heltzeko asmoa dugun, hau da, lortu nahi den minimoa / maximoa ezartzen du. - Denbora dimentsioa: helburua lortzeko epemuga adierazten du. Helburuak modu horretan definitzen badira (4 elementu horiek zehaztuz), haien gainean kontrol egokia egin daiteke; hau da, betetzen diren ala ez ziurta daiteke; bestela, ez. 34 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila C) Azpihelburuak: helburu nagusiak lortzen laguntzen duten helburu partzialak dira. Arlo funtzional ezberdinekin lotuta daude (marketing, ekoizpena, finantzak, giza baliabideak…). Behe mailetako helburuak goi mailen azpihelburuak izan daitezke. 2.3. Helburuen sistema bat sailkatzea eta ezartzea 2.3.1. Helburu-sistema baten sailkapena Xedeak, helburuek eta azpihelburuek enpresaren helburu-sistema osatzen dute. Enpresak helburu anitz izango ditu denbora-tarte berean lortzeko, baina, enpresaren baliabideak mugatuak direnez, beharrezkoa izango da hierarkizazio bat egitea. Gaur egun, adituak ados daude enpresek helburu multzo bat izaten dutela esatean, baina ez dago adostasunik horiek egituratzeko erari dagokionez: A. Ansoff-en arabera, helburuen sistema, helburu nagusi batek (epe luzerako errentagarritasuna) eta horren azpitik dagoen azpihelburuen multzo batek osatzen dute. B. Beste aditu batzuen arabera, garrantzi bera duten helburuen (errentagarritasuna, hazkundea, autonomia, segurtasuna) sistema orokor bat dago eta horien azpitik, azpihelburuen multzo bat. Helburuen bi sailkapen era egin daitezke: A) Ansoff-ek egindako sailkapena: - Helburu ekonomikoak: enpresaren transformazio-prozesuarekin erlazio zuzena duten helburuak dira. - Helburu sozialak: ez dute harreman zuzenik enpresaren jarduera ekonomikoarekin. B) Helburuak neurtzeko eraren arabera: - Kuantitatiboak: zenbakien bidez adierazten dira eta muga bat izan dezakete. - Erdikuantitatiboak: ez dira zenbakien bidez adierazten, baina inplizituki kuantitatiboak dira. - Kualitatiboak: kuantifikatu ezin daitezkeen helburuak dira. 35 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Gainera, helburuek bost ezaugarri bete behar dituzte, SMART akronimoan laburbiltzen direnak (specific, measurable, achievable, relevant and timely). Espezifikoak, neurgarriak, lorgarriak eta garrantzitsuak izan behar dute, eta ezarritako epean bete behar dira. Helburuek enpresako arlo guztiak (helburu orokorrak) eta maila guztiak (azpi- helburuak) bildu behar dituzte. 2.3.2. Helburu-sistema baten egitura eta diseinua Sistema bateko alderdi guztien antzera, helburuak elkarren gain eragina daukate eta ezin daitezke modu isolatuan hartu, baizik eta guztiak batera, izan ere, guztien artean lortuko dute enpresaren xedea lortzea. Elkarren gain izan ditzaketen eraginak hiru motatakoak izan daitezke: 1) Positiboak: helburuak bateragarriak izan daitezke (bata lortzeak bestea lortzea eragiten du edo behintzat erraztu egiten du). 2) Negatiboak: helburuak bateraezinak dira. Bata lortzeak bestea ez lortzea edo haren lorpena zailtzea dakar. 3) Neutralak: helburuak haien artean independenteak izan daitezke. Helburu-sistema bat diseinatzeko, beharrezkoa da honako alderdi hauek kontuan izatea: A. Helburuen artean lehentasun-ordena bat ezartzea Egokiena helburu guztiak lortu ahal izatea da, baina egoera hori ez da errealitatean gertatzen. Enpresaren baliabideak mugatuak direnez eta ezarritako helburuak horien bidez lortu behar direnez, helburu horiek hierarkizatzeko beharra sortzen da. Enpresa-sistema irekia denez eta ingurunea aldatuz doanez, hasieran ezarritako lehentasunak berrikusi egin behar dira; beraz, gerta daiteke denbora pasa ahala lehentasun-ordena aldatzea. B. Helburuen arteko bateragarritasunak eta bateraezintasunak zehaztea Helburuen arteko bateraezintasunei antzematea komenigarria izango da, ahal dugun neurrian horiek ekiditeko. Ez dago arau orokorrik; enpresa bakoitzaren egoera berezia aztertu behar da, baina, normalean, honako lau bateraezintasun-kasu nagusi hauek aurki ditzakegu: 36 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila - Finantza-autonomia / hazkundea Enpresaren hazkundea bi motatakoa izan daiteke: barnekoa edo kanpokoa. Hazkundea barnekoa denean, finantza-baliabideak propioak edo besterenak izan daitezke. Lehenengo kasuan, enpresak ez luke finantza- autonomiarik galduko; aldiz, bigarrenean bai, zorpetze gaitasuna murriztu egingo litzatekeelako (gainera enpresaren erabakiak hartzekodunek, hornitzaileek, mailegariek eta antzekoek neurri handiagoan baldintzatuko lituztekete). Hazkundea kanpokoa denean, fusioen edo bereganatzeen bidez gauzatu daiteke. Fusio bidez egiten bada, finantza-autonomiarik ez da galduko; bereganatzeen bidez egiten bada, berriz, eskuratze hori finantzatzeko eraren araberakoa izango da finantza-autonomiaren galera. - Hazkundea / mozkinak Oro har, uste da hazkundea zenbat eta handiagoa izan orduan eta mozkin handiagoa lortzen dela, baina beti ez da horrela izaten. Enpresak hazkundea bere dimentsio hobezina (eskala-ekonomiak direla-eta unitate bakoitzeko kostu baxuena lortzea ahalbidetzen duen dimentsioa) lortzeko burutu badu, hazkunde- eta mozkin-helburuak ez dira bateraezinak. Aldiz, enpresa bere produkzio- ahalmenaren mugan produzitzen ari bada eta bere ahalmena handitzeko, adibidez, eskari-igoera batek eragindako inbertsio bat egin behar badu, bi egoera bereizi behar dira: - Epe laburrean, mozkina gutxitu egingo da. Hazkunde- eta mozkin- helburuak bateraezinak izango dira. - Epe luzean, inbertsio berriei esker, mozkin handiagoa lortuko da. Hazkunde- eta mozkin-helburuak ez dira bateraezinak izango. - Errentagarritasuna / gizarte-erantzukizuna Enpresak bere gizarte-erantzukizunei aurre egiteko, gastu handiagoak egin behar ditu, eta, beraz, epe laburrerako errentagarritasuna gutxitu egingo da. Baina, epe luzean, gastu horiek enpresaren irudia hobetuko dute eta, horren ondorioz, errentagarritasuna handitu egingo da. 37 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Gainera, teknologia aurreratuagoak erabilita, lehengaiak hobeki ustiatu, birziklatu eta hondakinak berrerabil daitezke. Horrek kostuak aurrezteaz gain, gizarte-helburu bat betetzea dakar. - Hazkundea / segurtasuna Hazkunde-helburuaren plangintzan gerta daitezkeen akatsen ondorioz, arriskuan jar daiteke enpresaren biziraupena. C. Sistemari koherentzia ematea Helburu-sistema ezartzen parte hartzen duten aldagai guztiak kuantifikatzen dituen plan bat egitean datza. Aldagai horiek elkarren artean loturik egongo dira. Planak honako alderdi hauek eduki behar ditu: salmenten aurreikuspenak, errentagarritasuna, hazkunde-tasa, egin beharreko inbertsioak, beharrezko finantzaketa eta kontrol indikatzaileak. Informazio hori guztia “kudeaketa planetan” biltzen da. Horiek antolatutako plan multzo bat biltzen dituzte: finantza-plana, ekoizte-plana, marketing-plana eta giza baliabideen plana. Plan guzti hauei koherentzia emateko kontutan hartu beharko dira, besteak beste: Merkatuaren ezaugarriak, aurreikuspenak,…..espero den salmenta (hazkunde/beherapen) maila, espero diren errentagarritasun eta segurtasun mailak,…….eskuragarri dauden finantzaketa aukerak eta egingarriak diren inbertsio aukerak,…. Enpresen memoria txostenetan, bere helburuen lorpen mailari buruzko informazioa aurkitu dezakegu. Esteka honetan Eroski enpresaren helburu garratzitsuen asebetetze mailari buruzko informazioa aurkitu dezakegu. 38 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 3. GAIA: ZUZENDARITZA-PROZESUA 3.1. Zuzendaritza azpisistema 3.1.1. Zuzendaritzaren kontzeptua eta funtzioa prozesu gisa Enpresan talde antolatu bat egoteak talde horren gaineko koordinazio eta kontrola beharrezko egiten ditu, ahaleginak bateratzeko eta ahalegin horiek taldea elkarturik eta efizienteki mantentzera bideratzeko. Zuzendaritza-funtzioaren izatearen arrazoia da hori. Zuzendaritzak lana planifikatu, antolatu, exekutatu, koordinatu eta kontrolatu egiten du. Horretaz gain, enpresaren baliabide erabilgarriak helburuak lortzeko eran erabiltzen dituen prozesua ere bada. Zuzendaritza ezinbestekoa eta aldaezina da bere funtzio eta funtsezko elementuetan, erakunde mota, horren tamaina, izaera edo egitura edozein izanik ere. Edonola ere, zuzendaritzaren zeregina erakundearen helburuak lortzea da eta honako fase hauei jarraitzen diete: Plangintza Kontrola Antolaketa Kudeaketa Plangintza: planifikatzea lortu beharrekoa zer den, zeregin bera lortzeko eta nola, non, nork eta noiz egin aurretiaz erabakitzea da. Plangintzaren emaitza helburu- sistemaren zehaztapena izango da. Antolaketa: enpresa osatzen duten pertsonentzat, egitura formalizatu eta iraunkorra da. Gainera enpresak jarduera burutu ahal izateko prozesuen konfigurazioaz arduratzen da ere. Kudeaketa edo Portaeraren Zuzendaritza: erakundeko pertsonengan eragiten duen funtzioa da, horiek borondatez eta gogoz enpresaren helburuak lortzen parte har 39 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila dezaten. Funtzio orokor hau lidergo, motibazio eta komunikazio azpifuntzioen bidez garatzen da. Kontrola: enpresak ezarritako helburuetan gerta daitezkeen desbideratzeak zuzentzera bideraturiko jarraipen / berrikusketa jarduera da. Kontrola, adierazle eta kontrola-mekanismoen bitartez gauzatu egiten da. Beraz, fase horiek guztiak elkarrekin estuki erlazionatuta daude. 3.1.2. Zuzendaritzaren erabaki mailak Erabakiak 3 mailatan sailka daitezke: Goi-mailako zuzendaritza Erabaki estrategikoak Zuzendaritza ertaina Erabaki taktikoak Gainbegiratze zuzena Erabaki operatiboak Grafikoan ikus daitekeenez, zuzendaritza-maila bakoitzak hartu beharreko erabakiak desberdinak dira: A) Goi-mailako zuzendaritza Maila horri dagozkion berezko erabakiak estrategikoak dira. Erabaki mota horiek garrantzi handikoak dira eta era orokor batean eta epe luzera dute eragina enpresan. Maila horretako zuzendariek egituratu eta normalizatu gabeko arazoei aurre egin behar diete; izan ere, hartutako erabakiak bakarrak dira. Beraz, erabaki mota horiek hartzen dituzten zuzendariek sormen-, irudimen- eta aurreikuspen-gaitasun handia izan behar dituzte, baita arriskua jasateko ahalmena ere. B) Zuzendaritza ertaina Maila horri dagozkion berezko erabakiak taktikoak dira. Erabaki mota horiek arlo espezifiko batean eta epe ertainean dute eragina. Errepikatuak izan ohi dira baina aldaketekin. Gainera, departamentu funtzional bati dagozkio normalean. 40 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila C) Gainbegiratze zuzena Erakundearen ohiko jardueraren atal edo arazo zehatzei buruzko erabakiak hartzen dira maila horretan. Egunerokoak eta errepikakorrak diren epe laburrerako erabakiak izan ohi dira. Erabakia hartzeko ezagutu beharreko aldagaiak ezagunak eta kontrolagarriak dira. Erabaki Baliabide Errepikamen Eragin motak inplikatuak maila epea Goimailako Estrategikoak *** * Luzea Zuzendaritza Zuzendaritza Taktikoak ** ** Ertaina Ertaina Gainbegiratze Operatiboak * *** Laburra Zuzena 3.2. Plangintza Plangintza, zuzendaritzaren funtzioen artean, lehenengoa da eta helburuak ezartzea eta helburu horiek lortzeko beharrezkoak diren estrategia eta ekintzei buruzko erabakiak barne hartzen ditu. Plagintzarik gabe, ezinezkoa da gabe efikaziaz antolatzea, kudeatzea eta kontrolatzea. Plangintza-prozesu batean, enpresak ingurune konpetitiboan duen egungo egoeraz jabetu behar dugu, iraganeko eta orainaldiko gertakariak aztertuz, eta etorkizunean aurrez iragar daitezkeen egoerak ere aintzat hartu behar ditugu (enpresari egokiak iruditzen zaizkion ekintzak egiten baditu, etorkizunean lortuko duen egoera hobea izango da, ezer ez egitearekin alderatuta). Iragana Plangintza, beraz, etorkizuna orainean Informazioa: proiektatzean datza, iraganeko ezagutzan non gauden Orainaldia oinarrituta, besteak beste. Jarduera hori enpresak egiten dituen jardueretan ziurgabetasuna Plangintza murrizten saiatzen da, helburuak lortzeko beharrezkoak diren ekintzak ezarriz. Aurreikuspena: non egongo garen Etorkizuna - ez badugu ezer egiten - zerbait egiten 41 badugu Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila 3.3. Antolaketa 3.3.1. Antolaketaren kontzeptua eta hastapenak Antolaketa kontzeptua hainbat ikuspegitatik landu daiteke: a) Antolaketa enpresa gisa: enpresa helburu komun bat lortzeko elementu multzo ordenatu bat da. b) Antolaketa jarduera gisa: enpresaren helburuen arabera, horren elementuak ordenatu, haien arteko erlazioak ezarri eta mendetasun- eta elkarreragin-mailak zehazteko egiten diren ekintzen multzoa da. Enpresako elementuak antolatu ahal izateko, honako hastapen hauek izan behar dira kontuan: - Hastapen erregulatzaile orokorrak: helburuen bateratze- eta efizientzia-helburuak hartzen ditu barne. - Antolaketa zentzu bertikalean ezartzen duten hastapenak: hierarkia eta autoritatea hartzen ditu barne. - Antolaketa horizontalki ezartzen duten hastapenak: lanaren banaketa eta espezializazioa hartzen ditu barne. 3.3.2. Antolaketa-prozesuan jarraitu beharreko etapak Antolaketa ezartzeak honako oinarrizko etapa hauek hartzen ditu barne: - Helburuak lortzeko egin beharreko jarduerak zehaztu. - Jarduera horiek taldekatu. Modu horretan, pertsona bakoitzak zehaztasunez daki zein den bere lana. - Jarduera talde horiei erantzule bati esleitu. - Erantzuleari beharrezko autoritatea eman bere lana egiteko. - Egituraren koordinazio, aginte eta komunikazio mekanismoak diseinatu eta burutu. 3.3.3. Antolaketa-egitura 42 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Planak gauzatzeak antolaketa-funtzioa eskatzen du eta hori zuzendaritza- prozesuko bigarren fasea da. Plangintza-funtzioak enpresak lortu beharreko helburu bat ezartzen du; antolaketa-funtzioari esker, berriz, plan horiek modu bateratuan gauzatu daitezke. Antolatzea zera da, lana pertsonen eta taldeen artean banatzea eta ondoren haien jarduera koordinatzea. Beraz, antolaketa-egitura harremanen, komunikazioen, prozeduren eta sistemen eskema formal bat da baliabideen multzo baten barnean (giza, material, ekonomia… baliabideak), betiere helburu batzuk lortzeko asmoz. Hala, enpresa bat ondo antolatuta egongo da pertsona bakoitzak zer egin behar duen dakienean eta parte guztiak sistemaren funtzioak burutzeko eta helburuak lortzeko moduan osatzen direnean. Ondo antolatutako enpresen joera egitura sinpleak izatea da. Egitura horien bidez, lanpostuak definitzea, deskribatzea eta haien arteko harremanak ezartzea ahalbidetu behar da. Antolaketaren barneko unitateen arteko harremanak organigrametan adierazten dira. Departamentuak, besteak beste, funtzioen, produktuen eta bezeroen arabera antola daitezke. 3.4. Jarreraren zuzendaritza (kudeaketa) Zuzentzea gainerakoei programatuta dagoena eginaraztea da; beraz, atal honetan, portaeraren zuzendaritzari buruz arituko gara. Zuzendaritza-funtzioa helburuak lortzeko giza baliabideak (bai banaka eta baita taldean ere) gidatzea, lideratzea eta motibatzea da. Hori lortzeko, beharrezkoak dira lidergoa, motibazioa eta komunikazioa. 3.4.1. Lidergoa Lidergoa gainerakoen portaera zuzentzeko gaitasuna da. Lidergoaren gaia bi arrazoi nagusirengatik ikertu da: alde batetik, lidergoaren izaera ezagutuz, zuzendari eraginkorrak hobeki hauta daitezke eta, beste alde batetik, dagoeneko zuzendari direnen eraginkortasun pertsonala eta enpresariala hobetu daiteke. 43 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Pertsona bat lider egiten duten ezaugarriei buruz, askotariko iritziak eman dira. Lidergoari buruzko teorien arabera, honako hauek izan daitezke gaitasun horren arrazoiak: - “Pertsona handiaren teoria”: liderraren beraren izaerak egiten du lider izatea. - Liderraren portaera edo egindako ekintzak. Lider eraginkorren portaerak zein diren jakin nahi dute teoria hori garatzen duten ikerketek; ikuspegi horren arabera, lider izan nahi dutenak ikasi egin dezake. - Kontingentzia-ikuspuntua: Ikuspegi honen arabera ere lidergoa ikas daitekeen jarrera bat da, baina horrez gain beste gauza bat kontuan hartu behar da. Hain zuzen ere, liderraren portaera aldatu beharko da bera inguratzen duen egoera aldatzen bada. Adibidez, langile batzuk prestakuntza jasotzen badute eta autonomia handiagoaz lana egin ahal badute, liderrak lidergo-estilo ez hain autoritarioa hartu ahal izango du langile hauekin. Orokorrean, lidergoarekin erlazionatutako publikazioetan bi eztabaida lerro handi daude: - Lidergoa pertsona bakarrekoa da edo konpartitu edo banatu daiteke. - Lidergoa berezko ezaugarria da pertsonetan edo ikasi daiteke. Liderraren portaerari buruzko ikerketatan, lidergo-estiloak eta haien emaitzak sakonki aztertu dira. 3.4.2. Motibazioa Motibazioa langileen portaera erakundearen interesetara zuzentzera bideratuta dagoen zuzendaritza-funtzioa da. Beharrezkoa da jakitea pertsonek zergatik jokatzen duten modu zehatz batean, modu horretan, langileek enpresaren interesak asebetez haien banakako interesen asebetetzea ere lortuko baitute. Motibazioak edo Helburuetara edo LortuFrustazioa ezik Helburuak, beharrak estimuluetara zuzendutako estimuluak, pizgarriak portaera Motibazio-prozesua berriro definitu 44 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila Motibatzeko, honako faktore hauek hartu behar dira kontuan: - Parte-hartzaileentzat asebete gabeko motibazio garrantzitsuenak zein diren identifikatu. - Behar horiek asetzeko estimulu edo pizgarriak zein diren jakin. - Langileari modu argian jakinarazi behar zaio bere portaera aldatzen badu zer pizgarri lor ditzakeen. - Helburuak lortzeko baliabideen hurbiltasuna erakutsi behar da. - Pizgarriak eskaintzerakoan eta ematerakoan, beharrezkoa da bidezkoa izatea. 3.4.3. Komunikazioa Komunikazioa igorle batengandik hartzaile batengana informazioa igortzea da, azken horrek ulertzeko eran eta erantzuteko aukerarekin. Portaeraren zuzendaritza “gainerakoei eginaraztea” dela esan dugu; beraz, gainerako horiek zer egin jakin egin behar dute. Zuzendariek mendekoen informazioa behar dute erabakiak hartzeko eta, era berean, mendekoek zuzendariarengandik informazioa jaso egin behar dute haien lana egin ahal izateko. Beraz, informazio hartzaileen aldetik berrelikadura edo feed-back garatzeko aukera egon behar du (komunikazioa bi norabideetan). Ingurunearekin izaten den komunikazioa ere garrantzitsua da. 3.5. Kontrola Enpresak hartutako erabaki multzoa modu egokian eta aldizka gainbegiratzea ahalbidetzen duen sistema da kontrola. Plangintza prozesua osatu egiten du, prozesuan zehar hartutako erabakiak etengabeki zuzentzea eta hobetzea ziurtatuz. Kontrola gauzatzeko beharrezkoa da: - Benetako gertaerei buruzko informazioa biltzea. - Emaitzen ebaluazioa egitea. Benetan lortutako emaitza planifikatutakoa baino hobea denean, hau da, alde positibo bat lortzen denean, helburuak eta 45 Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila baliabideen esleipena berriro definitu behar dira. Aldea negatiboa bada, berriz, ze

Enpresa Ekonomiarako: Sarrera – 1. Maila PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue