Algemene psychologie Past Paper PDF

S1 Algemene psychologie ACADEMIEJAAR 2024-2025 AP HOGE SCHOOL MAYRA VERMEULEN Inhoud 1) Inleiding: kennismaking met de psychologie.................................................................8 1.1 Een definitie van de psychologie:..................................................

S1 Algemene psychologie ACADEMIEJAAR 2024-2025 AP HOGE SCHOOL MAYRA VERMEULEN Inhoud 1) Inleiding: kennismaking met de psychologie.................................................................8 1.1 Een definitie van de psychologie:................................................................................. 8 1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis:..................................... 8 1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens:........................................................... 8 1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhang.............................................................. 9 1. Methodische werken................................................................................................ 9 2. Beschrijvende/begrijpende methode...................................................................... 9 3. Verkennende/correlationele methode..................................................................... 9 4. Verklarende/experimentele methode.................................................................... 10 5. Inkaderen in een bredere theorie.......................................................................... 10 6. Empirische toetsing................................................................................................ 10 1.3 Geschiedenis van de psychologie............................................................................... 11 1.3.1 De verre voorgeschiedenis..................................................................................... 11 1.3.2 De meer directe voorgeschiedenis......................................................................... 12 1. Ontwikkelingen in de filosofie................................................................................ 13 2. Impulsen vanuit de natuurwetenschappen........................................................... 13 1.3.3 De psychologie als wetenschap van het bewustzijn.............................................. 14 1. Wundt en het structuralisme................................................................................. 14 2. Het functionalisme................................................................................................. 14 1.3.4 De behavioristische revolutie................................................................................. 15 1.3.5 Nieuwe klemtonen in Europa................................................................................. 15 1. De gestaltpsychologie............................................................................................. 15 2. De dieptepsychologie............................................................................................. 16 1.3.6 Amerika en de herontdekking van het innerlijke................................................... 17 1. Het neobehaviorisme............................................................................................. 17 2. De humanistische psychologie............................................................................... 17 1.3.7 Hedendaagse stromingen in de psychologie.......................................................... 18 1. De cognitieve psychologie...................................................................................... 18 2. De biologische psychologie.................................................................................... 18 3. De positieve psychologie........................................................................................ 19 1.4 Studiedomeinen binnen de psychologie.................................................................... 19 1.4.1 Theoretische psychologie....................................................................................... 20 a. Algemene psychologie – Functieleer...................................................................... 20 b. Differentiële psychologie........................................................................................ 20 c. Ontwikkelingspsychologie – levenslooppsychologie.............................................. 21 1  d. Sociale psychologie................................................................................................. 21 e. Psychopathologie................................................................................................... 21 1.4.2 Toegepaste psychologie.......................................................................................... 22 a. Schoolpsychologie.................................................................................................. 22 b. Arbeids- en organisatiepsychologie........................................................................ 22 c. Klinische psychologie.............................................................................................. 22 2) Het zenuwstelsel: de hardware van het psychisch functioneren................................... 23 2.1 De bouwstenen van het zenuwstelsel........................................................................ 23 2.1.1 Structuur van de neuronen.................................................................................... 23 2.1.2 De signaalgeleiding................................................................................................. 25 a. De actiepotentiaal.................................................................................................. 26 b. De synaptische overdracht..................................................................................... 30 c. Het neuron als beslissingscentrum........................................................................ 32 d. Enkele neurotransmitters....................................................................................... 32 2.2 Structuur van het zenuwstelsel.................................................................................. 34 2.2.1 Het zenuwstel in zijn geheel................................................................................... 34 a. Centraal en perifeer zenuwstelsel – anatomisch................................................... 34 b. Willekeurig en autonoom zenuwstelsel – functioneel........................................... 36 2.2.2 Verdere indeling van de hersenen.......................................................................... 37 a. De grote hersenen.................................................................................................. 38 b. De tussenhersenen................................................................................................. 40 c. De hersenstam en et cerebellum........................................................................... 41 2.3 Functionele gebieden op de cerebrale cortex............................................................ 43 2.3.1 Soorten cortexgebieden......................................................................................... 44 2.3.2 Primaire zones........................................................................................................ 46 a. De motorische projectiezone................................................................................. 46 b. De sensorische projectiezones............................................................................... 47 2.3.3 Associatiezones...................................................................................................... 49 a. Sensorische associatiezones................................................................................... 49 b. Motorische associatiezones................................................................................... 50 c. De prefrontale cortex............................................................................................. 51 d. Zones in verband met het gebruik van taal............................................................ 52 2.3.4 Hemisfeerspecialisatie............................................................................................ 53 a. Sterktes van de linkerhemisfeer............................................................................. 54 b. Sterktes van de rechterhemisfeer.......................................................................... 54 2.4.4 gedragsstoornissen die gevolg zijn v/e lokaal defect i/d hersenen........................ 55 3) De waarneming.......................................................................................................... 56 2  3.1 Het waarnemingsproces in vogelvlucht..................................................................... 56 3.1.1 De lange weg van prikkel tot waarneming............................................................. 57 3.1.2 Drie psychologische activiteiten............................................................................. 59 3.2 Waarnemen is selecteren........................................................................................... 60 3.2.1 De verschillende zintuigen..................................................................................... 60 3.2.2 Het waarneembare spectrum................................................................................ 62 3.2.3 De minimumintensiteit van de prikkels.................................................................. 63 3.2.4 De selectieve aandacht.......................................................................................... 64 3.3 Waarnemen is structureren....................................................................................... 66 3.3.1 Figuur en achtergrond............................................................................................ 66 a. Structurering binnen de visuele waarneming........................................................ 66 b. Andere zintuigen.................................................................................................... 67 3.3.2 Structureringsfactoren........................................................................................... 67 a. De bijdrage van de gestaltpsyhchologen................................................................ 67 b. De cognitief-psychologische benadering................................................................ 68 3.3.3 Herkennen van gestalten........................................................................................ 70 a. Visie van de gestaltpsychologen............................................................................. 70 b. Aanvullingen vanuit de cognitieve psychologie..................................................... 70 3.3.4 Waarnemingsconstanties....................................................................................... 71 a. Grootteconstantie.................................................................................................. 71 b. Plaatsconstantie..................................................................................................... 71 c. Vormconstantie...................................................................................................... 72 d. Helderheids- en kleurconstantie............................................................................ 72 3.3.5 Waarnemingsillusies............................................................................................... 73 a. De ponzo-illusie...................................................................................................... 73 b. De Müller-Lyer illusie.............................................................................................. 73 c. De maanillusie........................................................................................................ 74 d. De treinillusie.......................................................................................................... 74 3.3.6 Culturele verschillen in het structureringsproces.................................................. 74 3.4 Waarnemen is interpreteren...................................................................................... 75 3.4.1 De rol van vroegere ervaringen................................................................................. 75 3.4.2 De affectieve ingesteldheid....................................................................................... 76 3.4.3 Invloed vanuit de bredere situatie......................................................................... 76 4) Het geheugen – persoonlijke reconstructie van het verleden....................................... 78 4.1 De vele betekenissen van het woord ‘geheugen’............................................................. 78 4.1.1 Automatische en bewuste nawerking van geheugeninhouden................................ 79 a. Expliciete en impliciete geheugenprocessen......................................................... 79 3  b. Episodische en semantisch geheugen.................................................................... 79 4.1.2 Verschillen in tijdsduur en capaciteit........................................................................ 80 a. Het zintuiglijke geheugen....................................................................................... 81 b. Het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen................................................. 83 I. Uitbreiding van de capaciteit............................................................................. 83 II. Uitbreiding van de duur..................................................................................... 84 III. Magazijn of werkplaats...................................................................................... 84 c. Het langetermijngeheugen..................................................................................... 86 4.2 De inprenting.................................................................................................................... 86 a. Onderhoudend versus bewerkend herhalen......................................................... 87 b. Concentratie als hulp bij het inprenten.................................................................. 88 4.2.1 Structurering van het materiaal................................................................................ 88 a. Verwerken tot een zinvolle structuur..................................................................... 88 b. Zintuiglijke structurering........................................................................................ 89 c. Kiezen van een aangepaste coderingswijze........................................................... 91 4.2.2 Passende cues of ophaalaanwijzingen...................................................................... 92 a. Externe omstandigheden....................................................................................... 92 b. Interne factoren...................................................................................................... 93 4.3 De latentieperiode............................................................................................................ 94 4.3.1 Beschrijven van het vergeetproces........................................................................... 94 a. De vergeetcurve van Ebbinghaus........................................................................... 94 b. Het vergeten van zinvol materiaal.......................................................................... 95 c. Herkennen wat niet herinnerd kan worden........................................................... 96 d. Het effect van de bijkomende herhalingsbeurten.................................................. 96 4.3.2 Waardoor vergeten we?............................................................................................ 96 a. Het vervagen van geheugensporen........................................................................ 97 b. Vergeten als gevolg van interferentie..................................................................... 97 c. Een tekort aan ophaalaanwijzingen....................................................................... 98 4.3.3 Vergeten als probleem en als pluspunt..................................................................... 99 4.4 De reproductie.................................................................................................................. 99 4.4.1 Het oproepen van herinneringen.............................................................................. 99 a. Spontane herinneringen....................................................................................... 100 b. Het gebruik van zoekstrategieën.......................................................................... 100 4.4.2 Geheugenvervorming.............................................................................................. 101 a. De invloed van irrelevante geheugenfragmenten................................................ 101 b. Misleidende cues op het moment van de reproductie........................................ 102 c. De invloed van fantasieën en denkbeelden......................................................... 104 4 5) Leerprocessen.......................................................................................................... 105 5.1 Soorten leerprocessen............................................................................................. 105 a. Leren en geheugen............................................................................................... 105 b. Habituatie............................................................................................................. 106 5.2 Klassieke conditionering........................................................................................... 106 5.2.1 Het eigenlijke conditioneringsproces................................................................... 106 a. Het basisexperiment van Pavlov.......................................................................... 106 b. Pavlovs verklaringswijze....................................................................................... 108 5.2.2 Bijkomende processen......................................................................................... 109 a. Aversieve conditionering...................................................................................... 109 b. Uitdoving.............................................................................................................. 110 c. Prikkelgeneralisatie.............................................................................................. 111 d. Prikkeldiscriminatie.............................................................................................. 111 e. Hogere-orde-conditionering................................................................................. 112 5.2.3 Een cognitieve interpretatie van de klassieke conditionering.............................. 113 a. Contingentie in plaats van contiguïteit................................................................. 113 b. Verschillen tussen de voorwaardelijke en de onvoorwaardelijke reactie............ 115 c. De preferentiële samenhang tussen de prikkels.................................................. 116 5.2.4 Toepassingen van klassieke conditionering.......................................................... 117 a. Toepassingen van klassieke conditionering.......................................................... 117 b. Klassieke conditionering en propagenda en reclame.......................................... 118 5.3 Operante conditionering.......................................................................................... 119 5.3.1 Leren door gissen en missen................................................................................ 119 a. Het basis experiment van Thorndike.................................................................... 119 b. Thorndikes wet van het effect.............................................................................. 120 5.3.2 Een cognitieve interpretatie van operant leren................................................... 120 a. Het opdoen van kennis i.p.v. het ontstaan van een S-R connectie...................... 120 b. Het belang van contingentie................................................................................ 122 c. Hulpeloos en hoe die te genezen of te voorkomen............................................. 125 d. Preferentiële contingenties.................................................................................. 126 5.3.3 Operante conditioneringsmechanismen.............................................................. 127 a. Het eigene van operante conditionering.............................................................. 127 b. Het gebruik van bekrachtigers.............................................................................. 128 c. Uitdoving bij niet bekrachtigen............................................................................ 128 d. Gevolgen van het toedienen van straf................................................................. 128 e. Prikkelgeneralisatie en -discriminatie.................................................................. 129 f. Bekrachtigingsschema’s........................................................................................ 130 5  5.3.4 Toepassingen van operante conditionering......................................................... 131 a. Aanleren van gewenst gedrag – 4 stappen.......................................................... 131 b. Afleren van ongewenst gedrag – 4 stappen:........................................................ 134 5.4 Modeling.................................................................................................................. 136 5.4.1 De moeizame ontdekking van een apart soort leren........................................... 136 5.4.2 De sociale leertheorie.......................................................................................... 137 5.5 Priming..................................................................................................................... 138 5.5.1 Vaststellingen bij geheugenpatiënten.................................................................. 138 5.5.2 Een fenomeen met vele toepassingen................................................................. 139 8) Emoties – Affectieve reacties die kleur geven aan onze ervaringen............................ 140 8.1 De plaats van emoties in het gedrag........................................................................ 140 8.1.1 Emoties, gevoelens en stemmingen..................................................................... 140 8.1.2 Op het snijpunt tussen cognitie en motivatie...................................................... 141 a. Emoties en cognities............................................................................................. 141 b. Emoties en motivaties.......................................................................................... 141 8.2 Autonome lichaamsveranderingen bij emoties....................................................... 142 8.2.1 De belangrijkste lichaamsveranderingen............................................................. 142 a. De rol van het autonoom zenuwstelsel................................................................ 142 b. Het hormoonstelsel.............................................................................................. 142 c. Een voorbeeld: de lichamelijke reacties bij vrees of angst.................................. 143 8.2.2 Biologisch nut van de autonome lichaamsveranderingen................................... 143 a. Het faciliteren van doelgerichte reacties............................................................. 143 b. Signaalfunctie....................................................................................................... 144 c. Functieloos of disfunctioneel?............................................................................. 144 8.3 De psychologische aspecten van emoties................................................................ 144 8.3.1 Het belevingsaspect van emoties......................................................................... 144 8.3.2 De expressie van emoties..................................................................................... 146 a. Universele expressies........................................................................................... 146 b. Culturele invloeden.............................................................................................. 147 c. Functionaliteit van de emotionele expressies...................................................... 148 8.4 Theoriën over emoties............................................................................................. 148 8.4.1 De perifere en de centrale theorie van de emoties............................................. 148 a. De perifere theorie van James en Lange.............................................................. 149 b. De centrale theorie van Cannon en Bard............................................................. 150 8.4.2 Cognitieve theorieën............................................................................................ 150 a. De cognitieve activeringstheorie van Schachter en Singer.................................. 150 b. De cognitieve inschattingstheorie van Magda Arnold......................................... 151 6 8.4.3 Poging tot synthese.............................................................................................. 152 7 1) Inleiding: kennismaking met de psychologie 1.1 Een definitie van de psychologie: Psychologie: De wetenschappelijke studie van het gedrag en de mentale activiteiten van het individu. Onder gedrag => niet rechtstreeks waarneembaar gedrag = emoties  Doel psycho: gedrag kunnen begrijpen en verklaren => kan uiteindelijk gedrag voorspellen  Middel: verklaringen in persoon vinden en/of omgevingsfactoren 1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis: Intuïtieve mensenkennis: Alle inzichten die worden opgedaan uit eigen ervaringen. Vb. wnr spreek je bep. Mensen aan? ➔ Gebruikt in dagdagelijks omgang met mensen ➔ Onbewust 1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens: Intuïtieve gegevens Wetenschappelijke gegevens  Toevallig Systematisch Subjectief Objectief Alledaags leven Gecontroleerde situaties Objectieve vaststellingen Objectiviteitsbeginsel: (vaststellingen) Zijn herhaalbaar Zijn controleerbaar Intersubjectiviteit: Mate v. overeenkomst tss verschillende waarnemers Vb. : creativiteit, originaliteit => moeilijker te evalueren => meerdere waarnemers evalueren. In pscycho moeilijk om spec. Instrumenten te gebruiken Technieken/methoden die psychologen gebruiken om gegevens te verzamelen: Natuurlijke observaties => gedrag bestuderen v. mensen Participerende observaties => deelnemende functie (vb.: andere cultuur beschrijven = mee opgaan in cultuur) Ongestructureerd interview => vragen stellen in gwn gesprek  ++ je kan nieuwe dingen te weten komen t.o.v. gestructureerd Gestructureerd interview => leidraad met vragen waarvan niet wordt afgeweken  ++ antwoorden op vragen = makkelijker te vgln t.o.v. ongestructureerd Vragenlijst => enquête Gebruik v. databanken => vele gegevens anoniem in databank te vinden Fysiologische metingen => hartslag, bloeddruk, zweten,… Psychologische tests => IQ-test, test voor stoornissen,… 8 Systematische observaties vs. Gecontroleerde situaties: = representatief = heeft geen storende factoren = toevallige steekproef  vaak labo omstandigheden => omstandigheden v/d proef. moeten onder controle blijven 1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhang Intuïtief Wetenschappelijk  Oppervlakkig Methodisch onderzoek 1 keer voorkomen = voldoende voor verband Inkaderen in bredere theorie 1-voudig Empirische toetsing (proefondervindelijk) ongecontroleerd 1. Methodische werken De 3 manieren van methodisch werken in de zoektocht naar samenhang: Beschrijvende/begrijpende methode Verkennende/correlationele methode Verklarende/experimentele methode 2. Beschrijvende/begrijpende methode Kwalitatieve gegevens Gevalstudies (vb. schietpartijen in scholen v/d VS) Gebaseerd op beperkt # gevallen ++++ Levert hypothesen op die daarna kunnen worden onderzocht ------ Blijft subjectief => onderzoeker maakt keuzes 3. Verkennende/correlationele methode Kwalitatieve of kwantitatieve gegevens Onderzoek naar samenhangen en verschillen tss fenomenen Gegevens verzamelen v/e grote groep individuen ➔ Bevat variabelen ➔ Kan worden gemeten (=> technieken v. psychologen) ➔ Mogelijke verbanden: o Positieve correlatie y-waarde => x-waarde o Negatieve correlatie x-waarde => y-waarde o Nul correlatie Een correlatie geeft NOOIT een oorzaak 9  4. Verklarende/experimentele methode Kwantitatieve variabelen Gebaseerd op syst. Manipuleren v. 1 of + variabelen, wb het effect o/e andere variabele wordt nagegaan Cijfermateriaal = statistische verwerking Afhankelijke variabelen: de te meten variabele Onafhankelijke variabele: variabele die wordt gemanipuleerd Experimentele groep: De groep waarbij de onafhankelijke variabele wordt gemanipuleerd. Controle groep: De groep waarbij de variabelen onaangetast blijven. ➔ Vaak onder experimentele situaties => storende variabelen kunnen onder controle worden gehouden  Een experimentele groep & een controle groep Hoofdeffect: In hoeverre elk van de onafhankelijke variabelen apart een invloed hebben op de afhankelijke variabele. (effect v/e onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele) Vb.: experiment a => invloed op gedrag na het kijken van agressieve films en verschil in geslacht. Interactie-effect: het effect van de ene onafhankelijke variabele wordt beïnvloed door de andere. (effect v/d interactie tss 2 of meer onafh. Variabelen op de afhankelijke variabele) Vb.: experiment a => resultaat: kijken naar agressieve films = agressie bij jongens, niet bij meisjes 5. Inkaderen in een bredere theorie Onderzoek = vaak aanleiding voor meer onderzoek Er wordt op zoek gegaan naar een diepere verklaring -> hoe komt de samenhang er? -> Zijn er nog andere elementen die meespelen? ➔ Daardoor ontstaan meer omvattende modellen Theorie: Netwerk van relaties waarin wordt aangegeven hoe versch. gebeurtenissen met elkaar in verband staan. Hypothese: veronderstelde samenhang 6. Empirische toetsing Falsificatie: De ongerijmdheid, valsheid ervan aantonen => Een theorie is nooit volledig bevestigd tot het tegendeel wordt bewezen na nieuw onderzoek. Verificatie: Aantonen dan iets in alle omstandigheden waar is => Bevestiging v/h onderzoek  Wetenschappelijke beweringen zijn steeds voorlopig Hypothesen die een groot aantal toetsingen met succes doorstaan => mogen wetten worden genoemd 10 Zintuigelijke waarnemingen ≈ empirische vaststellingen Verstandelijke verklaringen ≈ theoretische uitwerkingen Empirische cyclus: Een model dat de wetenschappelijke methode beschrijft. => Een nooit eindigende cyclus van opeenvolgende fasen die samen een voortdurende confrontatie bewerkstellen tss empirische vaststellingen en het bedenken van theoretische uitwerkingen 6 stappen in het doorlopen v/d cyclus: 1) Eerste of een toevallige vaststelling 2) Inductie: Formuleren v. hypothesen 3) Deductie: Afleiden v. toetsbare veronderstellingen 4) Toetsingsfase 5) Nagaan of hypothese houdbaar is 6) Eventueel formuleren v. nieuwe hypothesen Voorwetenschappelijke opvattingen die de vorm v/e vaste overtuiging aannemen moeten volledig worden gebogen zoals de cirkel. Tot deze wetenschappelijk kan worden toegepast. 1.3 Geschiedenis van de psychologie Psychologie = ver verleden, maar korte geschiedenis => ver verleden doelt op intuïtieve mensen kennis die al lang bestaat => korte geschiedenis doelt op nog niet zo lang in vorm v. experimenten 1.3.1 De verre voorgeschiedenis Intuïtieve of voorwetenschappelijke psychologie = +/- zo oud als mens zelf  primitieve mens ontwikkeld zelfbewustzijn en stelt vragen over reactiewijzen van soortgenoten en hoe er rekening mee te houden.  Te zien in spreekwoorden, mythes en gezegden Vb.: de appel valt niet ver v/d boom => ontwikkeling v/h kind Als de kat v. huis is, dansen de muizen op tafel => nood aan controle v/d mens Filosofie: brengt vooruitgang in zoeken naar kennis en inzicht  5de eeuw v.C. ontstaan in Oud Griekenland 11   Duidelijkere (=expliciete) manier van denken intuïtieve kennis = product v. toevallige, losse invallen in de marge v/d zorg om het bestaan.  Systematiek in inzichten gemaakt => ordening er van 1.3.2 De meer directe voorgeschiedenis 16de eeuw: Belangrijke ommekeer in westers denken  Grote ontdekkingsreizen  Uitvinding v/d boekdrukkunst => kennis veel ruimer toegankelijk  Herontdekking v/d antieke geschriften => boodschappen kunnen getraceerd worden naar oorspr. Bron Gevolgen v. ommekeer in denken: Mens zelf centraal Meer belang aan waarnemingen en denkvermogens Kiemen v/d moderne wetenschap: Sterrenkunde: Copernicus, Keppler, Galileo Fysica: Newton Chemie: Robert Boyle Anatomie: Vesalius 12 1. Ontwikkelingen in de filosofie 16de – 17de eeuw: Rationalisme van Descartes: Waarde v/h logisch denken (=ratio) voorop met benadrukking v/h belang v zintuiglijke waarnemingen (=empirisme) René Descartes:  wil filosofie uitbouwen met een grote precisie, zoals wiskunde ▪ Vertrekt uit methodische twijfel => alle bestaande zekerheden komen tss haakjes komen tot een nieuwe en universeel geldig kennissysteem -> strikt logisch denkproces ▪ Twee zekerheden van Descartes 1) Cogito ergo sum = Ik denk, dus ik ben => het bestaan v/h denkende subject 2) God moet bestaan ▪ Nativisme: de opvatting dat kennis aangeboren is. ▪ Dualisme: scherp onderscheid tss het denkend vermogen/de geest en de materie  alleen materie kan wetenschappelijk worden onderzocht  geest kan niet wetenschappelijk worden onderzocht -> zorgt voor rem op wetenschappelijke psychologie o Is immaterieel => empirisch ontoegankelijk o Is vrij => geen vaste wetmatigheden in te ontdekken 17de – 18de eeuw: John Locke: ▪ Empirist die gelooft in een tabula rassa => mens geboren als een onbeschreven blad ▪ Nature – nurture => volgens hem enkel nurture ▪ Bewustzijn = nieuwe focus voor empiristen => wel toegankelijk voor observatie John Stuart Mill: Vaststellingen moeten door anderen gecontroleerd kunnen worden en moeten experimenteel getoetst kunnen worden. => geeft 1ste bouwsteen naar wetenschappelijke psychologie na gebruik v. WiIlhem Wundt 2. Impulsen vanuit de natuurwetenschappen Door tegengesteldheid v. rationalisme en empirisme = meer vragen over hoe kennis vergaren 19de eeuw: Nieuw onderzoeksgebied => psychofysica vnl. fysiologen en natuurkundigen Ontdekkingen v. empirische wetmatigheden Ernest Weber: 13  Stelt minimumintensiteit v. prikkel voor  Nieuwe gewaarwording van bepaalde prikkels => afh v/d grootte v/d uitgangsprikkel Vb.: verschil in gevoel van m=500g en m=10g 1.3.3 De psychologie als wetenschap van het bewustzijn Plaats voor grondvestiging v. wetenschappelijke psychologie 1. Wundt en het structuralisme 19de – 20ste eeuw: Wilhelm Wundt: ▪ Vader v/d wetenschappelijke psychologie ▪ Oprichting labo voor experimentele psychologie in Liepzig 19897 ▪ Introductie experimentele methode => experimentele psychologie  i.p.v. fenomenen zijn verloop te laten gaan, gaat hij ze uitlokken → Volgens hem enkel mogelijk voor relatief eenvoudige processen (vb.: waarneming) Edward Titchener: ▪ Samengewerkt met Wundt ▪ Wilde EU psychologie in USA brengen ▪ Hoofddoel experimentele psychologie = structuur v/d geest analyseren ▪ Methode: Introspectie: naar binnen kijken  vb.: naald op hand en mens moet gevoel beschrijven ▪ In EU = experimentele bewustzijnspsychologie ▪ US = structuralisme -> nadruk op analyse structuur bewustzijn ▪ Subjectief karakter => uiteindelijke ondergang van deze soort psycho 2. Het functionalisme 19de – 20ste eeuw: In de US: ▪ Interesse in praktische vragen  Wijze waarop mensen problemen oplossen  Hoe mensen weten aan te passen aan situatie ▪ Behouden methodes ≠ inhoud van structuralistische bewustzijnspsychologie ▪ Gefocust op functionering (=werking) en functie (= nut) v. bewustzijn onderzoeken ▪ Bewustzijn = vervangen door mental activities (= dynamischer) ▪ Methode: experimenten en introspectie en dierenproeven  door Darwin => dieren vertonen ook intelligent gedrag => alle soorten op aarde stammen van elkaar af ▪ Introspectiegegevens aangevuld door externe observaties => waren achteraf meestal retrospectiegegevens Retrospectie: het terugblikken op voorbije denkprocessen.  Functionalistische bewustzijnspsychologie 14 1.3.4 De behavioristische revolutie Weg van rechtstreeks bewustzijnsonderzoek -> uitwendig waarneembaar gedrag  verwijzing naar bewustzijn of innerlijke mentale processen = theoretische interpretatie v. bevindingen 19de – 20ste eeuw: Ivan Pavlov uit Rusland: ▪ Nieuwe beweging = reflexologie ▪ Ontdekker conditioneringsproces ▪ Een nieuwe aangeleerde ‘reflex’ = automatische koppeling tss een nieuwe prikkel en een bestaande reactie John Broadus Watson ▪ Stichter Amerikaans behaviorisme ▪ Manifest over uitzicht psychologie: Doel: objectieve, experimentele tak v. psychologie worden => niet-waarneembare activiteiten volledig afwijzen, enkel uitw. Gedrag kan bestudeerd worden Alle innerlijke processen volledig buitenbeschouwing laten => in onderzoeksobject en theorievorming ▪ Alleen S – R (uiterlijk waarneembare respons – actueel inwerkende stimuli) verbindingen van betekenis  Pavlov geeft sleutel verbindingen ▪ Wetenschap = uitzoeken hoe complexe gedragingen opgebouwd zijn uit S –R  Ieder gedrag te verklaren en voorspellen door stimuli ▪ Kleine Albert => experiment baby moet bang worden van witte rat door conditionering => telkens luid geluid wnr contact met dier  hard geluid geassocieerd met dier = kind bang van dier  angst van witte rat veralgemeend uiteindelijk ook bij wit konijn, man met witte baard,… ▪ Amerik. Psycho = behavoristisch => meeste psychologen geen gebruik meer van introspectie enkel nog objectieve studie v. gedrag 1.3.5 Nieuwe klemtonen in Europa EU: kritiek op klassieke bewustzijnspsychologie => W-EU diverse nieuwe stromingen 1. De gestaltpsychologie 20ste eeuw: Duitse universiteit groepen ▪ Oneens met waarnemen komt neer op het aan elkaar associëren van elementaire zintuiglijke indrukken ▪ Onze waarneming = een gestalt => proberen bewijzen a.h.v. experimenten 15  Gestalt: (een figuur, vorm of patroon) een volledige geheel dat niet te herleiden is tot een eenvoudige opstelling v/d delen waaruit het opgebouwd is. ▪ Zoals scheikunde -> chemische verbindingen ontstaan door spec. Interactie de ze met elkaar aangaan  Gestalten in waarneming enkel tot stand -> specifieke verhoudingen of interacties die aanwezig zijn (in tijd en/of ruimte) tss de samenstellende elementen. Vb.: smiley bestaat uit bolletjes en lijnen => lijn naar boven gebogen = blij Lijn naar onder gebogen = droevig ▪ We nemen een gestalt waar en niet 1st alle delen apart => delen met eigen kenmerken voor wijze v. interpretatie ▪ Opvattingen worden verspreid -> andere gebieden in psychologie (sociale) Wolfgang Köhler ▪ Leren ≠ simpelweg associëren (S – R) ▪ Aha-beleving: oplossing probleem/situatie soms heel plots vatten ▪ Gestaltisch bestudeerd=> mentaal herstructureren v/d probleemsituatie tot een nieuw overzichtelijk geheel Kurt Lewin ▪ Paste gestaltprincipes toe in sociale psycho  introductie groepsdynamiek => groep bestaande uit losse individuen -> vertoning v. eigen karakteristieken bepaald door ineracties tss versch. leden Vb.: leerling zodanige impact op klas => mentaliteit klas verandert 2. De dieptepsychologie 1890 (19de eeuw) – 20ste eeuw: Sigmund Freud: ▪ Psychoanalyse ▪ Vanuit psychiatrie nieuwe stroming ▪ Nieuwe behandelingsmethode voor neurotische patiënten  verkrampt gedrag van patiënt => basis = angsten, taboes, onverwerkte zaken uit het verleden ▪ Inzichten verbreedt -> theorie voor globaal menselijk gedrag Leerlingen Freud – Carl Gustav Jung & Jacques Lacan ▪ Verklaringen gedrag gezocht -> onbewuste motieven => dieptepsychologie ▪ Belevingsinhouden die actief uit het bewustzijn verbannnen/verdrongen worden => worden gezien als te bedreigend  Gaat over gedachten, gevoelens of verlangens waarvan persoon zich niet bewust wil worden of niet durft ▪ Verdringing/verbanning zorgen niet dat belevingsinhouden weg zijn  hebben nog altijd invloed op later gedrag in vorm van dromen, versprekingen, grapjes, fantasieproducten, keuze v. latere beroep. 16 1.3.6 Amerika en de herontdekking van het innerlijke 1. Het neobehaviorisme Ambitie: volledige verklaring v. gedrag uitwerken, steunend op relaties tss objectief registreerbare prikkels en waarneembare reactie  Onmogelijk met enkel S – R verbindingen ➔ Noodgedwongen aanpassingen brengen in neobehaviorisme om gedrag volledig te verklaren  Gedrag = afhankelijk v. innerlijke factoren v/h organisme 20ste eeuw: Robert Woodworth: ▪ S – O – R opvatting ▪ Gestaltpsychologen zorgen mede voor spotlight op impact van O ▪ O = organisme => het verborgen innerlijke v/h individu (= black box) ▪ Vele factoren hebben invloed op gedrag maar er is geen rechtstreekse inkijk van deze factoren ▪ Impact O enkel indirect geregistreerd  Innerlijke processen = noodzakelijk middel om zichtbaar gedrag te verklaren ≠ doel van neobehaviorisme ▪ Bestuderen ≠ introspectie, wel opgezette experimenten waar men zijdelings kan afleiden wat de invloed is op het gedrag 2. De humanistische psychologie 20ste eeuw: Psychologie v/d 3de weg ▪ Belangrijkste vertegenwoordigers: o Abraham Maslow (vroeger neobehviorist) => motivatietheorie o Carl Rogers (dieptepsycholoog) => stichter cliëntgerichte psychotherapie ▪ Ontstaat door overheersing neobehaviorisme en freudiaanse psychoanalyse → Behaviorisme en psychoanalyse = vertekend beeld v. menselijk gedrag → Behaviorisme = inzicht uit onderzoek met eenvoudige dieren → Psychoanalyse = normaal gedrag te hard gebaseerd op studie v. abnormaal, neurotisch gedrag ▪ Ontbreken v. creativiteit, vriendschap, streven naar geluk,… ▪ Humanistische psychologie = tijd. Amerik. Verschijnsel  Aandacht voor het typische menselijke = invloed op wijze v. latere evolutie psychologie. 17 1.3.7 Hedendaagse stromingen in de psychologie 1. De cognitieve psychologie Mens = actieve informatieverwerkers Gedrag ≠ te herleiden tot simpele reactie op binnenkomende prikkels Vooral bezig met studie v/d waarneming, geheugen en denken Hoe gaan we van een chaos v. beteknisloze prikkels naar een overzichtelijk beeld v/d wereld Wat er precies omgaat in het handelende subject=> black box geopend en wordt white box O.b.v. ingenieuze onderzoeken en experimenten 2. De biologische psychologie  Eerste aanzet = Ethologie => Konrad Lorenz (moedereend) & Nikolaas Timbergen Onderzoeksdomein wordt uitgebreid -> gedragskenmerken te koppelen aan wat typisch is voor een soort Belang voor: soort spec. gedrag bij dieren in hun natuurlijke habitat Nikolaas => stekelbaarzen opgewonden door kleur rood => mannetjes rode buik  Sociobiologie => Edward Wilson Biologische en erfelijke grond slag voor typisch menselijk gedrag Parallellen zoeken met andere diersoorten (samenwerken i/e bijenkolonie, behulpzaamheid van mieren) Krijgt slechte reputatie => rassentheorie en erfelijkheidstheorie  Sociobiologie wordt evolutionaire psychologie Zoeken naar evolutionaire wortels v. ons gedrag Belang v. rol opvoeding, cultuur bij ontstaan v. gedragingen 18  Gedrag wordt bekeken a.h.v.: o Wat men bij dieren vindt o Verstandelijke verwerkingsprocessen o Culturele context van gedrag Experiment: Mannen dragen lange tijd T-shirt met enkel eigen lichaamsgeur => vrouwen kiezen o.b.v. geur man uit => vrouw kiest de man met het immuunsysteem dat complementair is met dat van zichzelf (toont de minste gelijkenissen met dat van zichzelf)  Fysiologische psychologie Invloed v. fysiologische mechanismen op het gedrag  vb.: hoe bep. Hersenprocessen betrokken zijn bij gedragsactiviteiten  Psychofysiologische psychologie Impact dat gedrag kan hebben op het fysiologisch functioneren  vb.: psychologische stress = invloed maagdarmkanaal  Neuropsychologie Info over structuur en de werking v/d hersenen bij ons gedrag  vnl.: bij onderzoek v. hersenletsel => basis v. wat er fout loopt in gedrag Afasie: problemen bij het gebruik v. verbale taal 3. De positieve psychologie =De wetenschappelijke studie v/h positief menselijk functioneren en floreren op versch. niveaus, met inbegrip v/d biologische, persoonlijke, relationele, institutionele, culturele en globale dimensies. Oog voor de positieve groeikracht Heeft wortels in humanistische psychologie Stichter Martin Seligman Bevorderen v. positieve gevoelens Initiatieven met oorsprong v/d positieve psychologie: o Geluksdriehoek o The happiness coach 1.4 Studiedomeinen binnen de psychologie Theoretische psychologie: geïnteresseerd in pure kennis – hoe mensen psychologisch in elkaar zitten en wat er allemaal invloed heeft op de wijze waarop ze zich gedragen. Toegepaste psychologie: het vinden v. concrete strategieën om het gedrag in zeer uiteenlopende situaties te kunnen voorspellen en eventueel bij te sturen. 19 1.4.1 Theoretische psychologie a. Algemene psychologie – Functieleer Studie v/d meeste algemene psychologische processen die in (bijna) alle gedragingen een rol spelen. Verder ingedeeld in: Waarnemingspsychologie Motivatiepsychologie Leerpsychologie … b. Differentiële psychologie Studie die geïnteresseerd is in de verschillen tss mensen => wijze v. omgang met anderen en reactie op successen en mislukkingen Verder ingedeeld in: Persoonlijkheidspsychologie -> Persoonlijkheid: geheel van gedragskenmerken waarin individuen verschillen -> onderzoekt in hoeverre bep. Kenmerken onderling samenhangen Genderpsychologie Cross culturele psychologie 20  -> verschillen i/h psychisch functioneren tss mensen uit westerse en andere culturen c. Ontwikkelingspsychologie – levenslooppsychologie Studie v/d veranderingen die zich i/h gedrag voordoen naargelang de leeftijd Levenslooppsychologie => wordt eerder over gesproken bij studie ontwikkeling vanaf/ zelfs voor geboorte Verder ingedeeld in: Kinderpsychologie Adolescentiepsychologie Psychologie v/d volwassenheid Psychologie v/d ouderdom (gerontopsychologie) d. Sociale psychologie Studie v/d beïnvloeding v. anderen op het gedrag v. iemand Gedrag v. individuen in hun interactie met andere individuen of met relatief kleine groepen. e. Psychopathologie Studie v/h afwijkende gedrag v. individuen -> overzicht met gedrags- en persoonlijkheidsstoornissen ≠ klinische want hier wordt niks over behandeling besproken 21 1.4.2 Toegepaste psychologie Taak psycholoog = meestal proberen betere aansluiting te vinden tss individu en zijn omgeving a. Schoolpsychologie Proberen de individuele leerlingen en de school zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen. Afstemming op concrete mogelijkheden, noden en interesses v. leerlingen b. Arbeids- en organisatiepsychologie Proberen de individuele werknemer beter af te stemmen op zijn werkomgeving. c. Klinische psychologie Proberen door in begeleiding v. individuen die problemen ondervinden in hun privésituatie naar oplossingen te zoeken. Stellen v. correcte diagnoses Opstellen v/e behandelingsplan Psychiatrie ≠ klinische psychologie ➔ Hulpverlener vertrekt vanuit medisch oogpunt (specialisatie in geneeskunde) Oorzaak = bij voorkeur in individu zelf Behandeling: medicijnen, opzoek gaan naar complexe innerlijke trauma’s & psychotrauma’s Nog andere minder dominante toepassingsgebieden: Medische psychologie => betere psychologische omkadering v/d zieke mens Gezondheidspsychologie => preventief, wat mensen zoal kunnen ondernemen om gezondheid te optimaliseren Sportpsychologie => gerichte adviezen, mentale trainingen geven om de sportprestaties v. individuele sporters of sportploegen te verbeteren 22  Verkeerspsychologie => hoe juiste verkeerssignalisatie doen? Reclamepsychologie Forensische of gerechtspsychologie => o.m. betrouwbaarheid v. getuigen onderzoeken Crisispsychologie => begeleiding van SO’s en getraumatiseerde hulpverleners Interculturele psychologie => bezighouden met etnisch-culturele verschillen Parapsychologie => wetenschap v/d paranormale verchijnselen. 2) Het zenuwstelsel: de hardware van het psychisch functioneren Menselijk gedrag bestuderen = ook iets afweten v/d werking v/d hersenen Najaarsdepressie: hypofyse krijgt te weinig licht binnen => meer melatonine moeten aanmaken -> nadelig effect op gevoelsleven Fantoomledematen: pijnlijk gevoel in ledemaat dat er niet meer is => hersenen hebben zich nog niet aangepast aan nieuwe realiteit 2.1 De bouwstenen van het zenuwstelsel Zenuwstel is opgebouwd uit: Zenuwcellen/neuronen = informatie verwerkende taak -> opvangen, integreren en bewaren v. info + uitsturen v. bevelen naar het lichaam Steun-/gliacellen = helpende taak -> helpen bij informatie verwerkende taak neuronen 2.1.1 Structuur van de neuronen Gelijkenissen met andere cellen: Celmembraan => buitenkant cel daardoor omgeven Cytoplasma => waterige oplossing waarin celorganellen zich bevinden = omhuld door celmembraan Celkern => bevat kopie v. erfelijk materiaal dat bij bevruchting bij elkaar is gebracht door versmelting v. zaadcel en eicel 23 Structuur neuron: Synapsen => contactpunten tss neuronen -> info v/d ene cel naar de andere doorgeven Dendrieten => relatief korte uitlopers -> ontvangen v. info die uit andere cellen komt = soort voelsprieten/antennes 1000den dendrietvertakkingen op 1 neuron waarvan elk 10-tal synapsen bevat => 1 cel kan 10 000den synapsen bevatten => enorm # signalen ontvangen Celkern Cellichaam / soma => bevat celkern en de meeste celorganellen Axonheuvel => plaats waar axon en cellichaam in elkaar overgaan Axon => een langere uitloper -> info uitsturen naar andere cellen Myelineschede => vettige isolatielaag rond het axon Collateralen => vertakking v. axon -> neuronen die meer dan 1 axon bezitten -> neuron in staat om info naar verre bestemmingen te voeren en veel verbindingen te vormen vanuit 1 neuron Eindvertakkingen => eventuele zijtakken v/h axon Eindknopjes => verdikking aan het einde v/d eindvertakkingen die een synaps maken met een ander neuron Eigenschappen zenuwcellen: Kan collateralen hebben, maar is niet noodzakelijk Kan tot 1 m lang worden Diameter (d) cellichaam = 1/1 000 mm Diameter axon = fractie v/h cellichaam 24 2.1.2 De signaalgeleiding Soorten neuronen die betrokken zijn bij het ontvangen en versturen v. prikkels: Sensorisch neuron: zenuwcel die info dat afkomstig is v/e zintuig in de vrom v/e zenuwsignaal vervoert -> het ruggenmerg (=reflex) of de hersenen Ontvangt zintuig Geven signaal over op grote afstanden Geholpen door myelinescheden Schakel-/ interneuron: zenuwcel die het zenuwsignaal overbrengt v. neuron naar neuron. Zitten in hersenen en ruggenmerg v/h zenuwstelsel Motorisch neuron: zenuwcel dat vastzit aan een spier, waar het een motorische reactie teweeg kan brengen. 2 mechanismen die signaalgeleiding veroorzaken: 1. Actiepotentiaal = signaal die over hele lengte v/h axon wordt geleid 2. Synaptische overdracht = wnr actiepotentiaal synaps bereikt => t.h.v. eindknoopjes vrijkomen v. chemische stoffen die worden opgevangen door dendrieten v/e aangrenzende cel Wnr krachtig genoeg kan nieuwe actiepotentiaal ontstaan in ontvangende neuron 25 a. De actiepotentiaal Actiepotentiaal bevindt zich in het axon!!!! Impulsgeleiding en noodzaak myelineschede: → Zonder myelineschede = 2 m/s vb.: met 2 voeten tegelijk vooruit proberen gaan → Met myelineschede = 120 m/s -> door sprongen = v Vb.: stapsgewijs, voet per voet vooruit proberen gaan impuls maakt sprongen tss sprongen in = insnoering v. Ranvier daardoor ontstaan actiepotentiaal om impuls te kunnen doorgeven Opbouw myelineschede: Doorsnede v. axon (geel) Myeline schede = cel die rond axon word gewikkeld => cellen v. Schwann In lichaam nog altijd ongemyeliniseerde zenuwcellen Vb.: bij pijnsignaal ontvangen verschil tss gemyeliniseerde zenuwcel (heel precieze lokalisatie v. pijn) en ongemyleniseerde zenuwcel (doffere en minder gelokaliseerde pijn) Scheenbeen ergens tegen aanlopen  1ste pijn = gemyleniseerde zenuwcel => zeer snelle, scherpe pijn t.h.v. getroffen plek  2de pijn = ongemyleniseerde zenuwcel => langere pijn, die doffer is en minder gelokaliseerd 26  Werking v/d actiepotentiaal 1. Rustfase - rustpotentiaal: Zenuwcel = ongeprikkeld Binnenzijde cytoplasma = meer negatieve deeltjes dan positieve  buitenkant cytoplasma = andersom Elektrische spanning tss negatieve pool en positieve pool = rustpotentiaal Verschil in lading = membraanpotentiaal = -70mV Binnnenkant = negatiever t.o.v. de buitenkant in vgln met omgeven vocht 2. Depolarisatie Zenuwcel = geprikkeld Interne U (daalt) , wnr prikkel krachtig genoeg is  Prikkel = krachtig genoeg bij drempelwaarde Drempelwaarde = - 55mV 27 3. Stijging v/d actiepotentiaal K+-ion geraakt niet weg => binnenkant v/d cel = heel positief  Om drempelwaarde te bereiken = grote hoeveelheid positief geladen deeltjes laten instromen naar binnenkant cel => radicale ommekeer in spanningstoestand = actiepotentiaal  Binnenkant cel = positieve lading +30 mV Actiepotentiaal = alles-of-niets-effect pas bij bereiken v. drempel zal er een reactie ontstaan, wnr de reactie er is, zal deze maximaal zijn. 4. Daling van actie-potentiaal Spanningsomslag duurt maar heel even 28 5. Hyperpolarisatie Grotere dip om te kunnen herstellen zodat er daarna nieuwe actiepotentiaal kan worden ontvangen  Domino-effect wordt gecreëerd -> actiepotentiaal overgegeven naar volgende myelineschede tot einde axon => start synaptische overdracht 29 b. De synaptische overdracht Synaptische overdracht bevindt zich in de synaps!!! Synaps: contactpunt tss 2 neuronen Synaps bestaat uit 3 delen: Presynaptisch element = eindknoopje uitsturend neuron Postsynaptisch element = dendriet v/h ontvangende neuron Synaptische spleet = een microscopisch smalle ruimte tss het post- en presynaptisch element De synaptische overdracht Presynaptisch element bevat grote hoeveelheid chem. Stoffen = neurotransmitters Spelen belangrijke rol in signaaloverdracht In membraan postsynaptisch element zitten spec. receptoren Gespec. Molecule die chem. Verbinding aangaan met neurotransmitters Wnr actiepotentiaal eindknopjes bereikt: Hoeveelheid losgelaten transmittermoleculen worden losgelaten in synaptische spleet  Brengen chem. Reactie te weeg t.h.v. receptoren -> werken als sleutel in slot  Deurtjes gaan open in postsynaptisch membraan Bep. Ionen kunnen cel binnenglippen 30  2 mogelijkheden: → Synapsen met positief geladen ionen (zoals actiepotentiaal) Gevolg: dendriet = iets minder negatief geladen Cel komt dichter bij spanningsdrempel om actiepotentiaal te starten = verandering in elektrische spanning = exciterende postsynaptische potentiaal (EPSP) → Synapsen met negatief geladen ionen Gevolg: dendriet = nog negatiever geladen Ontvangende cel = nog moeilijker om aan drempelwaarde te geraken = remmende/inhiberende postsynaptische potentiaal (IPSP) Neurotransmitter heeft nu zijn werk gedaan => worden terug losgekoppeld v. receptor op 2 manieren: → In geheel terug naar presynaps gepompt = klaar om opnieuw gebruikt te worden → 1ste chem. Proces nodig wb. Spec. enzy transmitters ontbinden -> dan gesynthetiseerd in uitsturend neuron => zijn nu klaar voor opnieuw gebruik 31 c. Het neuron als beslissingscentrum  Cel kan ieder moment t.h.v. vele dendrieten honderden tot duizenden impulsen ontvangen v. andere neuronen  Som v. exciterende en inhiberende impulsen bepaalt of er een nieuwe actiepotentiaal ontstaat t.h.v. axonheuvel = afh.v. hoeveel en welke impulsen het ontvangende neuron heeft ontvangen vanuit andere synapsen  Reflexen kunnen worden tegengegaan door hersenen => ISPSP Vb.: pasgeborene vertoont veel reflexen, 1 er van = grijpreflex -> geleidelijk nemen hersenen commando over v/d motoriek en wordt grijpreflex tegen gegaan. => soms opnieuw verschijnen v. deze reflexen wnr hersenen grip op motoriek verliezen d. Enkele neurotransmitters 1921: 1ste neurotransmitter ontdekt -> daarna 10tallen stoffen gelokaliseerd die transmittereigenschappen bevatten  Kennis over werking v. spec. neurotransmitters = interessant voor selectieve beïnvloeding v/d hersenwerking door medicijnen  Sommige neurotransmitter kunnen in verband worden gebracht met bep. Ziekten Acetylcholine Zorgt voor samentrekken v/d skeletspieren voor eenvoudige reflexen (vb.: buigreflex) en doelgerichte bewegingen (vb.: stappen, schrijven) ➔ Zitten aan motorische zenuw op eindkopjes => actiepotentiaal bereikt in neuron = spiervezels trekken samen Gevolg: stoffen die lijken op acetylcholine kunnen zelfde effect teweegbrengen of werking net tegenwerken Kunnen aanleiding geven tot ontstaan v. bep. Ziekten/aandoeningen Kunnen grondstof zijn voor medicijnen om andere kwalen te genezen of milderen In bep. Delen v/d hersenen invloed op geheugenwerking => ziekte van Alzheimer = verstoorde werking, tekort van acetylcholinesysteem -> gehoopt dat toedienen ervan Alzheimer kan genezen maar teveel aan dit geeft ook schade aan geheugen Stoffen die hier invloed op kunnen hebben: Curare (gebruikt als gifpijl) => lijkt op neurotrans. Maar omgekeerde werking => blokeert samentrekking skelet spieren -> veralgemeende verlamming zonder verlies in lichaamsgevoel en bewustzijn Nicotine => spieren trekken makkelijker samen Botulisme (=botox) => ernstige verlamming 32  Dopamine Betrokken bij uiteenlopende functies i/d hersenen = afh. v. plaats v. ingrijpen en soort receptoren die aanwezig zijn Ontstaan v. emoties (vb.: genot ervaren) Ontstaan en in stand houden v. alcohol- en drugsverslaving Regulerende invloed op bewegingen -> soepelheid ervan (=> verband met Parkinson) Betrokkenheid bij denken en bewust plannen v. gedrag (=> verband met waanvoorstellingen, hallucinaties en Schizofrenie) Ziekte v. Parkinson = plaatselijk dopamine tekort Medicijnen tegen Parkinson kunnen symptomen v. schizofrenie veroorzaken en andersom. Serotonine en noradrenaline Invloed op de gemoedstoestand en ontstaan v. emoties Serotonine invloed op: Slaap Eetlust => verlaagde serotonine = meer eetlust Seksuele appetijt Depressie => tekort aan serotonine Prozac geven zorgt voor heropname v. serotonine t.h.v. synapsen tegengaan -> transmitter langer inwerken op synapsen tegengegaan => tekort omzeild Andere medicijnen => werking v. enzymen onderdrukken die noradrenaline en serotonine afbreken GABA – gamma-aminoboterzuur Heeft remmend effect bij overgrote deel v/d neuronen Tekort aan GABA = aanleiding tot prikkelbaarheid, angst en slapeloosheid Valium = werking transmitter versterken, vervangen => kalmerend effect geven 33 2.2 Structuur van het zenuwstelsel 2.2.1 Het zenuwstel in zijn geheel Anatomisch onderscheid in: Centraal ZS Perifeer ZS Functioneel onderscheid in: Willekeurig ZS Autonoom ZS Sympathisch ZS Parasympatisch ZS a. Centraal en perifeer zenuwstelsel – anatomisch 34 Centraal ZS (CZS): Bestaande uit: Hersenen Ruggenmerg = centrale verwerkings- en beslissingseenheid v/h hele organisme = bevat kostbare en delicate organen  Stevige omhulsels Hersenen in schedelholte Ruggenmerg in wervelkolom Hersenen volwassen vorm -> m= 1350g Grote hersenen Tussenhersenen Hersenstal Grootste m -> kleinste m Kleine hersenen Ruggenmerg l = 40-45cm Zit vast aan onderkant hersenstam Bestaande uit dikke bundels v. axonen  Verzorgen contact tss hersenen en verder afgelegen organen  Reflexen hier vaak zonder gebruik hersenen Perifeer ZS (PZS): Bestaat uit vele zenuwen 12 craniale of hersenzenuwen 31 spinale of ruggenmergzenuwen  Zenuwen vertakken zich verder tot heel het lichaam Zenuw = dikke bundels axonen -> banen weg door speciale openingen i/d schedel en wervelkolom => vertakken van daaruit verder Sensorische of Afferente zenuwvezels = aanvoerend -> sensorische input bieden vanuit de zintuigen en ingewanden Motorisch of efferente zenuwvezels = uitvoerend -> instructies geven aan bep. Spieren en klieren. 35 b. Willekeurig en autonoom zenuwstelsel – functioneel Willekeurig zenuwstelsel (WZS): = De meer bewuste besturing van gedrag, gecontroleerd Autonoom zenuwstelsel (AZS): = de automatisch gereguleerde verrichtingen v/d inwendige organen, automatische regulatie Vb.: hartslag, ademhaling, reflexen Worden opgedeeld in 2 antagonistische systemen (symp  para) => meer over in H8 Sympathisch systeem Treedt op bij nood aan actie/inspanning Lichaam onder psychologische stress = bld-p en v hartslag en ademhaling => activiteit in maag en darmen afgeremd Vb.: het lichaam klaarmaken voor een reflex vraagt veel E => fight, flight or freeze ➔ Taak: reserves mobiliseren en maximaal presteren Parasympatisch systeem Treedt op bij ontspannen lichaam -> geen dringende activiteiten staan te wachten Organen voor SVS en immuunsysteem maximaal gestimuleerd => v hartslag en ademhaling ➔ Taak: werken aan herstel en gelegenheid bieden om reserves op te slaan Antagonistisch: zullen elkaar op zeker hoogte tegenwerken, ofwel de ene overheerst of de andere. 36  Benamingen die verwijzen naar functionele indeling v/h ZS: Willekeurig ZS: Activiteiten die onder de controle staan v/d wil of het bewustzijn Relationeel ZS: Activiteiten waardoord we in relatie staan met de buitenwereld Animaal ZS: Activiteiten die we wel bij dieren terugvinden, maar niet bij planten Somatisch ZS: Activiteiten v. organen die zich a/d buitenkant v/h lichaam bevinden Onwillekeurig ZS: Activiteiten die automatisch verlopen, zonder dat het bewustzijn daarvoor nodig is Autonoom ZS: Activiteiten die gericht zijn o/h functioneren v/h eigen lichaam Vegetatief ZS: Activiteiten die we zowel bij planten als bij die dieren terugvinden Visceraal ZS: Activiteiten die betrekking hebben o/d interne organen 2.2.2 Verdere indeling van de hersenen o.b.v. ontw. v/d hersenen tijdens de zwangerschap 4 delen: Hersenstam – truncus cerebri ꓿ verlengstuk v/h ruggenmerg ꓿ oudste en meest primitieve deel v/d hersenen ꓿ belangrijk rol in reguleren v. # levensfuncties vb.: ademhaling en behouden v. normale lichaamstemperatuur Kleine hersenen – Cerebellum Tussenhersenen – Diencephalon ꓿ Betrokken bij regulatie biologische aandriften en bijkomende emoties ꓿ Bestaande uit: thalamus, hypothalamus, hypofyse en epifyse Sommige instaat voor hormoonregulatie Sommige 1ste bewerking v. binnenkomende info afkomstig v/d zintuigen Grote hersenen – Cerebrum ꓿ Ontstaan bewuste waarneming ꓿ Sturing v. doelgerichte bewegingen 37 a. De grote hersenen Cerebrum = grootste deel v/d hersenmassa Bestaande uit 2 symmetrische hersenhelften = hemisferen (letterlijk halfbollen, hem = grieks voor half en sfeer = bol)  Liggen los tegen elkaar, in diepte verbonden met elkaar = hersenbalk – corpus callosum (corpus = lichaam) Cortex (de buitenkant) Bevat talloze gebieden die belangrijk zijn voor bewuste waarneming en activiteiten Buitenkant = grijze schors – cortex (=schors) -> bevat tal van plooien en groeven => uitbreiding oppervlakte Verantwoordelijk voor: Verwerking v. info uit onze zintuigen Stockage geheugeninhoud Taal Denkprocessen Bestaat uit: Cellichamen v. miljarden neuronen + synapsen waarmee onderling wordt gecommuniceerd Daaronder axonen, al dan niet gegroepeerd Axonen doen aan aan- en afvoer v. boodschappen tss versch. cortexgebieden onderling, tss bep. Cortex zones en de meer afgelegen bestemmingen i/d hersenen of i/d rest v/h lichaam Onderscheid tss grijze en witte hersenstof Axonen met myeline laag = witte stof Cellichamen + cortex => geen myelinelaag = grijze stof 38 ➔ Verhouding cortex en globale hersenvolume = cortex fenomenaal ontwikkeld en bovenaan op dieren ladder Basale ganglia = Opeengeplakte cellichamen in beide hemisferen Betrokken bij het aansturen v. : Geautomatiseerde bewegingen vb.: lopen, fietsen, auto rijden In positie brengen v/h lichaam samen met kleine hersenen -> bewegingen die door cortex worden bevolen, worden continu bijgestuurd voor vloeiend verloop vb.: schrijven = uitvoerende taak motorische cortex, arm zodanig leggen zodat je kan schrijven = basale ganglia Parkinsonpatiënten = te kort aan dopamine in basale ganglia Limbisch systeem = Ouder deel v/d hersenen evolutiegewijs = Ingewikkelde structuur op overgangsgebied tss het cerebrum en de tsshersenen bevat # klompen cellichamen (=kernen) naast cortex gebieden die samen een ring vormen rond de thalamus Amygdala Speelt belangrijk rol in ontstaan v. emoties (angst & woede) Hippocampus = belangrijk voor interpretatie geheugenmateriaal 39 b. De tussenhersenen Tss beide hemisferen en onder hersenbalk = tsshersenen ≈ diëncefalon Thalamus neemt grootste deel v. tsshersenen in 2 symmetrische eivormigestructuren Functies: Schakelstation voor info dat v. zintuigen komt naar cerebrum te sturen Nog anderen Hypothalamus Licht voor en gedeeltelijk onder thalamus Bestaande uit afzonderlijke kernen ≈ nuclei Kernen ≈ nuclei: compacte massa’s neuronen die samen een bep. Functie vervullen. Functies: Hoofdregulator v/h autonoom ZS (-> overlevingsinstincten) Zorgt voor regulatie v/e # vitale behoeften => Speelt belangrijk rol in gedrag Supervisie over hormoonhuishouding met nauwe samenwerking hypofyse Hypofyse Orgaantje met grootte v/e erwt verbonden door dun steeltje met hypothalamus = in verbinding met hypothalamus Functie: Samenwerking over hormoonhuishouding met hypothalamus Epifyse≈ pijnappelklier Vorm lijkt op dennenappel ≈ pijnappel = onderhevig aan wisseling v. licht en duisternis = in verbinding met ogen Functie: Tempering v/d hoeveelheid melatonine (wordt vooral geproduceerd in het duister => maakt je slaperig ) Vb.: Licht valt op ogen, zenuwsignalen gestuurd -> epifyse => remming v. activiteit 40 c. De hersenstam en et cerebellum Hier een letsel = kan op overleven  Hersenstam ≈ truncus cerebri Bestaande uit 3 delen: Middenhersenen ≈ mesencefalon De brug ≈ pons Het verlengde merg ≈ medulla oblongata Hersenstam = complex geheel v. kernen met uiteenlopende functies Mesencefalon  4 kernen die zorgen voor reflexmatige draaiing v/h hoofd en de ogen i/d richting v/e plotse geluids- of lichtprikkel Pons  Vele zenwuvezels die verbinding maken met grote en kleine hersenen Medulla oblongata  Kernen die levensbelangrijke autonome functies vervullen Bld-p Ademhaling Hoest- en niescentrum => via krachtige reflexen de luchtwegen te bevrijden v. potentieel schadelijke stoffen Volledig lengt hersenstam = middenin de reticulaire formatie = dicht netwerk v. verbonden zenuwcellen = compacte structuur zorgt ervoor dat je: Overdag wakker blijft Extra alert bent wnr er zich iets ergs voordoet 41  Kleine hersenen ≈ cerebellum = levensboom ook wel genoemd Bevat grijs oppervlak met groot # groeven (cfr. Cerebrum) In diepte zijn groeven groter met tal v. vertakte insnijdingen Functie: Zorgt voor coördinatie v/d motoriek Soepel op elkaar afstemmen v. versch. spierbewegingen die betrokken zijn bij uitvoeren v/e gedrag Verstoring in werking (kan door alcohol) = dronkemansbeweging Cerebellaire ataxie: Bij defect i/h cerebellum Kan ervoor zorgen dat spraak erg verstoort is Men naast de voorwerpen grijpt die men wil vastnemen Structuren di v. belang zijn voor onderscheid in witte en grijze stof Zenuwbanen: Bundels axonen die een geme. Plaats v. herkomst/bestemming hebben. De meest zijn omgeven door myeline => in doorsnede witte stof Ganglia: Opeenhoping v. cellichamen & synapsen. Die onderdelen v/e cel ≠ gemyeliniseerd => in doorsnede grijze stof Kernen ≈ nuclei: Compacte m’s neuronen die samen een bep. Functie vervullen. Thalamus bevat o.m. aparte kernen voor het doorseinen v/d visuele en auditieve info  cortex => in doorsnede grijze stof 42 2.3 Functionele gebieden op de cerebrale cortex Cortex, buitenkant v/h cerebrum = meest relevant voor psychisch functioneren Bij mens vooral veel groeven ≈ sulci en enkele diepere insnijdingen ≈ fissurae Volledige A cortex = 2500cm² of 1/4m² Ouder evolutionair deel: = cingulate cortex = soort gordel rond de hersenbalk Maken overwegend deel uit v. limbisch systeem Blijft onzichtbaar bij bekijken v. hersenen langs buitenkant 2 hemisferen gescheiden, tsshersenen en hersenstam weg = deel te zien op middenvlak Tot hier voor vissen, reptielen & vogels Nieuwer evolutionair deel: Neocortex => maakt typisch menselijk gedrag mogelijk Opdeling in 4 delen: = kwabben of lobben => namen verwijzen naar deel waarachter het zich bevind v/d schedel Frontaalkwab ≈ voorhoofdskwab Vooraan gelegen, achter het voorhoofdsbeen en boven de oogkassen Begrenzingen: Onderaan: laterale groeve = fissura lateralis = groeve van Sylvius Achteraan: centrale groeve = sulcus centralis = groeve van Rolandus Temporaalkwab ≈ slaapkwab Onder frontaalkwab gelegen = grotendeels bedekt door slaapbeen v/d schedel Begrenzingen: Bovenaan: laterale groeve Achteraan: ≠ natuurlijke begrenzing = denkbeeldige lijn Pariëtaalkwab ≈ wandkwab Achter voorhoodskwab = bedekt door wandbeen v/d schedel Begrenzing: Onderaan: gedeeltelijk laterale groeve en gedeeltelijk denkbeeldige lijn v/d pariëtaalkwab Achteraan: ≠ natuurlijke begrenzing = denkbeeldige lijn Occipitaalkwab ≈ achterhoofdskwab Begrenzing: Heeft geen natuurlijke begrenzingen langs buiten In middenvlak: wel duidelijke groeve zichtbaar = sulcus parieto-occipitalis Alleen bij zoogdieren -> lagere zoogdieren = oppervlak volkomen vlak (rat), hogere zoogdieren = begin v. evenwijdig lopende groeven (kat, apen) 43 Maar een deel v/d groeven is gelijklopend bij mensen Ook voor windingen ≈ gyri Gyri: strookjes cortex die als een soort heuvelruggen telkens afgescheide worden door 2 of meer van die groeven Sommige gyri = nog verder ingedeeld in een # kleiner gebieden = area’s van Brodmann 2.3.1 Soorten cortexgebieden Bep. Cortexgebieden betrokken bij welomschreven gedragsprocessen => maar nooit apart werkzaam 44 Sensorische cortexgebieden: Zorgen voor de ontvangst en verwerking v. signalen die vanuit de zintuigen komen. Ieder zintuig heeft 1 of + gebieden waar info toekomt of verwerkt wordt. Verspreid over de pariëtaal-, temporaal- en occipitaalkwab Motorische cortexgebieden: zijn gespecialiseerd in het voorbereiden of uitsturen v. instructies naar de spieren. Gelegen i/d frontaal kwab Primaire zones: Het eenvoudig ontvangen en versturen v. informatie van of naar de perifere organen (= zintuigen/spieren). Staan via aparte verbindingslijnen rechtstreeks in contact met de skeletspieren (=motorisch) of met een ander zintuig (=sensorisch). => ogen krijgen lichtinvallen en schaduwen binnen Ieder zintuig = eigen projectiegebied, de info die er toekomt = een soort afspiegeling v/d prikkeling dat wordt gegeven t.h.v. de zintuig receptoren. = Projectiezones Secundaire zones: De binnengekomen info, die via de primaire zones binnenkwam, wordt verwerkt en geïnterpreteerd (zintuigelijk) ook gaat deze bewegingen plannen en voorbereiden om bep. acties te kunnen uitvoeren.(motorisch) => vormt het beeld dat de ogen opnemen Betrekken v. veel info op elkaar => verschillende zones die aan verwekking doen = associatigebieden 45 Gebied v. Wernicke = sensorisch spraakcentrum => begrijpen v. taal Gebiede v. Broca = motorisch spraakcentrum => gebruiken v. taal 2.3.2 Primaire zones Sensorisch: Ieder zintuig = eigen projectiegebied waar ruwe gegevens terechtkomen via zintuigreceptoren Enige taak = bep. soort prikkels op vangen om om te zetten in zenuwsignalen Motorisch en sensorisch: Hersenen ontvangen ≠ geluid of licht => krijgen enkel monotone reeksen v. zenuwimpulsen (actiepotentialen) binnen, ≠afh. v. soort zintuig waarvan het afkomstig is = altijd hetzelfde a. De motorische projectiezone In precentrale winding = primair motorische zone gelegen Bevat cellen die rechtstreeks in instaan voor activering v/d skeletspieren  Punt-voor-puntovereenkomst tss spec. plaatsen op de cortex en bep. spiergroepen i/h lichaam Motorische homunuclus ≈ spiermensje (A): deel v/d cortex waarop afbeelding gemaakt kan worden v. verschillende motorische signalen van de lichaamsdelen. Iedere hemisfeer = halve homunuclus Worden afgebeeld in verhouding tot de grootte v/h cortexgebied dat er mee overeenstemt Lichaamsdelen die de meest gedifferentieerde bewegingen toelaten worden disproportioneel groter voorgesteld =>  aanwezigheid v. zenuwcellen vb.: lippen, tong en handen 46 Hersenen doen aan Links- rechtsomkering => prikkeling i/e gebeide i/d hersenen op de L- kant = uitvoering op de R-kant => zenuwbanen maken onderweg een kruising Hemiplegie: halfzijdige complete verlamming als gevolg v/e hersendefect Hemiparese: bewegingen verlopen moeilijker als gevolg v/e hersendefect. b. De sensorische projectiezones Projectiezone voor versch. lichaamszintuigen = parallel gelegen o/d primaire motorische cortex => postcentrale winding v/d pariëtaalkwab Signaal vanuit huid, spieren en gewrichten komen hier toe (vb.: tast-, temperatuur-, pijn-, bewegingszin) Doet ook aan L-, R-omkering = diversiteit v. signalen en afkomstig uit het hele lichaam = gebied = primaire somatosensorische cortex Somatosensorische homunuclus: deel v/d cortex waarop afbeelding gemaakt kan worden v. verschillende v. sensorische signalen v/d lichaamsdelen. Iedere hemisfeer = halve homunculus Cfr. Motorische hommunuclus Primaire visuele cortex = projectiegebied v/d gezichstzin: = grootste deel gelegen i/h middenvlak v/d hersenen -> buitenaf = uiterste topje occipitaalkwab Omgekeerd projectie maar op t.o.v. L- of R-waarnemingsveld Prikkels komen binnen op beide ogen, prikkel L aangeboden = komt op beide ogen in rechterdeel v/h netvlies terecht => signalen uit beide ogen worden naar R-hemisfeer geprojecteerd 47 Auditieve projectiegebied: = gelegen i/d temporaalkwab net onder de laterale groeve Doet aan gedeeltelijke kruising => 30% kruist niet -> loopt naar zelfde kant als projectiegebied 2 hemisferen ontvangen prikkels vanuit de 2 oren -> de ene prikkel wel met een lichte dominantie t.o.v. de andere Gustatieve projectiegebied = primaire gebied voor de smaak: = gelegen op klein gebied v/d pariëtale kwab, diep weg gedoken in laterale groeve, net onder somatosensorisch projectiegebied v/d tong -> locatie niet zichtbaar v. buitenaf Signalen op tong = L-, R-kruising Iets proeven = smaakprikkels binnen krijgen maar ook over: Temperatuur Textuur Olfactorische projectiegebied = primaire gebied voor de reuk: = niet op neocortex, wel in zones oude limbische structuren Er is een aftakking -> gebiedje a/d rand v/d neocortex, onderkant v/d frontaalkwabben => gebied v. bewuste geurgewaarwording Somatosensorische cortex Somatomotorisch cortex 48 2.3.3 Associatiezones Algemeen: Sensorische info = meteen doorgestuurd -> 1 of + sensorische associatiezones => verdere analyse bewerkt om bruikbare kennis uit te halen Motorische associatiezones = instructies voorbereiden die aangeven in welke spiergroep er een handeling zou moeten starten -> doorgestuurd naar primair motorisch gebied => bevel doorgeven aan respectievelijke spieren 2/3 v/d cortex associatiegebieden, rest = primaire(=projectie) zones Sommige associatie gebieden zijn niet echt sensorisch of motorisch => integreren versch. soorten info om er bep. dingen mee te doen  Deze “complexe associatiegebieden” die dingens uit geheugen kunnen halen, vooruit denken en problemen oplossen a. Sensorische associatiezones Zintuigmodaliteit: versch. manieren waarop we zintuiglijke informatie waarnemen en verwerken. Elke zintuigmodaliteit = ++ associatiegebieden -> ruwe gege v. primaire zones snel naartoe worden gestuurd voor verwerking Primaire visuele zones = bestaande uit versch. stroken die ieders eigen aspect verwerken v/d visuele materiaal analyse Gebieden voor: Ontleden v. kleur Ontleden v. exacte vormen v. voorwerpen Ruimtelijke oriëntatie Beweging detecteren  Vanuit secundaire gebieden in occipitaal kwab info verder door gestuurd naar 2 andere verwerkingszones: o Pariëtaalkwab Beeld v. wat een object precies is => gebruik makend v. kleur & vorm o Temporaalkwab Positioneert voorwerp i/d ruimte => probleemloos naar voorwerp toe bewegen Beeld v. hoe met voorwerp kunnen omgaan Specialisatie v. bep gebieden duidelijk door letsels er in Gevolgen v. letsel in temporaalkwab Vormagnosie: persoon kan alles nog zien, maar kan objecten niet meer visueel herkennen 49  Optische ataxie: visuele objecten herkennen, maar er niet meer naar kunnen grijpen => object niet meer positioneren i/d ruimte Gevolg v. letsel i/d occipitaalkwab: Door defect in primair gebied een vorm v. blindheid, varieert naar gelang v/h getroffen gebied Hemianopsie: hele projectiegebied in 1 hemisfeer = getroffen => gezichtsveld gehalveerd Gevolgen bij letsel aan secundaire gebiedjes rond primaire zone: Cereberale achromatopsie: totaal geen kleuren meer kunnen waarnemen = anders dan gwne kleurenblindheid want dat valt o/h netvlies Cerebrale akinetopsie: niet meer in staat zijn om bewegingen te zien => alles dat statische is i/h blikveld kan wel nog worden gezien, vanaf beweging = verdwijning of bevriezing v. object Verbindingsprobleem: wonder dat bij het openen v/d ogen dingen in hun totaliteit worden gezien, samen met al hun kenmerken => zoveel deelaspecten moeten verwerken Bottom-up en Top-down processen => zie H3 Bottom-up = 1ste eenvoudige eig. ontleden om van daaruit over te gaan naar meer complexe beelden Top-down = onbewerkte zintuiglijke gege -> thalamus -> occipitaalkwab en andere delen cortex => vgln met kennis die i/h geheugen zit => = gokwerk over hoe dingen er uit zien -> beeld event. gecorrigeerd/bijgewerkt a.h.v. de meer complexe info b. Motorische associatiezones Initiatief uitvoeren v. handelingen = frontaalkwab, prefrontale cortex Signaal -> premotorische cortex = secundaire zone voor motoriek = gelegen in onmiddellijke nabijheid v/h bijhorende projectiegebied => op frontaalkwab net voor primaire motorische cortex Programma’s gemobiliseerd => geven aan welke bewegingssequensen achtereenvolgens moeten worden ingezet om handeling uit te voeren  Vb.: voorste deel cingulate cortex, gelegen op middenvlak net boven hersenbalk => keuze maken uit voorgedrukte responsmogelijkheden die geassembleerd worden t.h.v. premotorische cortex  Vb.: uit pariëtaalkwab gege over hoe ruimtelijke omgeving eruit ziet Activatie programma = premotorische cortex info uit alle gebieden v. programma’s halen Bevelen vanuit primaire motorische cortex -> spieren => reactie = handeling begaat zijn beloop Sensoren v. huid en gewrichten geven continue feedback -> somatosensorische gebied 50  Permanente correcties doorvoeren in bevelen => verbetering trefzekerheid v/d handeling opgevoerd  Basale ganglia & motorische kernen = uitvoerig betrokken bij coördinatie en soepel op elkaar inspelen v. versch. spiergroepen Defect in premotorische gebied = gevolg bep. handelingen niet meer tot goed eiende kunnen brengen Apraxie: wnr primair motorisch gebied intact is => afzonderlijke deelbewegingen nog uitvoerbaar maar patiënt vergeet hoe deelbewegingen globaal te kunnen uitvoeren => onvermogen om een complex gedrag te stellen dat vroeger wel vlot verliep, reden v. verlies is ≠ door evenwichtsstoornissen of onvermogen om de spieren zelf te gebruiken. Vb.: tandenborstel – tandpasta op de borstel doen maat tanden poetsen met de tube i.p.v. de tandenborstel c. De prefrontale cortex = jongst evolutionaire aanwinst v/d hersenen => meest ontwikkeld bij de mens Komt vrij laat tot rijping i/d ontwikkeling v/h individu => rond 20j pas volledig ontwikkeld Aspecten die typisch menselijk zijn worden v. hieruit gereguleerd Prefrontale cortex = versch. gebiedjes met functies die complementair zijn maar ook elkaar overlappen Globaaal = executieve functies ≈ uitvoerende functies 51  Werkelijkheid = geheel v. functies die betrokken zijn bij de cognitieve controle en planning v/h gedrag Prefrontale cortex = uiteenlopende activiteiten: Plannen v/h gedrag dat men wil uitvoeren Verdere monitoring tijdens de uitvoering Situering werkgeheugen = hier = denkbeeldige ruimte waaruit allerlei info bij elkaar gebracht kan worden met oog o/h uitvoeren v/e bep. gedrag A