8. Hafta Fasi̇külü - SES BİLGİSİ PDF

 İÇİNDEKİLER 1. Türkçenin Ses Özellikleri 2. Türkçede Ses Olayları 2.1. Ses Uyumları 2.1.1. Büyük Ünlü Uyumu 2.1.2. Küçük Ünlü Uyumu 2.1.3. Ünlü Daralması 2.1.4. Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) 2.1.5. Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşmesi) 2...

 İÇİNDEKİLER 1. Türkçenin Ses Özellikleri 2. Türkçede Ses Olayları 2.1. Ses Uyumları 2.1.1. Büyük Ünlü Uyumu 2.1.2. Küçük Ünlü Uyumu 2.1.3. Ünlü Daralması 2.1.4. Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) 2.1.5. Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşmesi) 2.1.6. Dudak Ünsüzleri Benzeşmesi (N-B Çatışması) 2.1.7. Kaynaştırma Sesleri (Yardımcı Sesler) 2.2. Ses Düşmeleri 2.2.1. Ünlü Düşmesi 2.2.2. Ünsüz Düşmesi 2.3.Ses Türemeleri 2.3.1. Ünlü Türemesi 2.3.2. Ünsüz Türemesi 2.4. Göçüşme (Metatez) 2.5. Kökte Ünlü Ses Değişimi 2.6. Ulama (Vasl)  1. TÜRKÇENİN BAZI SES ÖZELLİKLERİ A. Türkçede o, ö ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur. İlk hece dışında o, ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon, biyografi, fizyoloji, konsol, konsültasyon, monitör, otomobil, profesör, traktör,horoz,bornoz… B. Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: câhil, mâvi, millî, nâhoş, perîşân, şâir, târîh, vazîfe… C. Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler, ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer: iki - y - e, soru - y - u, bekle - y - en, söyle - y –ecek. D. Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur. Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kauçuk, kuaför, kooperatif, suare, aile, ait, fail, fiil, muamele, şair, şiir, reis vb. gibi. E. Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz: dikkat, himmet, şedde, bakkal, dükkan, millet, teşekkür. **Anne ( b", "ç > c", "t > d", "k > g, ğ"ye dönüşür. Bu değişime "ünsüz değişimi" veya "ünsüz yumuşaması" adı verilir. Örnek: Öğrencilik- i > öğrenciliği kayıp- etmek > kaybetmek Ağaç- ı > ağacı Kanat- ı > kanadı UYARI: Tek heceli sözcüklerin büyük çoğunluğunda yumuşama gerçekleşmez: Set-i > seti, bark-ı > barkı, sap-ı > sapı, saç- ı > saçı Bazı tek heceli sözcüklerde de ünlü değişimi görülebilir: Yurt-u > Yurdu Celp-i > Celbi Harç-ı > Harcı Renk-i > Rengi UYARI: Özel isimlerde ünsüz yumuşaması konuşma dilinde gerçekleştirilebilirken yazıda bu yumuşama gösterilmez: Ahmet-i > Ahmet'i (konuşmada: Ahmede), Uşak- ı > Uşak'ı (konuşmada: Uşağa) UYARI: Yabancı dillerden alınan bazı kelimelerde ünsüz yumuşaması gerçekleşmez: Sert süreksiz ünsüzlerle biten çok heceli bazı Hürriyet-i > Hürriyeti Samimiyet-i > Samimiyeti Türkçe kelimelerde de ünsüz değişimi Hukuk-u > Hukuku Sanat-ı > Sanatı görülmeyebilir: Bank-ı > Bankı Start- ı > Startı Sepet-i > sepeti Buket-i > Buketi ALIŞTIRMALAR Aşağıdaki metinde yer alan ünsüz Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşamalarını gösteriniz: değişimine uğramış bir sözcük yoktur? "Ben kanadı kırık bir kuş değilim a. Sen güldüğün zaman Döner bir gün gurbet ellerde kalan b. Gagasında bir defne dalıyla Sabret neşem, sabret şarkım sabret sevdiğim c. Yerden göğe doğru bir kuş yükselir Sabret kalbi tomurcuklardan pembe olan" d. Karanlığında gecenin terk ederler bizi e. Bastığın yerden, aydınlık gelir (Cahit Külebi, "Sabret" adlı şiirinden)  2.1.5. ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ (BENZEŞME/ÖTÜMSÜZLEŞME) Son sesi sert ünsüzlerden (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biri olan kelimeye "c, d, g" ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek ilave edildiğinde "c > ç" ye, "d > t"ye, "g> k"ye tebdîl olunarak kullanılır. Bu hadiseye "ünsüz benzeşmesi" veyahut "ötümsüzleşme" denir. *** *** Örnek: Bazı ekler, sert Türkçede ekler, az Bıçak-cı > Bıçakçı Sokak- da > Sokakta sayıda birkaçı ünsüzlerle biten dışında, yumuşak Çalış- gan > Çalışkan kelimelere eklenseler ünsüzlerle başlar. dahi sertleşme meyli Bu sebeple, sert göstermezler: ünsüzle başlayan bir eke rastladığınızda UYARI: Ünsüz sertleşmesi; özel isimler, sayılar ve kısaltmalara çocuk- cağız sertleşme ihtimalinin yapılan ilavelerde de gerçekleşir. damat-cağız çok yüksek olduğunu UNUTMAYIN. Örnek: 5'te, TÜİK'te, Ahmet'te, Mehtap'ta, Uşak'ta... ALIŞTIRMALAR Aşağıdaki metinde geçen ünsüz sertleşmelerini belirtiniz: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz sertleşmesine uğrayan bir sözcük vardır? "Sana kara çaldılar, senin suçun değil bu; İftira, hep iyiyi, doğruyu hedef bilir; a. Şimdi sen kalkıp gidiyorsun. Git. Güzelliğe takılan bir süs gibidir kuşku, b. Gözlerin durur mu onlar da gidiyorlar. Karga, gökteki en hoş havalara yönelir." Gitsinler. (William Shakespeare, Soneler'den) c. Oysa ben senin gözlerinsiz edemem, bilirsin. d. Oysa Allah bilir bugün iyi uyanmıştık. e. Sevgiyeydi ilk açılışı gözlerimizin sırf onaydı. "Özlem bir şaşkınlık ile bir bilinçlenme Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz gereksinimini birlikte getirir: özleyen sertleşmesine uğrayan bir sözcük yoktur? şaşkındır ve bilinçlenme gereksinimi a. Ay söndü bu yaz erken açtı bahçemizde küs duyar..." b. Vaktidir flüt ustası ayaklanan kanı üfle (Oruç Aruoba, "Özlem Çekene c. Benim evim genişti ve öyle sanırdım Kılavuz"dan) kalbimi de d. Belki de yağmurdan evvel yetiştim sana e. İki şey biriktirdim: Biri sessizlik, diğeri ses.  2.1.6. DUDAK ÜNSÜZLERİ BENZEŞMESİ (N-B ÇATIŞMASI/ N-M DEĞİŞİMİ/ DUDAKSILLAŞMA) Diş eti ünsüzlerindan olan "n"nin dudak ünsüzlerinden olan "b"den hemen önce gelmesi durumunda, "b" sesi, "n" sesini de ÖRNEK SORU: dudaksıllaştırarak "m"ye dönüşmesini sağlar. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dudak ünsüzleri benzeşmesine ÖRNEK: aykırı bir sözcük bulunmaktadır? Çenber> Çember Penbe> Pembe a. Çemberimde gül oya var. b. Perşembenin gelişi çarşambadan Tonbul> Tombul Anbar > Ambar bellidir. c. Ertuğrul Bey, Sünbül Hatun'u Çar- şenbe > Çarşamba Penç- şenbe > Perşembe obadan kovdu. d. Sude pembe elbisesini Dolan- baç > Dolambaç Saklan- baç > Saklambaç arıyormuş. e. Çocuklar bahçede saklambaç UYARI: Birleşik isimlerde ve özel isimlerde "n-m değişimi" oynuyor. olmaz. İstanbul, Penbe Hanım, Safranbolu; onbaşı, binbaşı... 2.1.7. KAYNAŞTIRMA SESLERİ Türkçede iki ünlü harf yan yana kullanılmaz. Bu nedenle, ünlü harf ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde iki ünlünün arasına "y, ş, s, n" yardımcı seslerinden biri getirilir. Bunlara "kaynaştırma ünsüzleri" denir. -Y- su-y-a, oda-y-a, sarı-y-ı -Ş- iki-ş-er, altı-ş-ar, yirmi-ş-er -S- kapı-s-ı, oda-s-ı, tapu-s-u -N- o-n-a, evi-n-i, oda-n-ı UYARI: “n” ve “y” kaynaştırma ünsüzleri, ünlüyle biten bir sözcüğü ünsüzle başlayan bir ekle de kaynaştırır. Bu iki kaynaştırma ünsüzüne “koruyucu ünsüz” de denmektedir. -N- Evi-n-de, şu-n-da, bu-n-ca, seninki-n-de -Y- Kardeşi-y-le, arabası-y-la, dengi-y-le ALIŞTIRMALAR Metindeki kaynaştırma seslerini bulunuz: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden Yüz defa gelmedim mi onun boynuna sarılacak fazla kaynaştırma sesi kullanılmıştır? noktaya! Bunca çok sevimliliği çevresinde a. Bana hak veriyor musun? dolanır görüp de ona bir türlü uzanamamanın, b. Onu bu kadar sık görmeyi beklemiyordum. insanı ne duruma getirdiğini, yüce Tanrı biliyor c. Sevdiklerine zaman ayırmalısın. ve de almaya uzanmak, insanlığın en doğal d. Otelin neresinde bekliyor? güdüsü. Çocuklar akıllarına gelen her şeye e. Yarın üniversitede bekliyor olacağız. uzanmıyorlar mı? Ya ben? (Goethe, Genç Werther'in Acıları'ndan)  2.2. SES DÜŞMELERİ 2.2.1. ÜNLÜ/ VOKAL DÜŞMESİ Ünlü düşmeleri, kelimede bulunan ünlü bir sesin düşmesi sûretiyle çeşitli şekilllerde gerçekleşebilir. Ünlü düşmelerinde düşen ünlüye bağlı olan "Hece düşmesi" olarak ünsüz ses sonraki ünlüye bağlandığı ve bir hece eksildiği için bu olaya "hece adlandırılan bir başka düşmesi" adı da verilir. Bu düşmeler, yapım eki yardımıyla gerçekleşirse durum da benzer veya "kalıcı düşme", çekim ekleri yardımıyla olursa "geçici düşme" oalrak tarif yakın seslerden oluşan edilir. hecelerin art arda olması durumunda sonradan Ünlü düşmeleri birkaç şekilde gerçekleşebilir: gelen hecenin düştüğü durumdur: 1. İki heceli, ikinci hecesinde üç ses bulunan ve ikinci hecesinde dar ünlü bulunan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek gelirse; ikinci hecedeki dar Pek+iyi> Peki, ünlü düşer: Hasta+hane> Hastane, Omuz- u > Omzu Beyin- i > Beyni Pasta+hane> Pastahane karın- ı > karnı Burun- u > Burnu Boyun- u > Boynu Gönül- ü > Gönlü *** Yabancı dillerden alınan kelimelerde benzer durum söz konusudur. Yabancı dillerde gerçekleşen bu durum, aslına dönüş mahiyetindedir. Zira, Arapça ve Farsçada kelime sonunda iki ünsüzün yan yana geldiği bazı kelimelerde bu ünsüzler arasına dar bir ünlü getirilerek Türkçeye uyumlu hâle getirilmiştir. Yaşanacak ünlü düşmesiyle, kelimeye sonradan eklenen ses ortadan kalkar: Fikir- i > Fikri Akıl- ı > Aklı Zikir- i > Zikri Zihin-i > Zihni Resim- i > Resmi hüküm- ü > Hükmü Vakıf- ı > Vakfı Asır- ı > Asrı Nehir- i > Nehri 2. Son sesinde dar ünlü bulunduran bazı kelimelere "-Ar" isimden fiil yapım eki getirildiğinde, dar ünlünün düştüğü görülür: Sarı- ar > Sarar- Yeşil- er > Yeşer- kızıl- ar > kızar- 3. Son sesinde dar ünlü bulunduran bazı kelimelere "-lA" isimden fiil yapım eki getirildiğinde, dar ünlünün düştüğü görülür: Sızı- la > Sızla- İleri- le > İlerle- Koku- la > Kokla- 4. Son hecesinde dar bir ünlü bulunan bazı fiillere ünlüyle başlayan fiilden isim yapım ekleri getirildiğinde son hecedeki dar ünlülerin düştüğü görülür: Çevir- e > Çevre Devir- e > Devre Evir- e > Evre Kavuş- ak > Kavşak Ayır- ı > Ayrı Ayır- ım > Ayrım 5. Son hecesinde dar ünlü bulundurulan bazı fiillere "-Il" fiilden fiil (edilgen çatılı fiil) yapım eki geldiğinde son hecelerdeki dar ünlüler düşer: Çevir-il > Çevril- Devir- il > Devril- Kavur- ul > Kavrul- 6. Son hecesinde dar bir ünlü bulunan bazı isimlerle "etmek", "olmak" yardımcı fiilleri getirilerek birleşik fiil oluşturulduğunda son hecedeki dar ünlü düşer ve iki kelime bitişik yazılır: Devir +et- > devret- Seyir+et- > Seyretmek DİKKAT: Hece ile yazılan bazı şiirlerde Hapis+ol- > hapsol- Kahır+ ol- > Kahrol- heceyi tutturabilmek için bazen ünlü aşınması hadisesinden faydalanılabilinmektedir: 7. Ünlü ses ile biten bir kelime ile ünlü ses ile başlayan bir ÖRNEK: kelimenin birleşmeleri sonucunda genellikle ilk kelimenin Güzelliğin on par'etmez sonundaki ünlü düşer. Bu olaya "Büzülme" ya da "Ünlü Bu bendeki aşk olmasa aşınması" da denir.: Eğlenecek yer bulaman Gönlümdeki köşk olmasa Ne+ için > Niçin Ne+asıl > Nasıl (Âşık Veysel) Kahve+altı > Kahvaltı Sütlü+aş > Sütlaç ------------------------------------- Karac'oğlan der ki ölüp ölünce Güllü+aş > Güllaç Ne+ile > Neyle Ben de güzel sevdim kendi halimce Varıp gurbet ile vâsıl olunca Dostlardan haberim al melil melil Şu+arada > Şurada Ne+ arada > Nerede (Karacaoğlan) O+ile > öyle Bu+ ile > Böyle 8. Son hecesinde dar ünlü bulunduran bazı kelimelerle ünlü seslerle başlayan kelimelerin birleşmesi durumunda ilk kelimenin son hecesindeki dar ünlü düşer: Kayın+ana > Kaynana Kayın+ata > Kaynata 9. Çekimlenmiş fiillere ve yüklem yapılmak istenen isimlere getirilen ek fiil (i-) çoğu zaman düşme eğilimi gösterir: Gösterir idi > Gösterirdi çalışkan imiş > çalışkanmış yapıyor isen > yapıyorsan  10. Konuşma dilinde de ses benzerliği olan hecelerin art arda gelmesi durumunda ünlü düşmesi veya hece düşmesi görülebilir: Hanımefendi > Hanfendi, Beyefendi > Beyfendi, Babaanne > Babanne Anneanne > Ananne Ağabey > Abi Ne olur > N'olur Geliyorum > Geliyom Ne ediyorsun > Nedisin Geleceğim > Gelicem 2.2.2. ÜNSÜZ DÜŞMESİ Son sesi ünsüz olan bazı kelimelere, son sesiyle yan yana geldiğinde uyumsuzluk yatabilecek ünsüz bir sesle başlayan bir ekin gelmesi durumunda yan yana gelen ünsüz seslerden birinin düştüğü görülür. Bu hadiseye "ünsüz düşmesi" denir. Ünsüz düşmesinin görüldüğü bazı durumlar şöyledir: 1. Son sesi "k" olan bazı kelimelere "-l", "-m", "-cAk", "-cIk", "-dır", "-mAk" ekleri aldığında sondaki "k" sesi düşer: Küçük+ l > Küçül- Küçük+ mse > Küçümse- Alçak+ k > Alçal- Yüksek+ l > Yüksel- Minik+cik > Minicik Ufak+ cık > Ufacık Büyük+cek > Büyücek Küçük+cük > Küçücek Yumuşak+ cık > Yumuşacık Sıcak + cık > Sıcacık Kalk-dır> Kaldır- Büyük+mek> Büyümek Soğuk+mak> Soğumak Küçük+men> Küçümen 2. Son sesi "ş" olan bazı kelimelere "-cIk" eki gelince sondaki "ş" sesi düşer: Öpüş+cük > Öpücük Gülüş+cük > Gülücük 3. Son sesi "t" olan bazı kelimelerle "t" ile başlayan bazı kelimelerin birleşmesi durumunda benzer seslerden biri düşer: Ast+teğmen > Asteğmen Üst+teğmen > Üsteğmen  4. Yabancı dillerden alınan kelime içinde ikiz ses bulunduran kelimeler Türkçeye uyarlanırken ikiz ünsüzlerden biri düşürülür: Kassâb (Ar.) > Kasap Mâliyye (Ar.) > Maliye Semmûr (Ar.) > Samur Allergie (Fr.) > Alerji Çille (Fars.) > Çile Collektif (Fr.) > Kolektif Fattura (İt.) > Fatura Hadd (Ar.) > Had Hiss (Ar.) > His Zıdd (Ar.) > Zıd > Zıt 5. Konuşma dilinde de benzer seslerin art arda gelmesi durumunda ünsüz ses düşmesi görülebilir: Soğuk > souk üst+geçit> üsgeçit artist > artis Mehmet > Memet Merhaba > Meraba Çiftlik > Çiflik ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki metinlerde geçen ses düşmelerini (ünlü ve ünsüz düşmeleri) gösterin. Demedim mi bu hasret bitirir seni Bir ufka vardık ki artık Ay dolanır gider, yalnız kalırsın. Yalnız değiliz sevgilim. Her gün yeni baştan dağılır, ufalırsın Gerçi gece uzun, Demedim mi yüreğim sevme! Gece karanlık... (Yavuz Bülent Bakiler) Ama bütün korkulardan uzak. Bir sevdadır böylesine yaşamak,... (Ahmet Arif) 2. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplandırınız. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesi örneği yoktur? düşmesi örneği vardır? a. N'olur çocuklar ağlamasın, a. Bir tekir kedi ile beraber seyrediyorum b. Sevdinse...Aşkında yitip yok oldun... hayatı c. Siz aşkı ne bilirsiniz bayım b. Büyüyor yavaş yavaş sırtımda parmak Aşkı aşk bilir... izleri d. Kalbim ucu kararmış bir tahta kaşık c. Uğurböcekleriyle parmak uçlarında gibiydi bayım Küçümsedi hep ona olan aşkımı e. Kayboluşumun beşiğini sallıyorum bu d. Dilim daha incedir sözlerimden ve daha akşam derin bakışlarım gördüğünüzden... e. Kadın gider ve bunun şiir olduğu söylenir  2.3. SES TÜREMELERİ 2.3.1. ÜNLÜ TÜREMESİ Son sesi ünsüz olan bazı kelimelere, son sesiyle uyumsuz bir sesle başlayan bir ek ilave edildiğinde sözcük ve ekin kullanılabilmesi için yardımcı ünlülerden faydalanılabilir. Ünlü türemesinin görüldüğü bazı durumlar şöyledir: a. Bazı tek heceli sözcüklere "-cIk" eki getirildiğinde; Dar+cık > Daracık Az+cık > Azıcık Bir+cik > Biricik Genç+cik > Gencecik b. Son sesi ünsüz olan fiillere "-yor" (şimdiki UYARI: zaman) eki ilave edildiğinde; Ünlü daralmasına uğrayan kelimelerle ünlü türemesi yaşanan kelimeleri birbirine karıştırmamaya dikkat ediniz. Gel-yor> Geliyor Sev-yor > Seviyor Ünlü daralmasında "-yor"dan önceki dar ünlü, "a/e" sesinin daralıp "ı/i/u/ü" sesine dönüşmesiyle oluşur: İste-yor > istiyor, Gelme-yor > Gelmiyor Yap-yor > Yapıyor Sat- yor > Satıyor Ünlü türemesinde ise dar ünlü, sonradan birleştirme amacıyla getirilmiştir: G c. Sıfat pekiştirmelerinde bazen pekiştirme ifadesiyle sıfat arasında; Sap- sağlam > sapasağlam Yap- yalnız > Yapayalnız Güp-gündüz > Güpegündüz Sır- Sıklam > Sırılsıklam d. Batı dillerinden alıntılanan kelime başında çift ünsüz bulunan bazı kelimelerin başında; Spirito (İt.) > İspirto Scarpino (İt.) > İskarpin Scala (İt.) > İskele, e. Batı dillerinden alıntılanan kelime başında çift ünsüz bulunan bazı kelimelerin ortasında, Branca (İt.) > Pıranga Schlepp (Alm.) > Şilep Club (İng.) > Kulüp f. Konuşma dilinde; Batı dillerinden alınan, yan yana çift ünsüzün bulunduğu hecelerde ünsüzler arasında; Spor > S(ı)por; Klasisizm > K(ı)lasisiz(i)m Grup > G(u)rup Elektrik > Elekt(i)rik Ekspress > Eksp(i)res  g. Bazı ağızlarda; yabancı dillerden alınan, kelime başında yan yana çift ünsüzün bulunduğu ve/ya Türkçede kelime başında bulunamayan "l,m,n,r,z" sesleriyle başlayan kelimelerden önce; Ramazan > İramazan Rum > Urum Spor > İspor Limon > İlimon h. Bir kısım Farsça kelime de dilimizde kullanılırken kökle ek arasında; Pâd-şâh > padişah pây- dâr > payidar Rûz-gâr > Rûzigâr Gül-zâr > Gülizar Lâf-zen > Lafazan Lâc-verd > Lacivert i. Arapça ve Farsçadan alınan sonda iki ünsüzün yan yana bulunduğu kelimeler, Türkçeye uyarlanırken sondaki ünsüzler arasında; Nehr > Nehir Zikr > Zikir Şehr > Şehir İlm > İlim 2.3.2. ÜNSÜZ TÜREMESİ Kelime ön, iç ve son seslerinde, kelimenin aslında olmayan bir ünsüzün türemesine ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesinin görüldüğü bazı hususlar; a. Fransızcadan alınan, "ua" seslerinin yan yana olduğu kelimelerde bu ünlüler arasında "v" sesi türer: Laboratoire > Laboratuar > Laboratuvar Toilette > Tualet > Tuvalet Equateur > Ekvator Biscuit > Bisküvi > Bisküvi Europa > Avrupa Repertuar > Repertuvar Bazı Türkçe b. Yabancı dillerden alınan ve iki ünlünün yan yana bulunduğu kelimelerde ünlü sesler kelimelerde de arasında "y" sesi türer: tarihsel gelişim Penir (Fr.) > Peynir Piano (İt.) > Piyano dialecte (Fr.) > Diyalekt sürecinde ünsüz ikizleşmesi görülebilmektedir: Teatro (İt.) > Tiyatro Fiat (İt.) > Fiyat Zaif (Ar.) > Zayıf Konuşma dilinde Ana> Anne , de bazı Elig> Elli kelimelerde ünsüz c. Arapça ve Farsçadan alınan son sesi ünsüz bazı kelimelere ünlü ses ile ikizleşmesi *** "Belli, belle- başlayan bir ek getirildiğinde veya ünlü sesle başlayan "etmek, olmak" görülebilmektedir:..."gibi ekle yan yana aynı sesin yardımcı fiilleriyle birleşik fiil oluşturulduğunda sondaki ünsüz ses Eşek>eşşek, gelmesi durumunda ikizleşir. Bu hadiseye "ünsüz ikizleşmesi" de denir. Sır+ı > Sırrı Zıt + ı > Zıddı aşağı> aşşağı, ünsüz Hak+ı > Hakkı ikizleşmesinden çakal> çakkal bahsedemeyiz.  Zan+ et- > Zannet- Af+ ol- > Affol- Hal+ et- > Hallet- UYARI: Kaynaştırma sesleri (y, ş, s, n) de görevli birimler olmasına rağmen birçok kaynakta ve ÖSYM sınavlarında ünsüz türemesi olarak kabul edilebilmektedir: Anne+s+i elma+y+ı O+n+u İki+ş+er ALIŞTIRMALAR 1. Aşağıdaki paragrafta geçen ses türemelerini (ünlü ve ünsüz türemeleri) gösteriniz: "Garip bir şeyler olduğunu seziyordum. Onu küçük bir çocuk gibi kollarımın arasında tutuyordum ama bu sırada sanki dipsiz bir uçuruma doğru ellerimin arasından kayıyor da ben onu tutamıyormuşum gibi hissediyorum.". (A. De Saint-Exupéry, Küçük Prens) "Bir güzelin tutkusuyla kendinden geçmişti. Âlim ve sırrı açığa çıkmış, bu yüzden sıkıntı ve eziyete uğramıştı. 'Biliyorum.' dedim, 'Yüreğimde tertemiz bir aşk var. Onu art niyetsiz ve saf bir sevgiyle seviyorsun, fakat bir âlime yakışmıyor yaptığın'. ' Beni kınama dostum.' dedi. 'Gönül acısı çekmek, güzelliği seyretmekten kolaydır.' " (Sâdî-i Şirâzî, Gülistan'dan) 2. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru cevaplarını belirtiniz. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz sözcükte ünlü türemesi olmuştur? türemesi yoktur? A)Küçücük dünyasında çok mutluydu. A) Sırrını verme dostuna, o da söyler dostuna. B)Hiç durmadan çalışıyor, çalışıyordu. B) Hakkıdır, Hakka tapan milletimin istiklâl. C)Ağacın alçacık dalları meyve doluydu. C) Bir anda karşımda görünce onu, melek indi zannettim. D)Çocukcağız uykusunda sayıklıyordu. D) Benim yârim duruşundan bellidir. E)Duvar saati yine durmuştu. E) Depremi sen de hissettin mi?  2.4. GÖÇÜŞME (YER DEĞİŞTİRME/ METATEZ) Kelime içinde genellikle komşu olan iki ünsüz bazı sebeplerle yer değiştirmesi olayıdır. Yaprak > Yarpak Toprak > Torpak Öğrenmek > Örgenmek Köprü > Körpü Ekşi > Eşki Kibrit > Kirbit Yabancı dillerden alınan bazı kelimelerde de göçüşme görülebilir: Brilliante (İt.) > Pırlanta Brisiola (İt.) > Pirzola Brussa (Latince) > Bursa Çâr-yek (Fars.) > Çeyrek Emrûd (Fars.) > Armut Komşu olmayan seslerde de göçüşme görülebilir: Kelebek > Kebelek Bulgur > Burgul Lanet > Nalet 2.5. KELİME KÖKÜNDE ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ Birinci ve ikinci tekil şahıs zamirlerine yönelme hâli eki (+A) ilave edilince zamir kökündeki "e" sesi "a"ya dönüşür. Ben+a > Bana Sen+a > Sana 2.6. ULAMA (VASL) Son sesi ünsüz olan bir kelimeden sonra ünlü bir sesle başlayan bir kelimenin gelmesi durumunda, önceki kelimenin son sesi, sonraki kelimeye dâhil edilerek okunur. Bu işleme ulama denir. Sönmeden yurdumun üstünde en son ocak UYARI: Kelimeler arasında noktalama işaretleri bulunması, ulama işleminin gerçekleşmesine mâni olabilir. Sen ve ben ve mavi deniz, o beldede birlikteyiz 1. Büyük ünlü uyumuna uyan kimi ekler, kimi 4. Başarıya ulaşmak için bu çabukluk sözcüklere bu kurala aykırı olarak eklenir. I II III Aşağıdakilerin hangisinde bu açıklamaya örnek bir kullanım vardır? yeterli değildir. A) Hava keskin bir kömür kokusuyla dolar IV V B) Kapanırdı daha gün batmadan kapılar Bu cümlede numaralanan sözcüklerden hangisi, “küçük ünlü uyumu” kuralına C) Bu, afyon ruhu gibi baygın mahalleden uymaz? D) Hayalimde tek çizgi bir sen kalmışsın, sen A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. E) Hülyasındaki geniş aydınlığa gülen ---------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------- 2. “Büyük ünlü uyumu”na göre, Türkçe 5. Aşağıdakilerden hangisinde ünlü sözcükler, ünlüleri yönünden uyum içinde olur. daralmasına örnek gösterilebilecek bir sözcük Sözcüğün tüm ünlüleri, ya kalın (a, ı, o, u) ya da yoktur? ince (e, i, ö, ü) olmak zorundadır." A) Her gün mutlaka en az bir elma yiyor. Buna göre, aşağıdaki cümlelerin hangisinde B) Deniz bitkilerini, balık türlerini iyi biliyor. tüm sözcükler büyük ünlü uyumuna uygundur? C) Her şeyi gözünde o kadar büyütme, diyor. A. Arkadaşlarımın çoğu kitaplıkta ders D) Tencere kaynıyor galiba, bir baksana! çalışıyor. E) Başarısızlığa hiç mi hiç katlanamıyor. B. Çiçekli badem ağaçlarının altında oturdular. C. Acele acele yolumuza devam ettik. D. Küçükken çıkardığı çiçek, yüzünde iz bırakmış. ---------------------------------------------------------- E. İhtiyar kadın çocuklara masal anlatıyor. ---------------------------------------------------------- 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü 3. “Türkçede ekler, eklendikleri sözcüklerin son daralması yoktur? hecesindeki ünlüye uyar.” A. Kemancı, bazı yapıtları çok güzel Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yorumluyor. bu kurala uymayan bir sözcük kullanılmıştır? B. Siz bizimle tiyatroya gelmiyor musunuz? A) Gazetedeki trafik kazasını görünce gözlerim C. Öğrencilerin sesleri koridorlarda yaşardı. yankılanıyor. B) Damar sertliğine şişmanlarda daha çok rastlanıyor. D. Bir süredir onun davranışlarını gözlüyorum. C) Hanımböceği, çiçeklerin üzerinde çok E. Sizi bir saattir burada bekliyorum. zarif duruyor. ---------------------------------------------------------- D) Sabahki kavgadan sonra evin huzuru kaçtı. E) Çöreotunu ekmeğin üzerinde görmüştüm. 7. Aşağıdakilerin hangisinde gövdesinde ünlü 11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz sertleşmesine örnek bir ifade vardır? düşmesi olmuş bir sözcük vardır? A) Ayva, turunç, narım var; benim ahuzarım var. A) Ordular ilk hedefiniz Akdeniz,ilerleyin! B) Hep derdinden ağlarım, bir vefasız yârim var. B) Umut dolu yarınlar var bizim için. C) Tez günlerde gönderin, o ahu gözlü yâri C) Artık bu ayrılıklar sona erdi. D) Zaten bende talih yok ta küçükten böyleyim. D) Müzik dinlerken uyuklamaya başladı. E) Al elmayı, ver narı; ağlarım zarı zarı. E) Savcı dosyayı hakime teslim etti. ---------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------ 12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü aşınması benzeşmesine örnek bir ifade vardır? yoktur? A. Ben seni Batman’da bekliyorum. A) Fitnedir yüzüme güldü efendim B. Niçin sen hiçbir şeyi düşünemiyorsun? B) Mâh cemâlin nişan verir melekten C. Yarın cumartesi olduğu için pikniğe C) Âşıkların cevher olur dilinde gidiyoruz. D) Bülbül figan eder gonca gülünde D. Kaynananın dilinden de bal damlıyor. E) Gevherî'nin arzuhâli elinde E. Şurada bir mola verelim. ---------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------- 13. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde 9. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi, ünsüz kaynaştırma sesi kullanılmamıştır? değişimine örnek olamaz? A) Gülüm, senin gözlerine yanmışım. A) Durağı yolun gerisine taşımışlar. B) Geceme ay, gündüzüme biraz güneş sal. B) Yurdunu korumak senin görevindir. C) Sermayem sevgimdir canım, onu da sen al. C) Dalgıcı görünce oğlum korktu. D) Gel bulut ol, yağ da biraz ıslandır. D) Dolabın çekmecelerini yerleştirdim. E) Delirmişim sev de beni uslandır. E) Geçite girince arabayı yavaşlattı. --------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------- 14) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde 10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz kaynaştırma sesi kullanılmamıştır? yumuşamasına örnek bir ifade vardır? A) Bana tabip getirmeyin boşuna A) Arda boylarında kırmızı erik B) Neyim vardı, gitmeyecek hoşuna B) Halime'nin ardında on yedi belik C) Ben yarayı derin aldım, erenler! C) Ah, anneciğim; yaktın ya beni! D) Benden beter olsun, bana gülenler. D Bu genç yaşta denizlere attın ya beni E) Vakitsiz yaylaya göçenim gelsin. E) Ardalar aldı beni, nerede bulayım? -------------------------------------------------------- 15. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kelime D) Her yerde hayatını karartan o eksik cümlenin kökünde ünlü değişimine uğramış bir kelime izlerini görüyor. bulunmaktadır? E) Birbirlerini yalnızca baba oğul gibi sevecekti A) Bana medet senden olur, efendim! onlar. B) Eller dosta doğru çeker göçünü. ---------------------------------------------------------- C) Sabahtan sabahtan semah tutarım. 19. Gösterişe, güce alışkındı ama gösterişten kaçınan bir I II D) Baykuş gibi viranede öterim yalınlığın her yanında hissedilen tevazu, bu kadının hiç E) Yol nereden gelir gider, bilmedim. III IV bilmediği güç olarak belirmişti. -------------------------------------------------------- V Yukarıdaki parçada numaralanmış sözcüklerden 16. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kelime hangisinde ünsüz türemesi vardır? kökünde ünlü değişimine uğramış bir kelime A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. bulunmaktadır? ---------------------------------------------------------- A) Elsiz viranede çöllerde kaldım 20. Aşağıdaki dizelerin hangisinde ulama B) Sana derim sana, ey kaşı kara! yoktur? C) Yalanlı dolanlı dillerde kaldım. A) Kalemi kırılmış umutlarımın. D) Gel, gör; ne perişan hâllerde kaldım. B) Sana türküler söyleyen rüzgârdayım. E) Kesildi kervanım bellerde kaldım. C) Bir uzun yolculuk düşmüştü peşime. -------------------------------------------------------- D) Tetikte bir ömrün son kurşunusun. 17. Aşağıdaki dizelerin hangisinde altı çizili E) Hiç aklıma gelmezdi gülüm. sözcükte "ünsüz türemesi" görülmektedir? ---------------------------------------------------------- A) Bu ciddi bir konu, pek dedikodu değil B) Allı turnam bizim ile uğrarsan 21. Hem seyahatlerimiz hem de bu fotoğraflar için C) Telli duvaklı gelin olmak hepsinin hayaliydi. büyük masraflar ve fedakârlıklar yapıldı. Matbaa D) Mutluluk hazzını tatmak için tüm acılara aşamasında en kaliteli kâğıdı ve en iyi baskı katlandı. koşullarını tercih ettik. Görsellerin okuyucudaki etki düzeyini yükseltebilmek için kitabın ölçülerini E) Şiirin özelliği de zor anlaşılır olmasıdır. büyük format şeklinde belirledik. ---------------------------------------------------------- Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi 18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yoktur? vardır? A) Ünlü türemesi B) Ünsüz değişimi A) Uzun ve ıssız kış gecelerinde yaşayacağı C) Ünsüz benzeşmesi D) Ünlü düşmesi yalnızlığı biliyor. E) Ünsüz düşmesi B) O sonsuz kederi daha şimdiden hissediyordu burada. ------------------------------------------------------- C) İnsansız, unutulmuş köylerden geçiyordu tren. 22. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde 25. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili birden çok ses olayı vardır? sözcük türetilirken bir ünlü kaybına uğramıştır? A) Kolalı gömleği, ütülü elbisesi ile etrafına ışık A) Araç virajı alamayınca devrilmiş. saçıyordu. B) Kirazlar dallarda iyice kızarmış. C) Senin sakalın iyice ağarmış. B) Okuru küçümsemek sanatçıyı toplumdan D) Kolundaki yara iyice küçülmüş. uzaklaştırır. E) Sel suları bu bölgede birikmiş. C) Teneffüste çocuklarla projenin detaylarını ---------------------------------------------------------- konuştular. D) Onunla tembellikte yarışamayacağını bilmen gerekir. E) Ömrü boyunca insanlara hep güler yüzlü davranmıştı. ----------------------------------------------------------- 23. Kıvrak anlatımıyla yıllardır anlatamadığım çoğu noktaları çeşitli yerlerinde geçen o anılarla berraklaştırıp yeniden kurgulamamı sağladı. Bu cümlede görülen ses olayları aşağıdakilerin hangisinde bir arada verilmiştir? A) Ünsüz benzeşmesi –ünlü düşmesi –ünsüz ikizleşmesi B) Ünsüz değişimi – ünlü düşmesi – ünsüz benzeşmesi C) Ünlü değişimi – ünsüz ikizleşmesi – ünsüz düşmesi D) Ünlü daralması – kaynaştırma – ünsüz ikizleşmesi E) Ünlü düşmesi – ünsüz değişimi – ünlü türemesi ----------------------------------------------------------- 24. Ben sana mecburum bilemezsin Adını mıh gibi aklımda tutuyorum Büyüdükçe büyüyor gözlerin CEVAPLARI: Ben sana mecburum bilemezsin 1. D 2. D 3. D 4. C 5. B İçimi seninle ısıtıyorum 6. C 7. A 8. A 9. E 10. C Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? 11. D 12. B 13. C 14. D 15. A A) Ünsüz yumuşamasına aykırılık 16. B 17. D 18. D 19. D 20. B B) Ünlü değişimi 21. A 22. D 23. E 24. C 25. A C) Ünlü daralması D) Ünlü düşmesi E) Ünsüz benzeşmesi  ALIŞTIRMA: Kelimelerdeki ses olaylarını bulunuz. KELİME SES OLAYLARI KELİME SES OLAYLARI Rahatsız Kaydını Buyrun Hastane Duruyordu Uykusuz Gidelim Baş ağrısı Göğü Hadi Leylektir Nasıldı Yatıyor Niye Takırdıyor Göçmüştür Bayırlarını Sucuğu Pınarbaşı'nda Bakıyor Kavşaklar Orada Şelâle Eczane Dağılıyor Ayrılıyorum Çemriyor Şehirde Yalnızlıklar Kaldırıp Bekliyor Kaçtım Uzakta İstiyorum Dediysem Yükseldiği Antre Oysa Diyor Yiyemiyorum Birlikte Sararmış Demliyoruz Çemberde Görüyorsun Çabucak Kaldırırız Hakkıdır Mutfağa Savruldu Nerdeymiş Daracık Hastalanmaya Seyrettim Hızla Astteğmen İmzalanıyor Ufaldı Şuraya Yatkın Söylüyor Yiyecek İflastan Dans evi Çeyrek Karıştırdı İnancındaydı Niçin Umutsuz Böyle Dışarda Acıdığım Küçücük Kahvaltıyı Avluyu İskeleye Işıklarını Kılavuzu Kikirdiyor Nerelerden Ayrımsamamış Vaktimiz Oralı Oynuyor Değilmiş Öpücükleri Koluna Şehrin Kaldırıyor Burcundan Ay ışığı Elli KAYNAKÇA: 1. Ataol Behramoğlu, "Uçur Diye Ey Aşk", Tekin Yayınları, İstanbul:2011. 2. Beşir Ayvazoğlu, Şiirler, Ötüken Yayınları. 3. Cahit Sıtkı Tarancı, Otuz Beş Yaş, Can Yayınları, İstanbul:1999. 4. Cemal Süreya, Sevda Sözleri, YKY, İstanbul, ?. 5. Cemal Süreyya, Üvercinka, YKY, İstanbul:2018. 6. Goethe, Genç Werther'in Acıları, Sahaf Yayınları, İstanbul: 2011. 7. Hanifi Vural, Tuncay Böler, Ses ve Şekil Bilgisi, Kesit Yayınları, İstanbul:2011. 8. Necip Fazıl Kısakürek, Çile, YKY, İstanbul:2005. 9. Necmi Naz, Dünya Şiiri Antolojisi, X Yayınları, İstanbul: 2002. 10. Orhan Veli, Bütün Şiirleri, YKY, İstanbul: 2003. 11. Oruç Aruoba, Uzak, Metis Yayınları, İstanbul: 2010. 12. Ömer Hayyam, Dörtlükler, (Çev: Sabahattin Eyüboğlu), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul:2009. 13. Sezai Karakoç, Dün Doğmadan, Diriliş Yayınları, İstanbul:2013. 14. Şükrü Erbaş, Bütün Şiirleri-1, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul:2019. 15. Şükrü Erbaş, Bütün Şiirleri-2, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul:2019. 16. Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, TDK, Ankara:1974. 17. Ümit Yaşar Oğuzcan, Şiir Denizi 2, Özgür Yayınları, İstanbul:2005. 18. William Shakespeare, Soneler, (Çev: Talât Sait Halman), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul: 2012. 19. https://www.google.com/search?q=%C3%BCnlem&safe=active&sxsrf=ALeKk02QC F_rTF- TZjm_Ia2NdoosdWACkg:1606692095399&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2a hUKEwi12u- 88qjtAhUxCRAIHRElDp8Q_AUoAXoECAkQAw&biw=1517&bih=694#imgrc=y3a P1aLkttpRnM&imgdii=sxbCk97QWZz3Ym