7. Hafta-2.pptx Türk-çesi Morfoloji PDF

Morfoloji Biçimbirim Bilimi İletişim ve Dilbilime Giriş Öğr. Gör. Meltem ŞEN AKSÜT [email protected]  Morfoloji Dildeki eklerle ve sözcüklerin kökeni ile ilgilenen çalışmalar ana konusudur ve bu alandaki çalışmalar çok eski çağlardan b...

Morfoloji Biçimbirim Bilimi İletişim ve Dilbilime Giriş Öğr. Gör. Meltem ŞEN AKSÜT [email protected]  Morfoloji Dildeki eklerle ve sözcüklerin kökeni ile ilgilenen çalışmalar ana konusudur ve bu alandaki çalışmalar çok eski çağlardan beri süregelir. Morfoloji sözcüğü ilk kez 19. yüzyılda canlı organizmaların yapı ve biçimlerini inceleyen bilim dalı için kullanılmıştır. Daha sonraları ise, dildeki sözcüklerin biçimsel oluşumlarını Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi Biçimbilgisi, sözcüklerdeki kökleri ve ekleri, bunların düzenleniş biçimleri ile türetilişlerindeki özellikleri içerir. Biçimbilgisinin temeli biçimbirimdir. Biçimbirim Bilimi- Morfoloji  Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi Sesbirimler belirli bir düzen halinde yan yana gelerek dillerde kendi başına anlam taşıyan en küçük birimleri oluştururlar: biçimbirimler. Morfem=morpheme. Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi Biçimbirim tanımlarından: «Biçimbirim (morfem), bir dilin en küçük anlam taşıyıcı parçasıdır.» (Toklu, s. 52) Daha aza bölünemez.  Morfoloji Biçimbilim (morfoloji), bir dildeki sözcüklerin biçimlerini ve biçim değişikliklerini, her tür eki, sözcük yapımını ve türetilmesini, biçimbirimlerini, biçimbirimlerin işlevlerini ve işleyişlerini inceler. Biçimbirim sözcük türlerinin ayrımında temel alınacak ölçütleri saptar.  Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi Biçimbirimleri iki ana alt başlık altında inceleyebiliriz: Bağımsız biçimbirimler Bağımlı biçimbirimler  Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi Aralarındaki fark: Bağımsız biçimbirimler Kendi başlarına durabilirler. Bağımlı biçimbirimler Kendi başlarına duramazlar fakat anlam taşıyıcı görevleri vardır.  Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi Biçimlik: (Morph): Parçalara ayırma yoluyla ulaşılan en küçük anlamlı birimdir. Söz düzleminde somutlaşır.  Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi  Alt biçimbirim: (Allomorph): Morfemlerin söyleyiş farkından dolayı farklı işitilen/görünen ancak aynı fonksiyonu icra eden şekillerine alt biçimbirim denir. Alt biçimbirim için alomorf da denir (allo- morphs). Alomorflar bir morfemin farklı versiyonlarıdır. Türkçede ‘ayrılma’ bildiren « –dAn» morfeminin (-den, -dan, -ten, -tan) dört farklı alomorfu bulunur. Bazı morfemlerin ise standart dilde alomorfu Sözcük (Word) ve Biçimbirim (Morpheme) Sözcük: en küçük serbest biçim Biçimbirim: en küçük bağımlı ya da bağımsız anlamlı birim Sözcük  yalın veya kompleks/karmaşık örn. av & avcı Morfem  serbest/bağımsız & bağımlı biçimbirim örn. av & _cı  Morfoloji: Sözcük yapısının analizi Şekil ve görev bakımından ele alındığında alan yazındaki farklı terimler: Manalı veya vazifeli: (Muharrem Ergin) Sözcüksel biçimbirimler veya dilbilgisel biçimbirimler: (Osman Toklu) Biçimbirim veya morfem: (Kerim Demirci) Bağımlı veya bağımsız biçimbirimler: (Seyhun Topbaş, Umran Tüfekçioğlu, Kerim Demirci) Genel olarak: kök veya ek örneğin, göz - lük, gel - di - ler.  Türkçede Ekler Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da yeni sözcük üretmek amacıyla kullanılan seslere / hecelere ek denir. Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar. Örneğin, geçmiş zaman eki bu bağlamda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, - tu, -tü) olarak karşımıza çıkar. Ancak -yor, -ken, -ki, -leyin, -mtrak ve -gil ekleri ses değişimine uğramaz.  Türkçede Morfem ve Hece Hece, bir sözcüğün bölünebildiği ve bağımsız bir biçimde artikülasyonu yapılabilen en küçük birimdir. Bir sözcükteki hece sayısı, o sözcükteki morfemlerin sayısından farklı olabilir. Karyola – karamel – kara – kadın – kar - kaz sözcüklerinde sırasıyla 3 – 3 – 2 – 2 – 1 - 1 hece vardır. Ancak her bir sözcük bir morfemdir. Morfemler bir heceden daha az dahi  Bağımlı & Bağımsız Biçimbirimler a. uç  yalın, bağımlı morfem yok b. sıralar  kompleks, - lar, sıra (çoğul eki) c. kitabınız  kompleks, - ınız, kitap (iyelik eki) d. ağaç  yalın, bağımlı morfem yok e. sevmez  kompleks, - mez, sev (olumsuzluk eki) f. kazandı  kompleks, - dı, kazan (zaman eki) g. hoş  yalın, bağımlı morfem yok Morfolojik açıdan Türkçe Türkçe, eklemeli/eklemlemeli dillerdendir (agglutinating). Morfolojik açıdan dillerin sınıflandırılması- dil tipolojisi: Yalınlayan diller Bükümlü diller Eklemeli diller Kaynaştıran diller Yalınlayan diller: tek heceli; Çince, Tibetçe, Taylandca. Bükümlü diller: çekimli, içten kırılmalı; Arapça. Eklemeli diller: sona eklemeli; Türkçe, Türkiye Türkçesinin Morfolojisi Türkçe eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir. Türkçede değişmez kökler, onlardan türetilen gövdeler ve kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır. Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade edilmesini, kelime haznesinin genişlemesini sağlayan, eklerdir. Çekim ekleri (inflectional suffixes) Yapım ekleri (derivational suffixes)  Türkçede Ekler Türkçe’de ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir. Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki her zaman ayrı yazılır.  Yapım ekleri/Derivation Çekim ekleri/Inflection Bu ek ile sözcüğün sınıfı Bu ek ile sözcüğün ve/veya anlam tipi dilbilgisel sınıfı değişiyor; bu nedenle de yeni bir sözcük oluştu ve/veya sözcüğün diye kabul ediliyor. Örn., taşıdığı anlam içerik hüküm, hükümet olarak değişmiyor; bu nedenle de yeni güzel, güzellik bir sözcük oluştu doğa, doğallık diye kabul edilmiyor. çöz, çözelti Örn., dol, dolmalık Çoğul eki: -lar İngilizce’de: suffix –ment in government  Türkçede Ekler Yapım ekleri, sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Kısacası yapım eki, adından da anlaşılacağı gibi, sözcüklerden yeni sözcük yapım işini yapar. Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Yapım ekleri dörde ayrılır: o Yapım Ekleri 1. İsimden isim yapım ekleri 2. İsimden fiil yapım ekleri 3. Fiilden isim yapım ekleri 4. Fiilden fiil yapım ekleri o Çekim Ekleri İsim Çekim Ekleri  Çokluk Eki  Durum (Hâl) Ekleri  İlgi (Tamlama) Ekleri  İyelik (Aitlik) Ekleri  Eşitlik Ekleri Fiil Çekim Ekleri  Kip Ekleri ◾Haber Kipleri ◾Dilek Kipleri  Şahıs (Kişi) Ekleri Türkiye Türkçesinin Morfolojisi Sözcüklerin ek alma kurallarına bir örnek: Beyin _ beyne Alın _alna Ağız _ ağzım Kayın _ kaynıma Akıl _ akla Oğul _ oğluma Omuz _ omza Göğüs _ Boyun _ göğsüme boynuma Gönül _ Karın _ karna gönlüme