İletişim 7-2

Morfoloji ve Biçimbirim Bilimi

• Morfoloji, dildeki eklerle ve sözcüklerin kökenleriyle ilgilenen eski bir çalışma alanıdır.
• Morfoloji sözcüğü, ilk kez 19. yüzyılda canlı organizmaların yapı ve biçimlerini inceleyen bilim dalı için kullanılmıştı.
• Daha sonra, dildeki sözcüklerin biçimsel oluşumlarını incelemeye odaklandı.

Biçimbirim Bilimi ve Biçimbilgisi

• Biçimbilgisi, sözcüklerdeki kökleri ve ekleri, bunların düzenleniş biçimleri ile türetilişlerindeki özellikleri inceler.
• Biçimbilgisinin temeli biçimbirimdir.
• Biçimbirim bilimi, morfolojinin bir alt alanı olarak kabul edilir.

Biçimbirimler

• Sesbirimler belirli bir düzende yan yana gelerek dillerde kendi başına anlamlı en küçük birimleri oluştururlar.
• Biçimbirimler bunlara denir.
• Morfem, bir dilin en küçük anlamlı parçasıdır (Toklu, s. 52).
• Daha aza bölünemez.

Biçimbilim

• Biçimbilim (morfoloji), bir dildeki sözcüklerin biçimlerini ve biçim değişikliklerini, her tür eki, sözcük yapımını ve türetilmesini, biçimbirimlerini, biçimbirimlerin işlevlerini ve işleyişlerini inceler.
• Biçimbirim, sözcük türlerinin ayrımında temel alınacak ölçütleri saptar.

Bağımsız ve Bağımlı Biçimbirimler

• Biçimbirimler iki alt başlık altında incelenebilir:
  • Bağımsız biçimbirimler: Kendi başlarına durabilirler.
  • Bağımlı biçimbirimler: Kendi başlarına duramazlar ancak anlam taşıyıcı görevleri vardır.

Biçimlik

• Biçimlik (Morph), parçalara ayırma yoluyla ulaşılan, en küçük anlamlı birimdir.
• Söz düzleminde somutlaşır.

Alt Biçimbirim (Allomorph)

• Morfemlerin söyleyiş farkından dolayı farklı işitilen/görünen ancak aynı fonksiyonu icra eden şekillerine alt biçimbirim denir.
• Alt biçimbirim için alomorf da denir (allo-morphs).
• Alomorflar bir morfemin farklı versiyonlarıdır. Örneğin, Türkçede "ayrılma" bildiren (-dan, -den, -ten, -tan) dört farklı alt biçimbirim vardır. Bazı morfemlerin ise standart dilde alomorfu yoktur.

Sözcük (Word) ve Biçimbirim (Morpheme)

• Sözcük, en küçük serbest biçimdir.
• Biçimbirim, en küçük bağımlı veya bağımsız anlamlı birimdir.
• Sözcük yalın veya kompleks/karmaşık olabilir (örn. av, avcı).
• Morfem serbest/bağımsız veya bağımlı biçimbirim olabilir (örn. av, -cı).

Morfoloji: Sözcük Yapısının Analizi

• Sözcük yapısının analizi, şekil ve görev bakımından incelenir.
• Sözcükler, anlamlı veya vazifeli, sözcüksel biçimbirimler ya da dilbilgisel biçimbirimler, biçimbirim veya morfem olarak incelenebilir.
• Genel olarak, sözcükler kök veya ekten oluşur (örn. göz - lük, gel - di - ler).

Türkçede Ekler

• Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek veya yeni sözcükler oluşturmak amacıyla kullanılan hecelere ek denir.
• Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar ve eklendiği hece/sözcükteki ünlülere göre değişir (örn. -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü).
• Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir.

Türkçede Morfem ve Hece

• Hece, bir sözcüğün bölünebildiği ve bağımsız bir biçimde artikülasyonu yapılabilen en küçük birimdir.
• Bir sözcükteki hece sayısı, o sözcükteki morfemlerin sayısından farklı olabilir. (Örneğin, karyola'da üç hece var ama tek bir morfemden oluşuyor.)

Bağımlı & Bağımsız Biçimbirimler

• Bağımsız biçimbirimler; kendileri de anlamlı olan ve cümlede kendi başına durabilen biçimbirimlerdir.
• Bağımlı biçimbirimler; kendileri anlamlı olmayan ve tek başlarına duramayan, başka bir biçimbirimin yanına getirilerek anlam kazandıran biçimbirimlerdir.

Morfolojik Açıdan Türkçe

• Türkçe, eklemeli/eklemlemeli bir dildir (agglutinating).
• Morfolojik açıdan dillerin sınıflandırması - dil tipolojisi:
  • Yalınlayan diller
  • Bükümlü diller
  • Eklemeli diller
  • Kaynaştıran diller
  • Yalınlayan diller tek hecelidir( Çince, Tibetçe, Taylandca).
  • Bükümlü diller çekimli, içten kırılmalıdır (Arapça).
  • Eklemeli diller sona eklemelidir (Türkçe).

Türkiye Türkçesinin Morfolojisi

• Türkçe eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir.
• Türkçe'de değişmeyen kökler, onlardan türetilen gövdeler ve kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır.
• Ekler, dili kullanışlı kılan ve kelime haznesini genişleten unsurlardır.

Türkçede Ekler

• Türkçe'deki ekler yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlık altında incelenir.
• Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken yapım ekleri öncedir, çekim ekleri yapım ekleri üzerine gelir.
• Ekler, kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır; ancak "mi" soru eki her zaman ayrı yazılır.

Yapım Ekleri

• Yapım ekleri, sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir.
• Anlam ve türü değiştirir.
• Yapım ekleri dörde ayrılır:
  • İsimden isim yapım ekleri
  • İsimden fiil yapım ekleri
  • Fiilden isim yapım ekleri
  • Fiilden fiil yapım ekleri

Çekim Ekleri

• Çekim ekleri, sözcüklere eklenerek onların cümledeki görevinin belirtilir.
• İsimler için (çokluk, durum, ilgi, iyelik, eşitlik)
• Fiiller için (kip) ve (şahıs), ekler vardır.

Sözcüklerin Ek Alma Kuralları (Örnekler)

• Beyin - beyne, Ağız – ağzım, Akıl – akla, Omuz – omza, Boyun – boynuma, Karın – karna, Alın - alna, Kayın - kaynıma, Oğul - oğluma, Göğüs - göğsüme, Gönül - gönlüme