Voortplanting bij de mens PDF

1 Voortplanting bij de mens  HOOFDSTUK 1 VAN KIEMCEL TOT BABY Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13 1 Van kiemcel tot baby Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13  Biologische betekenis van voortplanting Voortbestaan van de soort Elk organisme heeft e...

1 Voortplanting bij de mens  HOOFDSTUK 1 VAN KIEMCEL TOT BABY Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13 1 Van kiemcel tot baby Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13  Biologische betekenis van voortplanting Voortbestaan van de soort Elk organisme heeft een beperkte levensduur, Dankzij de voortplanting blijft de soort behouden, Eendagsvlieg: nimf-subimago-imago =volwassen stadium  Verband tussen voortplantingswijzen en genetische variatie Ongeslachtelijke Geslachtelijke voortplanting voortplanting  Slechts één individu  Twee individuen betrokken betrokken  Voortplantingscellen door  Mitose meiose  Geen genetische variatie  Genetische variatie  Kloonvorming 2. Primaire en secundaire geslachtskenmerken Primaire geslachtskenmerken: zijn al van voor de geboorte aanwezig  Secundaire geslachtskenmerken: vanaf de puberteit door verhoogde productie geslachtshormonen Mannelijk: testosteron toename Vrouwelijk: oestrogeen toename  Beharing aangezicht en lichaam  Beharing oksel en  Skelet en skeletspieren worden schaamstreek sterker  Ronde lichaamsvormen  Brede schouders  Breder bekken  Stemverlaging  Toename borsten  Vergroting penis en balzak  menstruatiecyclus  zaadlozing 1. De gameten of voortplantingscellen 1.1 De eicel - vrouwelijke gameet of eicel ontwikkelt zich in de eierstok - de ontwikkeling bestaat uit: - de vorming van de eicellen of de oögenese - de cyclische rijping van de follikels in de eierstokcyclus Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13 1 De gameten of voortplantingscellen 1.1 De eicel Oögenese Oögenese of vorming van eicellen - in de eierstokken of ovaria - van puberteit tot menopauze - verschillende fasen van de meiose worden doorlopen - volledige afwerking meiose bij bevruchting - Oögene gespreid over de ontwikkeling van de vrouw! - start voor de geboorte - einde wanneer een zaadcel de eicel binnendringt - uit één diploïde voorlopercel ontstaan één grote, haploïde rijpe eicel en drie kleine haploïde poollichaampjes Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13 Oögenese gespreid over ontwikkeling vrouw 1. in embryo tot 3de maand zwangerschap: - Kiemcellen van de eierstok vermeerderen  mitose - Oögoniën ( diploïd) 2.Bij de geboorte: - beginnen de eerste meiose deling tot aan de profase  rustfse tot aan puberteit - De oögonia primaire oöcyten ( diploïd) - Alle primaire ööcyten zijn in de profase van meiose 1 1.1 De eicel De eierstokcyclus - cyclische veranderingen onder invloed van: - FSH en LH in de hypofyse - oestrogeen en progesteron in de eierstokken - cyclus duurt gemiddeld 28 dagen - VOOR de geboorte: kiemcellen aangemaakt in eierstok - bij de geboorte: primaire follikels - een eicel omgeven door een laagje voedende cellen, follikelcellen - vanaf puberteit:  folliculaire fase FSH activeert enkele primaire follikels  eierstokcyclus één groeit door tot een secundair follikel, rest sterft af - rond de eicel ontstaat de glashuid - follikel groeit door toename en groei van de follikelcellen - Bij de bevruchting: dan pas laatste meiotische deling!!! Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 13 + 14  De eierstokcyclus 3 fasen  Folliculaire fase Van primaire follikel  Graafse follikel  Ovulatie of Eisprong (= einde van de folliculaire fase) Eicel verlaat Graafse follikel  geel lichaam  Luteale fase 2 hormonen in de hersenen regelen -afgescheiden in hypofyse hersenen FSH ( Follikelstimulerend hormoon)  rijping follikels LH ( Luteïniserend hormoon)  ovulatie  De eierstokcyclus. Dag 1-14 Folliculaire fase o.i.v. FSH dag 1-14 ontwikkelen de eicellen/follikels Worden groter  rijpende follikels rijpe follikkel of graafse follikel Tijdens rijping eicellen produceert eierstok Oestrogeen De eierstokcyclus  folliculaire fase - follikelcellen scheiden vocht af - follikelvocht doet follikelholte ontstaan - follikelcellen produceren oestrogeen - vlak voor de eisprong: Graafse follikel - 1,5 cm groot - duwt tegen de wand van de eierstok Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 14 De eicelrijping of oögenese Eierstokcyclus: Dag 14 - De ovulatie o.i.v LH Door hoge oestrogeen concentratie FSH afgeremd LH gestimuleerd LH → openspringen van graafse follikel = eisprong of ovulatie = einde van de folliculaire fase De eierstokcyclus  ovulatie - rond dag 14 barst het Graafse follikel open - = ovulatie - eicel met follikelvocht via de eitrechter in de eileider - rond de eicel: enkele laagjes follikelcellen, corona radiata en glashuid Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 14 De eicelrijping of oögenese De eierstokcyclus – Dag 15-28: De Luteale fase Achtergebleven follikelcellen vormen een geel lichaam ( Corpus luteus) oestrogeen en progesteronproductie progesteron stimuleert baarmoeder om zich klaar te maken voor de innesteling. (glycogeenafscheiding) De onbevruchte eicel zorgt ervoor dat het geel lichaam na 10 dagen degenereert = menstruatie De eierstokcyclus  luteale fase - geel lichaam: restant in de eierstok onder invloed van LH - productie van oestrogeen en progesteron - baarmoederslijmvlies optimaal klaarmaken - geen bevruchting - geel lichaam degenereert op dag 26 - baarmoederslijmvlies wordt afgebroken en afgevoerd, menstruatie - eicel wordt afgebroken door witte bloedcellen in de eileider - wel bevruchting - geel lichaam blijft hormonen produceren tot - placenta de productie overneemt Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 14  Feedbackmechanismen Fig. 4.25  Feedbackmechanismen De eierstokcyclus Menopauze - rond de leeftijd van 50 jaar - primaire oöcyten zijn bijna verdwenen - oögenese stopt - in de eierstok geen productie oestrogeen en progesteron - menstruele cyclus valt stil - slaapstoornissen, opvliegers en nachtelijk zweten - verschillend van vrouw tot vrouw Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 15 Oögenese –eicel ontwikkeling samengevat. 1 De gameten of voortplantingscellen 1.2 De zaadcel - mannelijke gameet of zaadcel - de ontwikkeling bestaat uit: - de vorming van de zaadcellen of de spermatogenese in de teelballen - de rijping van de zaadcellen in de bijbal Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 15 1.2 De zaadcel Bouw van de teelballen - teelballen in balzak of scrotum - huidplooi buiten het lichaam - ideale temperatuur (iets lager dan lichaamstemperatuur) voor de vorming en rijping van zaadcellen - stevig kapsel rond de teelbal - tussenschotten - teelballobjes - zaadbuisjes, vorming van de zaadcellen - teelbalnetwerk Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 15 Bouw van de teelballen - tussen de zaadbuisjes: bloedvaten en cellen van Leydig, productie testosteron - in de wand van de zaadbuisjes: kiemcellen - tussen de kiemcellen, cellen met een voedende en ondersteunende functie - bijbal, opslaan en rijpen van de zaadcellen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 16 1.2 De zaadcel Spermatogenese = vorming van de zaadcellen start in de puberteit en gaat levenslang door - in de wand van de zaadbuisjes zijn diploïde kiemcellen (=spermatogonie) aanwezig - via mitose twee dochtercellen - één dochtercel blijft in de wand aanwezig - één dochtercel (spermatocyt) gaat meiose ondergaan Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 16 1.2 De zaadcel Spermatogenese - vier haploïde spermatiden ontstaan - ronde vorm - Spermatiden differentiëren zich nog verder tot spermatozoïden (n) Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 16 Microfoto dwarsdoorsnede zaadbuisj Differentiatie: van spermatide tot spermatzoïde Verloop van zaadcellen - sperma Bijbal = opslag en verdere rijping van de spermotozoïden Zaadleider = 50 cm lang kanaal met gespierde wand + zaadvocht:  zaadblaasje  Prostaat  Klier van Cowper Spermatogenese - in de bijbal - rijping van spermatozoïden - opslag van spermatozoïden - spermatozoïden zijn optimaal aangepast aan hun taak - licht - weinig ballast - zweepstaart met veel mitochondriën - haploïde kern in de kop - acrosomaal blaasje in de kop - eicel binnendringen - continu proces en uit één diploïde spermatogonie ontstaan vier haploïde spermatozoïden Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 16 Oefeningen 1. Geef een synonym voor eicelvorming en zaadcelvorming. Oefeningen 2. Zet de cijfers in de juiste volgorde. Oögenese Spermatogenese Geel lichaam 1 spermatide 1 Secundaire follikelcel 2 spermatocyt 2 Primaire oöcyt 3 spermatozoïde 3 Graafs follikel 4 meiose 4 ovulatie 5 Diploïde kiemcel 5 mitose 6 Oefeningen 2. Zet de cijfers in de juiste volgorde. Oögenese Spermatogenese 3 – 2 – 4 – 5 –1 5–6–2–4–1–3 Oefeningen JUIST/FOUT? a Na de meiotische deling van de voorlopercel van de eicel ontstaan vier rijpe eicellen. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? a Na de meiotische deling van de voorlopercel van de eicel ontstaan vier rijpe eicellen. Antwoord: Fout: de eicellen zitten vast in de profase van de eerste meiotische deling. Oefeningen JUIST/FOUT? b Bij ovulatie komt de Graafse follikel vrij. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? b Bij ovulatie komt de Graafse follikel vrij. Antwoord: juist Oefeningen JUIST/FOUT? c Progesteron wordt pas geproduceerd na de ovulatie. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? c Progesteron wordt pas geproduceerd na de ovulatie. Antwoord: Juist: er moet eerst een geel lichaam ontstaan. Oefeningen JUIST/FOUT? d Spermatogenese gaat door in de wand van de zaadbuisjes. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? d Spermatogenese gaat door in de wand van de zaadbuisjes. Antwoord: Juist Oefeningen JUIST/FOUT? e Spermatiden zijn rijpe zaadcellen. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? e Spermatiden zijn rijpe zaadcellen. Antwoord: Fout: spermatiden moeten nog differentiëren tot spermatozoïden. 2 Coïtus en bevruchting 2.1 Coïtus - geslachtsgemeenschap of coïtus - seksuele prikkels bij de man zorgen voor erectie - klieren van Cowper produceren voorvocht, urinebuis zuivert - ejaculatie of zaadlozing - sperma of ejaculaat komt in de baarmoederhals terecht - 3 ml sperma met 20 tot 100 miljoen zaadcellen per ml sperma - sperma bestaat uit 1% zaadcellen en 99% zaadvocht, het vloeibare gedeelte van het sperma - vocht uit zaadblaasjes met een voedende functie - basisch prostaatvocht activeert de zaadcellen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 17 2 Coïtus en bevruchting 2.1 Coïtus - seksuele prikkels bij de vrouw zorgen voor zwelling van de clitoris en schaamlippen - slijmklieren in de wand van de vagina produceren slijm voor makkelijkere penetratie van de penis - orgasme door samentrekking van de spieren in de baarmoederwand, vaginawand en bekkenbodem. Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 17 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting 1.2.3 Bevruchting Gezonde spermatozoïden bewegen met hun zweephaar vanaf de baarmoederhals tot in de eileider waar bevruchting plaatsvindt. Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 18 Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 17 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting 1.2.3 Bevruchting 1) doorheen de corona radiata: - hevige bewegingen - werking van enzymen aan het oppervlak van de zaadcel 2) doorheen de glashuid: - acrosoomreactie: enzymen uit het acrosomaal blaasje, gaatjes in de glashuid, verschillende zaadcellen werken samen 3) ontstaan van bevruchtingsmembraan - versmelten van het celmembraan van de zaadcel en secundair oöcyt - kern van de zaadcel wordt opgenomen, middenstuk en straat worden afgebroken - glashuid verandert van samenstelling en wordt ondoordringbaar voor andere zaadcellen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 18 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting 1.2.3 Bevruchting - de eicel werkt tweede meiotische deling af - PAS DAARNA versmelten de zaadcel (n) en eicel (n) met elkaar tot een diploïde zygote bevruchtingsmembraan is nog aanwezig - binnen de 24 uur, eerste mitotische deling Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 18 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting 1.2.2 Hindernissen voor de zaadcel Zaadcellen kunnen drie tot vijf dagen overleven in de eileider. hindernissen onderweg naar de eileider. Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 17 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting 1.2.2 Hindernissen voor de zaadcel - in de vagina sterven veel zaadcellen - melkzuurbacteriën zorgen voor een zuur milieu - antilichamen vernietigen lichaamsvreemde cellen en dus ook een deel zaadcellen - in de baarmoederhals - taaie slijmprop die de baarmoeder het grootste deel van de cyclus afsluit - slijm wordt vloeibaarder tijdens vruchtbare dagen - in de baarmoeder - keuze maken tussen linker- of rechtereileider - in de eileider - tegen de stroom in bewegen: vloeistofstroom en trilhaarbeweging - tijdsduur van vagina tot eileider: 30 min tot 2 uur Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 17 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting JUIST/FOUT? a Het ejaculaat bestaat voor het grootste deel uit zaadcellen. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting JUIST/FOUT? a Het ejaculaat bestaat voor het grootste deel uit zaadcellen. Antwoord: Fout: zaadcellen zijn maar 1% van het ejaculaat. Het grootste deel bestaat uit zaadvocht uit de zaadblaasjes, de prostaat en de klieren van Cowper. 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting JUIST/FOUT? b Bij de acrosoomreactie ontstaat het bevruchtingsmembraan.. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting JUIST/FOUT? b Bij de acrosoomreactie ontstaat het bevruchtingsmembraan. Antwoord: Fout: bij de acrosoomreactie geven de zaadcellen enzymen af om door de glashuid te geraken. Het bevruchtingsmembraan ontstaat wanneer een zaadcel is binnengedrongen in de eicel. 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting JUIST/FOUT? c De bevruchting is afgewerkt na het vermengen van de mannelijke en vrouwelijke celkern. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 1.2 Coïtus en bevruchting JUIST/FOUT? c De bevruchting is afgewerkt na het vermengen van de mannelijke en vrouwelijke celkern. Antwoord: Juist: vanaf dan is er sprake van een zygote. 1 Van kiemcel tot baby zwangerschap: gemiddeld 38 weken vanaf de bevruchting tot de geboorte laatste menstruatie tot geboorte is 40 weken - embryogenese - eerste 8 weken na de bevruchting - Mitosedelingen aan snel tempo en celdifferentiatie die leidt tot vorming van alle organen - gevoeligste periode van de zwangerschap - foetale fase - Na 8 weken na de bevruchting - afwerking van de organen en groei 1.3 Embryogenese STAP 1: De weg naar de baarmoeder STAP 2: Innesteling STAP 3: Embryonale ontwikkeling Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 19 1.3 Embryogenese STAP 1: De weg naar de baarmoeder - zygote deelt zich onmiddellijk door mitose - 30 uur na de bevruchting, tweecellig stadium - bevruchtingsmembraan is nog aanwezig - klievingsdelingen - bevruchtingsmembraan nog aanwezig - cellen hebben geen groeifase (worden zelfs kleiner) - blastomeren - ontstane cellen zijn genetisch identiek - elk blastomeer kan uitgroeien tot een volledig individu totipotente stamcellen - dag 4 morula ontstaat - 16 tot 32 cellen - einde van de eileider STAP 1: De weg naar de baarmoeder 1.3 Embryogenese STAP 1: De weg naar de baarmoeder - blastula wordt gevormd - blastulaholte: tussen de cellen gevuld met vocht eerste celdifferentiatie - trofoblast: de buitenste laag rond de blastulaholte - embryoblast: andere cellen dicht bij elkaar - pluripotente stamcellen of embryonale stamcellen: kunnen vele weefseltypes worden - bevruchtingsmembraan wordt te klein en de blastula zal vrijkomen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 20 1.3 Embryogenese STAP 1: De weg naar de baarmoeder STAP 2: Innesteling STAP 3: Embryonale ontwikkeling Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 19 1.3 Embryogenese STAP 2: Innesteling 7 dagen na de bevruchting - baarmoederslijmvlies - veel kliertjes - slijmerig vocht rijk aan glycogeen - optimaal voor innesteling - Contact tussen trofoblastcellen aan de zijde van de embryoblast en baarmoederslijmvlies - vorming chorionvlokken => vasthechting vruchtje Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 20 1.3 Embryogenese STAP 2: Innesteling in de tweede week na de bevruchting - baarmoederslijmvlies cellen delen en groeien over blastula, innesteling of nidatie - vruchtje producteer HCG, humaan choriongonadotrofine - geel lichaam blijft in stand => hoge concentratie oestrogeen en progesteron => hypofyse wordt geremd, productie FSH en LH daalt - chorionvlokken groeien naar bloedruimte, later wordt dit de placenta - embryoblast verandert in tweebladige kiemschijf - ectoderm: hieruit ontstaat het amnion of de embryonale vruchtzak - endoderm: hieruit ontstaat de dooierzak met reservestoffen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 20 1.3 Embryogenese STAP 3: Embryonale ontwikkeling derde week na de bevruchting - driebladige kiemschijf: tussen ectoderm en endoderm ontstaat een derde kiemblad, mesoderm - bloedcellen en kleine bloedvaatjes vanuit het mesoderm tussen de chorionvlokken, embryonale navelstreng - wordt later de navelstreng en de moederkoek - geen contact tussen bloed van de moeder en het kind, uitwisseling door de wand van de bloedvaten via diffusie - einde derde week: embryo is 0,2 mm groot Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 21 + 22 1.3 Embryogenese STAP 3: Embryonale ontwikkeling vierde week tot achtste week na de bevruchting - organogenese - ontwikkeling van alle weefsels en organen - multipotente stamcellen: kunnen bepaalde celtypes worden van een orgaan Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 22 + 23 1.3 Embryogenese STAP 3: Embryonale ontwikkeling einde achtste week na de bevruchting - aanleg alle organen is aanwezig - foetus Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 28 Oefeningen JUIST/FOUT? a Blastomeren zijn pluripotente stamcellen. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? a Blastomeren zijn pluripotente stamcellen. Antwoord: Fout: het zijn totipotente stamcellen. Oefeningen JUIST/FOUT? b Vanuit de trofoblast ontwikkelt zich het embryo. Antwoord: Oefeningen JUIST/FOUT? b Vanuit de trofoblast ontwikkelt zich het embryo. Antwoord: Fout: vanuit de trofoblast ontwikkelt zich de placenta, het embryo ontwikkelt uit de embryoblast. Oefeningen embryogenese Embryoblast en trofoblast 1 Blastomeren 2 Nidatie 3 klievingsdelingen 4 Driedelig kiemblad 5 Morula 6 Endoderm en ectoderm 7 Bevruchtingsmembraan 8 verdwijnt zygote 9 foetus 10 Oefeningen embryogenese 9 – 4- 2 – 6 – 1 – 8 – 3 - 7 – 5 – 10 Oefeningen 1 Van kiemcel tot baby 1.4 De foetale fase vanaf de negende week na de bevruchting tot voldragen baby (37 weken) - ledematen, hoofd, organen, zintuigen en hersenen moeten nog groeien en functioneel worden - foetus is minder gevoelig voor omgevingsfactoren - risico op miskraam is veel kleiner - week 9: foetus ongeveer 2 g en 2,5 cm - 3de, 4de en 5de maand: vooral de lengte van de foetus neemt toe - laatste twee maanden: vooral massa van de foetus neemt toe - geboorte: foetus ongeveer 3,5 kg en 50 cm Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 23 + 24 1 Van kiemcel tot baby 1.5 Meerlingen - meestal één nakomeling - tweeling: 15 op 1000 zwangerschappen - drieling of vierling: eerder uitzonderlijk - zwangerschap van een meerling is een risicozwangerschap - extra opvolging Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 25 1 Van kiemcel tot baby 1.5 Meerlingen 1.5.1 Twee-eiige tweeling - 75% van de tweelingen zijn twee-eiig - aantal is stijgend door vruchtbaarheidsbehandelingen - bij ovulatie zijn er twee eicellen, elk bevrucht door een eigen zaadcel, twee-eiige tweeling - vruchtje nestelt zich apart in zoals een eenling - eigen chorion, amnion en placenta - eigen vruchtzak omgeven door twee vruchtvliezen - tussen twee vruchtzakken zitten dus vier vruchtvliezen - verschillend genetisch materiaal, zoals broers of zussen - twee meisjes, twee jongens of een meisje en een jongen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 25 1 Van kiemcel tot baby 1.5 Meerlingen 1.5.2 Eeneiige tweeling - 25% van de tweelingen zijn eeneiig - bij ovulatie is er één eicel, die bevrucht wordt door één zaadcel, eeneiige tweeling - identiek genetisch materiaal, identieke tweeling Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 25  Oefeningen boek p 26-27 1 Voortplanting bij de mens  HOOFDSTUK 2 FACTOREN DIE DE VOORTPLANTING BEÏNVLOEDEN Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 28 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.1 Vruchtbaarheidsproblemen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 28 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.1 Vruchtbaarheidsproblemen - na een jaar is 15% niet zwanger - verminderde vruchtbaarheid - 30% bij de vrouw - 30% bij de man - 30% bij beide - 10% onbekend - onvruchtbaarheid of infertiliteit komt zelden voor - vruchtbaarheid bevorderen - gezonde levensstijl - frequentie van seksuele betrekkingen - ongezonde levensstijl kan de vruchtbaarheid negatief beïnvloeden - roken, te laag of te hoog lichaamsgewicht, te weinig of te extreme lichaamsbeweging, hoog alcohol- of cafeïnegebruik, drugs, stress - bepaalde geneesmiddelen: anabolica, chemotherapie - bij de man - hoge temperatuur in de teelballen - zaadkwaliteit daalt Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 28 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen Hormoonbehandeling - hormonen in de vorm van pilletjes of via injectie - meerdere follikels rijpen, kans op meerling stijgt Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 28 + 29 2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen  2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen - Verminderde vruchtbaarheid - Alleenstaande moeder (BAM) - Erfelijke ziekte aanwezig - Homoseksueel koppel met kinderwens  2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen KI IVF ICSI 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen Kunstmatige inseminatie (KI): - intra-uteriene inseminatie: sperma wordt in de baarmoeder gebracht - minder hindernissen voor de zaadcellen - sperma van partner of donor - sperma eventueel invriezen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 28 + 29 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen In-vitrofertilisatie (IVF) In-vitrofertilisatie 1. follikelstimulatie: de vrouw krijgt hormonen 2. eicelpunctie en productie van spermastaal - rijpe follikels worden aangeprikt net voor ovulatie - beweeglijkste zaadcellen worden geselecteerd 3. fertilisatie of bevruchting - eicellen en zaadcellen worden samengevoegd in een petrischaal - drie tot vier dagen broedstoof - bevruchting en eerste celdelingen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 29 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen In-vitrofertilisatie (IVF) 4. embryotransfer - embryo’s worden geselecteerd - één of twee embryo’s worden teruggeplaatst - rest wordt eventueel ingevroren 5. twee weken na de embryotransfer - bloedonderzoek bepaalt zwangerschap - indien nodig behandeling herhalen of ingevroren embryo’s gebruiken Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 29 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.2 Technieken om vruchtbaarheid te bevorderen Intracytoplasmatische sperma-injectie Intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI) - zaadcel wordt in de eicel geïnjecteerd - zelfde stappen als IVF, behalve de fertilisatie - heel weinig zaadcellen of niet beweeglijke zaadcellen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 30 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap - 3% wordt geboren met een min of meer ernstige afwijking - ingeboren of erfelijke afwijkingen - fout in het erfelijk materiaal van de zaadcel of eicel - aangeboren afwijkingen: ontstaan tijdens de zwangerschap door een teratogeen - teratogeen is een omgevingsfactor die schade toebrengt aan het ongeboren kind - chemische stoffen, straling en ziekteverwekkers - weefsel dat op dat moment in ontwikkeling is - eerste 8 weken zwangerschap: embryo is heel vatbaar voor teratogenen - foetale fase: foetus is minder vatbaar voor teratogenen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 30 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap 2.3.1 Positief gezondheidsgedrag - gezonde levenswijze - foliumzuur extra innemen - goede ontwikkeling zenuwstelsel - kleinere kans op afwijkingen van het zenuwstelstelsel Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 30 + 31 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap 2.3.2 Negatief gezondheidsgedrag - alcoholgebruik - foetaal alcoholsyndroom (FAS) - kleine hersenen, groeiachterstand, lagere intelligentie en achterstand in de geestelijke ontwikkeling - drugs - miskraam of vroeggeboorte - vertraagde ontwikkeling en groeiachterstand - baby vertoont na geboorte ontwenningsverschijnselen - roken (actief en passief) - bloedvaten van de placenta vernauwen - CO komt vast te zitten op het hemoglobine - lager geboortegewicht, meer kans op luchtweginfecties, astma en ontwikkelingsachterstand - geneesmiddelen - gevolgen zijn onvoldoende gekend - jaren ‘50: gebruik van softenon tegen ochtendmisselijkheid Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 31 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap 2.3.3 Omgevingsfactoren - röntgenstraling en radioactieve straling kunnen schade toebrengen aan DNA - milieuverontreiniging door zware metalen, pesticiden en hormoon verstorende stoffen kunnen invloed hebben op het ongeboren kind Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 32 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap 2.3.4 Ziekteverwekkers - Rode hond door rubellavirus - meestal milde ziektesymptomen - zwangere vrouwen kunnen een miskraam krijgen of ernstige afwijkingen bij het kind - meisjes worden voor de puberteit gevaccineerd - Toxoplasmose door ééncellige parasiet - besmetting via kat, kattenbak, tuinieren, besmette groenten, water of vlees - ongeboren kind: blindheid, een te klein hoofd of waterhoofd - Cytomegalie door cytomegalovirus - besmetting via lichaamsvocht van jonge kinderen, kleuterleidsters en kinderverzorgsters - ongeboren kind: doofheid, neurale en mentale problemen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 32 + 33 1 Van kiemcel tot baby 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap JUIST/FOUT? a Ingeboren afwijkingen ontstaan tijdens de zwangerschap. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap JUIST/FOUT? a Ingeboren afwijkingen ontstaan tijdens de zwangerschap. Antwoord: Fout: bij ingeboren afwijking is er een fout aanwezig in de eicel of de zaadcel, deze kan al bij de moeder of de vader aanwezig zijn of ontstaan tijdens de gametogenese. 1 Van kiemcel tot baby 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap JUIST/FOUT? b Wanneer je niet immuun bent voor het rodehondvirus mag je geen rauw vlees eten tijdens de zwangerschap. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 2.3 Beïnvloedende factoren tijdens de zwangerschap JUIST/FOUT? b Wanneer je niet immuun bent voor het rodehondvirus mag je geen rauw vlees eten tijdens de zwangerschap. Antwoord: Fout: rode hond verspreidt zich via de lucht of voorwerpen, toxoplasmose kan je oplopen door het eten van rauw vlees. 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid - Anticonceptie is het gebruik van technieken om zwangerschap te voorkomen - soorten anticonceptie - hormonale middelen - niet-hormonale middelen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 33 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.1 Hormonale anticonceptie - beïnvloeden de cyclus De anticonceptiepil of combinatiepil - bevat oestrogeen en progesteron 1) geen eisprong 2) slijmvlies wordt minder goed opgebouwd 3) verandering van de samenstelling van de slijmprop - 21 dagen innemen, maximaal 7 dagen niets innemen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 33 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.1 Hormonale anticonceptie De vaginale ring - zelfde werking als de combinatiepil - vaginale ring - inbrengen gelijk een tampon - 3 weken met ring - 1 week zonder ring De anticonceptiepleiser - anticonceptiepleister - 3 pleisters, elke week 1 - 1 week zonder pleister Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 34 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.1 Hormonale anticonceptie De minipil - enkel progesteron - tijdens de borstvoeding bruikbaar - minder betrouwbaar - minder bijwerkingen - de hele tijd doornemen Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 34 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.1 Hormonale anticonceptie De prikpil - progesteronachtige stof - één prik per drie maanden - heel betrouwbaar - minder hevige menstruatie - opstart onregelmatig bloedverlies - eigen hormonale cyclus komt soms moeilijker terug op gang Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 34 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.1 Hormonale anticonceptie Het hormonaal implantaat - enkel progesteron - plastiek staafje, binnenkant bovenarm - drie jaar - heel betrouwbaar - eigen hormonale cyclus komt gemakkelijker terug op gang - voelbaar door de huid - verwijdering kan soms lastig zijn Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 34 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.1 Hormonale anticonceptie De hormoonspiraal - T-vormig, flexibel stuk plastiek , in de baarmoeder - baarmoederslijmvlies gaat in rustfase - drie jaar - heel betrouwbaar - eigen hormonale cyclus komt gemakkelijker terug op gang - voelbaar door de huid - verwijdering via de draadjes Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 35 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.2 Niet-hormonale anticonceptie Het condoom - zowel vrouwencondoom als mannencondoom - barrière tussen zaadcel en eicel - goede betrouwbaarheid bij correct gebruik - bescherming tegen SOA’s Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 35 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.2 Niet-hormonale anticonceptie De koperspiraal - lijkt op hormonaal spiraal, gedeeltelijk omwonden met koperdraad - koper is giftig voor het embryo - abnormale opbouw baarmoederslijmvlies - 5 jaar - werkt onmiddellijk na plaatsing - normale cyclus blijft doorgaan - soms hevigere en pijnlijkere menstruatie Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 35 + 36 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.2 Niet-hormonale anticonceptie Sterilisatie Man - zaadleiders worden doorgeknipt en afgebonden - sperma bevat enkel zaadvocht - hormoonproductie blijft doorgaan - zelfde gevoel bij ejaculatie - zaadcelproductie blijft doorgaan - blijven in de bijbal en worden opgeruimd - niet onmiddellijk steriel: 6 maanden na sterilisatie, controle op zaadcellen in sperma Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 36 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.2 Niet-hormonale anticonceptie Sterilisatie Vrouw - eileiders worden doorgeknipt en afgebonden - eicel kan niet meer naar de baarmoeder - hormoonproductie blijft doorgaan - cyclus blijft normaal doorgaan - onmiddellijk steriel Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 36 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.3 Natuurlijke methoden - dag van eisprong achterhalen - geen ingreep en geen bijwerkingen - hele lage betrouwbaarheid - tussen de 50 en 230 vrouwen op 1000 worden toch zwanger - rond de eisprong hebben vrouwen namelijk meer zin in seks - eerder nuttig wanneer je wel zwanger wilt worden Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 36 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.3 Natuurlijke methoden Kalendermethode - 6 tot 12 maanden cyclus bijhouden - vruchtbare periode uitrekenen - langste cyclus min 10 dagen - kortste cyclus min 20 dagen - eerder nuttig wanneer je wel zwanger wilt worden Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 37 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.3 Natuurlijke methoden Temperatuurmethode - elke ochtend voor het opstaan de lichaamstemperatuur meten - na ovulatie is de lichaamstemperatuur 0,5 °C hoger - fouten zijn gemakkelijk te maken - ziekte of stress kunnen de lichaamstemperatuur verhogen Billingsmethode - opvolging structuur en hoeveelheid vaginaal slijm - rond ovulatie: meer, helder, vloeibaar en rekbaar slijm - rest: taai en kleverig slijm Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 37 2 Factoren die de voortplanting beïnvloeden 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid 2.4.4 Onbeschermde betrekkingen Morning-afterpil of noodpil - binnen de 72 uur - hoge dosis hormoon - kan invloed hebben op je gezondheid - enkel in nood: verkrachting, scheur van het condoom Koperspiraal - binnen de 5 dagen - innesteling wordt verhinderd Abortus - tot 12 weken na de bevruchting of 14 weken zwangerschap - via abortuspil of curettage - enkel in gespecialiseerde abortusklinieken, gesprekken met psycholoog en wachttijd Leerboek WACO 6 Natuurwetenschappen p. 48  https://www.allesoverseks.be/anticonceptie 1 Van kiemcel tot baby 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid JUIST/FOUT? a Hormonale anticonceptiemiddelen bevatten oestrogeen en progesteron. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid JUIST/FOUT? a Hormonale anticonceptiemiddelen bevatten oestrogeen en progesteron. Antwoord: Fout: sommige bevatten enkel progesteron. 1 Van kiemcel tot baby 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid JUIST/FOUT? b Een prikpil blijft drie jaar werkzaam. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid JUIST/FOUT? b Een prikpil blijft drie jaar werkzaam. Antwoord: Fout: een prikpil is 3 maand werkzaam. 1 Van kiemcel tot baby 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid JUIST/FOUT? c Natuurlijke methodes voor anticonceptie zijn minder betrouwbaar dan hormonale methodes. Antwoord: 1 Van kiemcel tot baby 2.4 Verminderen van de vruchtbaarheid JUIST/FOUT? c Natuurlijke methodes voor anticonceptie zijn minder betrouwbaar dan hormonale methodes. Antwoord: juist