GARAPENAREN PSIKOLOGIA: SARRERA (PDF)

25/9/24 GARAPENAREN PSIKOLOGIA: SARRERA 1.GAIA HAUR HEZKUNTZAKO GRADUA 1 1. DEFINIZIOA ETA HELBURUAK 2 1  25/9/24...

25/9/24 GARAPENAREN PSIKOLOGIA: SARRERA 1.GAIA HAUR HEZKUNTZAKO GRADUA 1 1. DEFINIZIOA ETA HELBURUAK 2 1  25/9/24 GARAPENAREN PSIKOLOGIAREKIN LOTURA DUTEN KONTZEPTUAK Haurtzaroaren / Garapenaren Nerabezaroaren/ helduaroaren… Psikologia Psikologia Bizi-zikloaren Psikologia psikologia Psikologia Ebolutiboa Genetikoa 3 GARAPENAREN PSIKOLOGIA: DEFINIZIOA Garapenaren psikologia giza garapenean bizi-zikloan zehar gertatzen diren aldaketa psikologikoen deskribapen, azalpen eta optimizazioaz arduratzen den zientzia da (Arranz, 1998) Diziplina zientifiko bat da zeinek aztertzen ditu sorkundetik, heriotzaraino, gizakion konstanteak baita aldaketa normatiboak eta ez-normatiboak, kualitatiboak eta kuantitatiboak, ebolutiboak eta inbolutiboak, faktore biologikoen edo heltze-faktoreen eta iraganeko eta oraingo ingurumen- faktoreen elkarreraginaren emaitzak direnak Azterlan horrek barne hartzen ditu aldaketa horien erregistroa eta deskribapena, horien askotariko kausen analisia, nahasmendu edo anomaliaren bat eragin dezaketen aldagaien konstelazioaren aurreikuspena eta pronostikoa, eta esku hartzeko prozedura egokienak, bereziki prebentziokoak, nahasmendu horiek saihesteko edo gutxitzeko eta, horrela, garapena optimizatzeko (Córdoba eta Lafuente, 2006-tik moldatuta) 4 2  25/9/24 GARAPENA Bizi – ziklo osoan zehar Aldaketa normatiboak – idiosinkratikoak Izaera jarraitua Biztanleria ia osoarengan adin zehatz batean Aldaketa kualitatiboak (gaitasunak) - kuantitatiboak (kopurua) Giza garapenaren alderdiak: izaera holistikoa 5 GARAPEN ARLOAK Zein garapen arlotan kokatuko zenukete Eta ondorengoak? ondorengo gaitasun bakoitza? - Puzzle bat egitea - Hitz egitea - Eskolan entzundako abesti baten keinuak - Lau hanketan ibiltzea etxean amari erakustea - Altuerarekiko beldurra izatea - Fardela erabiltzeari uztea - Atxikimendua garatzea (amarekiko / - Ama/aita eskolara nire bila etorriko direla aitarekiko lotura afektibo berezia) jakitea - Asteko egunak gogoratzea - Era kooperatiboan jolastea 6 3  25/9/24 GARAPENAREN PSIKOLOGIAREN HELBURUAK ­Garapenaren aro bakoitzean gizabanakoek duten jokabidea deskribatzea, hau da, aldaketa bakoitza zehatz-mehatz definitzea. ­Bizi-zikloan zehar jokabide-aldaketak eragiten dituzten kausak eta prozesuak identifikatzea, azalpen posibleak eskainiz. ­Ondorengo garapena aurreikustea eta iragartzea, aldez aurreko garapenean oinarrituta ­Prozesuan aldatzea eta esku hartzea garapen egokia sustatzeko. 7 2. ZERK ERAGITEN DU GIZA GARAPENA? 8 4  25/9/24 FAKTORE Faktore genetikoak: Kode genetikoa, adina (heltze NORMATIBOAK egutegia..) ALDAKETA (berdintzen gaituzte) Kulturarekin lotutako arauak / egoerak. Normatiboak NORMATIBOAK dira kohorte bateko (belaunaldi bateko) kide gehienei antzera eragiten badiete EPIGENETIKA Faktore normatiboak + ingurunekoak Ad. adimena (%80 kode genetikoa + %20 ingurunea) Zaintzak ALDAKETA EZ INGURUNE FAKTOREAK Elikadura NORMATIBOAK (ezberdintzen gaituzte) Osasun egoera Norberaren esperientziak …. 9 Txikitan, gaixorik izatea eta ospitalean Aitaren heriotza. hainbestetan egon behar izatea. Lehen hezkuntzan hastea. Lehen hilerokoa. Lau hanketan ibiltzea. Hitz egiten ikastea. Gerra zibila bizitzea. Gurasoen banaketa. Amaren lan-aldaketa bat. Bi oinekin batera salto egitea. Menopausia. Bizarra haztea. Unibertsitatean karrera bat hastea. 10 5  25/9/24 ERAGINAK GARAPENEAN ADINA ETA ALDAKETA (Cuasi) NORMATIBOAK (Ia) pertsona guztiok (kultura eta kontestu sozial berean bizi diren pertsonak) bizi izaten ditugun gertaerak dira eta modu beretsuan bizi ditugunez, “normalizatzen”= berdintzen = homogeneizatzen gaituzte. EPEALDI KRITIKOAK: Víctor, Genie, Marcos // Talidomina Denboraren leiho txiki bat, non estimulu edo nutriente faltak bereziki eragingo dion gorputz atal edo funtzio baten garapenari EPEALDI SENTIKORRAK Leiho zabalagoa, non errazagoa den ikasketa eta trebezia zehatz batzuk bereganatzea (10 urte arte, neuroplastizitatea) 11 ADINA: GARAPENAREN AROAK Jaio aurreko aroa Giza organismoa zelula bakarra izatetik milioika zelula izatera pasatzen da Garapen kognitiboa eta sozioafektiboa hasten dira Herentziak eta inguruneak eragina dute Lehen haurtzaroa Mugitzeko gaitasuna eta koordinazioa garatzen dira. (0-2) Gaitasun sentsorialak eta integrazio sentsoriala hobetzen dira Komunikazioa eta ahozko hizkuntza agertzen dira. Objektuaren iraunkortasuna eta funtzio sinbolikoa garatzen dira Familiako kideen arteko atxikimendua sortzen da Konfiantza edo mesfidantza izaten eta maitasuna adierazten ikasten du Oinarrizko sentimendu eta emozioak adierazteko ahalmena ikus daiteke Nortasunarekin eta izaerarekin lotura duten ezberdintasunak adierazten dituzte Identitate sexualaren lehen ezagutzak ikus daitezke 12 6  25/9/24 ADINA: GARAPENAREN AROAK Eskola aurreko urteak Hazkuntza fisikoa eta esfinterren kontrolaren garapenaren lorpena (2-6) Beste pertsonen nahiak, asmoak edo ikuspuntuak ulertzeko eta aurreikusteko gaitasuna sortzen da (egozentrismoa gainditzen da, àadimenaren teoria) Nor bere kontzeptua eta nortasuna garatzen hasten da Genero-rolak bereganatzen hasten dira Beste haur batzuekin jolasteko nahia adierazten du Eskolako urteak (6-12) Aurrerapausoak: irakurtzen, idazten, zenbatzen, mundua ulertzen eta era logiko batean pentsatzen (eragiketa zehatzak menperatzen dituzte) Arrakasta akademikoak eta gurasoekiko egokitzapenak garrantzia hartzen du Garapen psikosozialean eta moralean izugarrizko aurrerapausoak gertatzen dira 13 ADINA: GARAPENAREN AROAK Nerabezaroa (12-20) Heldutasun sexuala lortzen da Eragiketa formalen pentsamendua (pentsamendu logikoa era hipotetikoan, metakognizioa...) Helduen munduan sartzeko prestakuntza Betebehar psikosozial garrantzitsua: identitate positibo bat lortzea. Gurasoekiko independentzia eta lagunekiko lotura garatzen dira Helduaroa (20-65) Inguruneko faktoreen garrantzia Zenbait rol eskuratzen dira: bikotekidea, aita/ama, langilea, etab. Zahartzaroa (+65) Egokitzapen-unea Gaitasun fisikoen gainbehera Hainbat aldaketa: egoera pertsonalean, egoera sozialetan eta harremanetan 14 7  25/9/24 ERAGINAK GARAPENEAN Espezie bateko partaide izatea (plangintza biologikoa) Familiatik jasotako ezaugarri genetikoak Gizartea, kultura eta une historikoa (osasun egoera, hezkuntza…) Subjektuaren taldea (familiakideen arteko harremanak, maila sozioekonomikoa...) Zaintzak (elikadura, loa, mugimendua…) Norberaren esperientziak GIZA GARAPENA 15 ADIBIDE BAT 16 8  25/9/24 HERENTZIA ETA INGURUNEA Faktore biologikoak, genetikoki jasotzen dena (J.J. Rousseau, Innatismoa Gaur egun: Plangintza naturala) elkarrekintzaren planteamendua Garapena faktore hereditario eta sozialen arteko elkarrekintzaren Inguruneko faktore eta esperientzia guztiak ondorio da (J.Locke, anbientalismoa, Tabula rasa) Innatistak Garapena GENEETAN zehaztuta dago Anbientalistak INGURUNEAK garapenean eragiten du 17 Dualismoa %40 GENEEK + %60 INGURUNEAK Gaur egun GENEEK eta INGURUNEAREN arteko harremana? Zein unetan determinatzaileagoak? Herentzia + Ingurunea Garapena determinatu EDUKI ITXIAK (1) Ezaugarri morfologikoak (2) Heltze-egutegia KODE GENETIKOAN ELKARREKINTZAREN - Filogenetikoak K - Espeziaren eboluzioak determinatutakoa - Esperientziak ezin ditu aldatu EDUKI IREKIAK PLANTEAMENDUA - Ontogenetikoak K- Garapen aukerekin zerikusia dute - Inguruneak garapenean eragin Eduki itxiak (heltze egutegia) Eduki irekiak (gaitasunak) + ingurunearen eragina Garapena KANALIZAZIOA - Lehenengo haurtzaroko garapen goiztiarra oso kanalizatuta dago K * Gizakiak zenbat eta gazteagoak izan orduan eta berdintsuagoak dira *Gutxieneko estimulazioa badago ere gutxieneko garapena emango da - Bigarren haurtzarotik Aarrera kulturak eragindako desberdintasunak handitu * Garapena gero eta gutxiago kanalizatuta egongo da * Sentsibilitate handiagoa inguruko estimulazioarekiko Iturria: Antonio-Agirre,2018 18 9  25/9/24 ELKARREKINTZAREN PLANTEAMENDUA: KANALIZAZIOA Garapen lehenengo urteetan faktore hereditarioek eragin handiagoak izango dute, ondoren, ingurunearen eraginak garrantzia hartzen du. Gizakiok zenbat eta gazteagoak izan, orduan eta antzekoagoak gara. 19 BALTES ET AL, 1980 20 10  25/9/24 ELKARREKINTZAREN PLANTEAMENDUA: KANALIZAZIOA LEHENENGO HAURTZAROA (0-2 urte bitartean)à garapena oso kanalizazatuta dago. Eduki itxiek inguruneak baino gehiago eragiten dute. Honek badu arrazoi ebolutiboa, izan ere, haurraren lehenengo bi urteetan kanpotik gutxieneko estimulu kantitate bat jasotzen badute ere, eduki itxiak determinatzaileagoak izatea badakar bermaturik izatea behintzat gutxieneko garapena eta biziraupena. Etapa honetan haurrak, kultura desberdinekoak badira ere, garapenari dagokionez, oso berdintsuak dira. BIGARREN HAURTZAROTIK AURRERA: garapena gero gutxiago egongo da kanalizatuta kode genetikoko eduki irekiak determinatzaileagoak izango direlako. Haurrek ingurunetik jasoko dituzten estimuluen eragin handiagoa izango dutela garapenean. Horregatik, bigarren haurtzarotik alde nabaria egon daiteke bi haurren arteko garapenean. 21 1.PRAKTIKA 22 11  25/9/24 HELBURUAK Garapenaren determinatzaileak aztertzea. Garapenaren arlo desberdinak behatzen hastea (fisikoa, kognitiboa eta soziala). Genetikak eta inguruneak haurren garapenean duten eraginari buruz hausnartzea. 23 ORIENTABIDEAK ØIkasleek, BANAKA, dokumentala ikusi ondoren, galdera batzuk erantzun beharko dituzte (eGelan daude). ØGalderak eta erantzunak, pdf artxibo batean, beranduenez, urriaren 4rako (23:59), eGelara igoko dira. 24 12  25/9/24 Babies dokumentala ikusi ondoren, erantzun itzazu jarraian agertzen diren galderak: ØZer da gehien harritu zaituena? Zergatik? ØBa al dago antzekotasunik lau haurren artean? Zein/Zeintzuk? Ø Nola deitzen diote psikologo ebolutiboek gure artean antzekotasun handiak egoteari, batez ere bizitzako lehen etapetan? Zergatik gertatzen dira antzekotasun horiek? ØBa al dago desberdintasunik lau haurren artean? Zein/ Zeintzuk? Zergatik ikus ditzakegu desberdintasun horiek? ØDokumental honetan agertzen diren lau herrialdeen artean sozializazio eta ume txikien zaintza ohitura desberdinak daude, Zeintzuk ikusi dituzue? Zer eragin izan dezakete umeen lehenengo urteko garapenean? Ø Herentzia – ingurune eztabaida klasikoari buruz azken gogoeta kritiko bat egin, dokumental honen ekarpen nagusiak, klasean landutako materiala edo zuk bilatzen duzun material osagarria erabiliz. 25 BABIES: EBALUATZEKO IRIZPIDEAK Haurrak ondo identifikatuta agertzen dira (bakoitza bere izenarekin)? Diskurtsoa à Ideiak ordenatuta eta lotuta daude? Koherenteak daude galdetzen denarekin? Ba al dago logikarik ideien aurkezpenean? Behaketa gaitasuna à garapen arloak, elkarrekintzaren planteamendua eta garapenaren determinatzaileak ondo identifikatuta agertzen dira adibideetan? Hausnarketa kritikoa à baieztapenak arrazoituta daude teoria erabiliz? Ikasleak pentsamendu kritikoa adierazten du? Praktikaren egokitzapen orokorraà oro har, praktika egokia da? Iklaseak dokumentala erabili du teoria ulertu duela esleitzeko? 26 13  25/9/24 BABIES: EBALUATZEKO IRIZPIDEAK Itxura aldetik, praktika txukuna al da? (marginak, lerroen arteko espazioa, eta abar) Ortografia eta gramatika zuzenak dira? (5 akats baino gehiago agertzen badira, praktika ez da zuzenduko). Izen-abizenik gabeko dokumentuak (testuan bertan agertu behar dira) ez dira zuzenduko. Epez-kanpoko entregatutako lanak ez dira onartuko. 27 3.PARADIGMAK ETA TEORIA NAGUSIENAK 28 14  25/9/24 PARADIGMAK ETA TEORIAK GARAPENAREN PSIKOLOGIAN ZER DA TEORIA BAT? ­ Terminoen definizioak eta legeak biltzen dituen adierazpen multzoa da ­ Ezagutzak antolatzea eta etorkizunean egingo diren ikerketak gidatzea da haren funtzioa ­ Teorien bidez, fenomenoak azaldu eta etorkizunean jazoko diren gertakariak aurresan ditzakegu ZER DIRA PARADIGMAK? ­ Teorien oinarrian dauden eta testuinguru historiko, sozial edo kulturalarekin lotuta dauden munduari buruzko oinarrizko ideien multzoa dira paradigmak. ­ Oinarrizko planteamendu horiek askotan ez dira behar bezala adierazten, baina teoriaren edukia gidatzen dute, adibidez, aztertu beharreko aldagaiak zehaztu, aldagaien arteko harremana aztertu, hipotesien formulatzea egin eta abar. ­ Teorien oinarrian dauden oinarrizko planteamendu horiek dira, hain zuzen ere, eredu edo paradigmak. 29 PARADIGMAK GARAPENAREN PSIKOLOGIAN PARADIGMA PARADIGMA PARADIGMA MEKANIZISTA ORGANIZISTA TESTUINGURUZKO- DIALEKTIKOA 30 15  25/9/24 31 Baldintzapen klasikoa (Pavlov, Watson) P. Mekanizista Baldintzapen operantea (Skinner) Ikaskuntza soziala (Bandura) Garapen psikosexuala (Freud, Erikson) P. Organizista Epistemologia genetikoa (Piaget) Teoria etologikoa (Bowlby) P. Testuinguruzko Teoria ekologikoa (Bronfenbrenner) dialektiko sistemikoa Teoria soziohistorikoa (Vigotsky) 32 16  25/9/24 EREDU TEORIKOAK: PUZZLE DINAMIKA 1. Teoriak ikasleen artean bananduko dira, aditu taldeak osatzen. 2. Ikasle bakoitzak tokatu zaion teoria landuko du, oinarrizko materiala (eGelan) irakurtzen eta ulertzen, baita, material osagarria bilatzen, beharrezkoa baldin bada. (etxean) 3. Aditu taldeak bilduko dira, zalantzak argitzeko eta bere teoriari dagokion irudiak, jarduerak elkarrekin egiteko. 4. Talde mistoak osatuko dira eta norberak, bere taldekideei, bere teoria, irudiak, oinarrizko kontzeptuak edo adibideak azalduko die. 5. 2. PRAKTIKA: Banaka, eGelan dagoen galdesorta (egia/gezurra) beteko da. (etxean) 33 BLANDINTZAPEN KLASIKOA: PAVLOV 34 17  25/9/24 BLANDINTZAPEN KLASIKOA: WATSON 35 BALDINTZAPEN KLASIKOA: GELAKO ADIBIDEAK 36 18  25/9/24 BALDINTZAPEN OPERANTEA: SKINNER 37 BALDINTZAPEN OPERANTEA: ERREFORTZUAK ETA ZIGORRAK 38 19  25/9/24 BALDINTZAPEN OPERANTEA: ERREFORTZUEN ETA ZIGORREN ADIBIDEAK 39 IKASKUNTZA SOZIALA: BANDURA 40 20  25/9/24 IKASKUNTZA SOZIALA: GELAKO ADIBIDEAK 41 GARAPEN SOZIOAFEKTIBOA: FREUD Adina Etapa Gune Ohiko portaerak psikosexual erogenoak 0-1 Aho aroa Ahoa, Ahoarekin arakatzea 1-3 Uzki aroa ezpainak Uzkia miazkatu, kozka-egin Kanporatzailea ADIBIDERIK? Gordetzailea 3-6 Aro falikoa Genitalak Genitalekiko intresa Edipo / Electra konplejoak 6-11 Latentzia Ezagutzak eta aroa gaitasunak barneratzea Nerabezaro Aro Genitalak Familiarik kanpoko tik aurrera genitala sexu-interesa 42 21  25/9/24 EPISTEMOLOGIA GENETIKOA: PIAGET Guztiok estadio berdinetatik pasatzen gara. Oinarrizko kontzeptuak: eskema, asimilazioa, akomodazioa AZALDU ETA EMAN ADIBIDEAK ADINA ESTADIOA EZAUGARRIAK Jaiotzetiko erreflexuak egitea 0-2 urte Adimen sentsoriomotorra Esploratzen hastea Eragiketa aurreko Hizkuntza sozializazio gisa 2-6 urte pentsamendua Pentsamendua garatzea Logika sortzea 6-11 urte Eragiketa konkretuak Operazio mental konkretuak Hausnarketa 11< urte Eragiketa formalak Teoriak eta hipotesiak 43 TEORIA ETOLOGIKOA: BOLWBY Genetikoki prest gaude pertsona batekiko harreman berezi bat sortzeko (normalean, ama) Zaintza iraunkorrak à atxikimendua garatzen da (faseak) Atxikimendu irudia à base ziurra mundua arakatzeko Atxikimendu motak Banatze antsietatea LOTURA EGOKITZE-ALDIAREKIN? 44 22  25/9/24 GARAPENAREN EREDU EKOLOGIKOA: BROFENBRENNER (1979) 45 GURE AITONA- GURE GURASOEN GURE HAURTZAROA GAUR EGUN HAUR AMONEN HAURTZAROA HEZKUNTZKO UMEEN HAURTZAROA HAURTZAROA MIKROSISTEMA MESOSISTEMA EXOSISTEMA MAKROSISTEMA KRONOSISTEMA 46 23  25/9/24 TEORIA SOZIO-HISTORIKOA: VIGOTSKY 47 TEORIA SOZIO-HISTORIKOA: VIGOTSKY OINARRIZKO KONTZEPTUAK: Goi-mailako prozesu psikologikoen sorkuntza bikoitzaren legea. Interakzio soziala azpimarratzea Hizkuntzaren garrantzia (baliabidea) Garapen Hurbileko Eremua 48 24  25/9/24 ESKERRIK ASKO! 49 25