Sharecropping Contract PDF

‫عقدمزارعه‬ Sharecropping Contract  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫«« بسم اهلل الرّحمن الرّح...

‫عقدمزارعه‬ Sharecropping Contract  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫«« بسم اهلل الرّحمن الرّحیم»»‬ ‫مباحث فقهی و حقوقی عقد مزارعه از کتاب « اللمعه الدمشقیه» اثر مرحوم شهید اول و قانون مدنی‬ ‫ارکان عقد مزارعه‪.1 :‬مزارع ( مالک‪ ،‬صاحب زمین) ؛ ‪.2‬زارع‪ ،‬عامل‪ ،‬زراعت کننده‪ ،‬برزگر؛ ‪.3‬تعیین مدت‬ ‫‪.1‬تعریف و ماهیت عقد مضاربه‬ ‫هِيَ مُعَامَلَةٌ عَلَى الْأَرْضِ بِحِصَّةٍ مِنْ حَاصِلِهَا إِلَى أَجَلٍ مَعْلُومٍ وَ عِبَارَتُهَا‪ :‬زَارَعْتُكَ أَوْ عَامَلْتُكَ أَوْ سَلَّمْتُهَا إِلَيْكَ وَ شِبْهُهُ‪،‬‬ ‫‪.1-1‬‬ ‫فَتَقْبَلُ لَفْظَا‪.‬مزارعه معامله ای بر سرِ زمين است در برابر بخشي از حاصل آن‪ ،‬تا زماني معلوم‪ [.‬به دیگر سخن در‬ ‫مزارعه یك طرف‪ ،‬مالك زمين و طرف دیگر برزگر است که با هم قرار مي گذارند برزگر در زمين کشاورزی کند و‬ ‫مقدار مشخصي از محصول زمين را خود بردارد و مقداری از آن را به مالك بدهد] و عبارتش به صورت «زمين را به‬ ‫مزارعه دادم به تو» یا «با تو معامله کردم» یا «زمين را به تو تحویل دادم» و مانند آن است و قبولش لفظي است‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸1۵‬مُزارعه عقدی است که بموجب آن اَحَد طرفين زميني را برای مدت معيّني بطرف دیگر مي دهد که آنرا‬ ‫زراعت کرده و حاصل را تقسيم کنند‪.‬‬ ‫عَقْدُهَا لَأَزِمٌ وَ یَصِحُ التَّقَائِلُ وَلَا تَبْطُلُ بِمَوْتِ أَحَدِهِمَا‪.‬‬ ‫‪.2-1‬‬ ‫عقد مزارعه الزم است و توافق بر فسخ آن [ = تقایل ] در آن صحيح است‪ ،‬و با مرگ یکي از طرفين باطل نمي شود‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸2۸‬عقد مُزارعه عقدی است الزم‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸2۵‬عقد مُزارعه بفوت متعاملين یا اَحَد آنها باطل نمي شود مگر اینکه مباشرت عامل شرط شده باشد در‬ ‫اینصورت بفوت او منفسخ مي شود‪.‬‬ ‫‪.2‬احکام عقد مزارعه‬ ‫‪.1-2‬لزوم تعیین حصه به اشاعه‬ ‫‪َ -‬لَا بُدَّ مِنْ کَوْنِ النِّمَاءِ مُشَاعَاً تَسَاوَیا فِيهِ أَوْ تَفَاضَال‪.‬محصول زمين در مزارعه ميان طرفين عقد‪ ،‬مشاع است‪ ،‬خواه سهم‬ ‫آنها مساوی باشد یا سهم یکي بيش از دیگری باشد‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸1۵‬در عقد مُزارعه حِصّه هر یك از مُزارع و عامل باید بنحو اشاعه از قبيل رُبع یا ثُلث یا نصف و ‪...‬معين‬ ‫گردد و اگر بنحو دیگر باشد احکام مُزارعه جاری نخواهد شد‪.‬‬ ‫‪.2-2‬جواز شرط اعطاء اضافه بر حصه در مزارعه بر خالف مضاربه ( م‪ ۸25.‬ق‪.‬م)‬ ‫‪ -‬لَوْ شَرَطَ أَحَدُهُمَا عَلَى الْآخَرِ شَيْئًا یَضْمَنُهُ مُضَافًا إِلَى الْحِصّةِ صَحٌ‪.‬اگر یکي از طرفين عقد عالوه بر سهم خود بر‬ ‫دیگری چيزی از طال و نقره و غير آن شرط کند که دیگری ضامن آن باشد‪ ،‬صحيح است‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸25‬در مُزارعه جائز است شرط شود که یکي از دو طرف عالوه بر حِصّه از حاصل مال دیگری نيز بطرف‬ ‫مقابل بدهد‪.‬‬ ‫‪ -‬البته باید توجه داشته باشيم که در عقد مُزارعه اگر شرط شود که تمام ثَمره مال مُزارع یا عامل تنها باشد عقد باطل‬ ‫است‪ (.‬ماده ‪ ) ۸۳2‬زیرا شرط فوق خالف مقتضای ذات عقد مزارعه است‪ (.‬بند ‪ 1‬ماده ‪ 2۳۳‬ق‪.‬م)‬ ‫‪.3-2‬ترک عمل و انقضای مدت مزارعه‬ ‫وَلَوْ مَضَتِ الْمُدَّةُ وَالزَّرْعُ بَاقٍ فَعَلَى الْعَامِلِ الْأَجْرَةُ وَ لِلْمَالِكِ قَلْعُهُ‪.‬اگر زمان معين شده در عقد مزارعه سپری شود و‬ ‫‪-‬‬ ‫محصول همچنان بر سر زمين باشد‪ ،‬برزگر باید اجرت مدت باقي مانده را بپردازد‪ ،‬و مالك حق دارد محصول را از زمين‬ ‫بکَند‪.‬زیرا برزگر از آن به بعد حقي بر زمين ندارد‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸۳۸‬اگر عامل زراعت نکند و مدت منقضي شود مُزارع مستحق اجرتالمثل است‪.‬‬ ‫‪ -‬نرسیدن اتفاقی زرع در انقضای مدت مزارعه‪.‬‬ ‫ماده ‪ - ۸۴5‬هر گاه مدت مُزارعه منقضي شود و اتفاقاً زَرع نرسيده باشد مُزارع حق دارد که زراعت را اِزاله کند یا آنرا‬ ‫‪-‬‬ ‫باخذ اُجرتُ المثل ابقاء نماید‪.‬‬ ‫سه نکته‪:‬‬ ‫‪.1‬نرسيدن زرع باید«اتفاقي» باشد‪ ،‬زیرا اگر مدت عقد مزارعه با زرع مقصود طرفين متناسب نباشد عقد باطل است‪(.‬کاتوزیان)‪.‬‬ ‫‪.2‬اجازه مندرج در ماده ‪ ۸5۴‬ق‪.‬م‪.‬در مورد احداث بنا یا غرس اشجار موجد «حق انتفاع» است اما اجازه مندرج در ماده ‪۸۴5‬‬ ‫ق‪.‬م‪.‬در مورد زراعت «اذن در اباحه» است‪.‬‬ ‫‪.۳‬حکم ماده ‪ ۸۴5‬امری نبوده و مي توان خالف آن تراضي کرد (امامي)‬ ‫‪.4-2‬لزوم قابل بودن زمین برای زرع مقصود و آثار آن‬ ‫‪ -‬وَلَا بُدَّ مِنْ إِمْکَانِ االنْتِفَاعِ بِالْأَرْضِ بِأَنْ یَکُونَ لَهَا مَاءٌ مِنْ نَهْرٍ أَوْ بِئْرٍ أَوْ مَصْنَعِ أَوْ تَسْقِيْهَا الْغُيُوتُ غَالِبًا‪ ،‬وَلَوْ أَنْقَطَعَ فِي جَمِيعِ‬ ‫الْمُدَّةِ أَنْفَسَخَتْ وَ فِي الْأَثْنَاءِ یَتَخَيَّرُ الْعَامِلُ‪ ،‬فَإِنْ فَسَخَ فَعَلَيْهِ بِنِسْبَةِ مَا سَلَفَ‪.‬زمين مورد مزارعه باید صالحيت بهره وری در‬ ‫جهت کشت محصول مورد نظر را داشته باشد‪ ،‬به این صورت که از جوی یا چاه یا برکه به آن آب پرسد‪ ،‬یا آنکه غالباً‬ ‫بر آن باران ببارد‪.‬و در صورتي که آب در همه مدت از آن قطع شود با آنکه در گذشته عادتاً به آن آب مي رسيده عقد‬ ‫مزارعه فسخ مي شود‪.‬و اگر در ميان مدت به آن آب نرسد‪ ،‬برزگر بين ابقاء عقد و فسخ آن مخير مي باشد‪.‬و اگر آن را‬ ‫فسخ کند باید اجرت مدتي را که زمين در دست او بوده بپردازد‪.‬‬ ‫‪3‬‬  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸2۳‬زميني که مورد مُزارعه است باید برای زَرع مقصود قابل باشد؛ اگر چه محتاج به اصالح یا تحصيل آب‬ ‫باشد و اگر زَرع محتاج بعملياتي باشد از قبيل حفر نهر یا چاه و ‪...‬و عامل در حين عقد جاهل بآن بوده باشد حق فسخ‬ ‫معامله را خواهد داشت‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸2۵‬هر گاه زمين بواسطه فقدان آب یا علل دیگر از این قبيل از قابليت انتفاع خارج شود و رفع مانع ممکن‬ ‫نباشد عقد مُزارعه منفسخ مي شود‪.‬‬ ‫‪.5-2‬اطالق زرع و حکم تغییر زرع مقصود‬ ‫‪ -‬وَإِذَا أَطْلَقَ الْمُزَارَعَةَ زَرَعَ مَا شَاءَ‪ ،‬وَلَوْ عَيَّنَ لَمْ یَتَجَاوَزْ مَا عُيِّنَ لَهُ‪.‬فَلَوْ زَرْعَ األَضْرَّ قِيلَ ‪ :‬یَتَخَيَّرُ الْمَالِكُ بَيْنَ الْفَسْخِ فَلَهُ أَجْرَةُ‬ ‫الْمِثْلِ وَ بَيْنَ الْإِبْقَاءِ فَلَهُ الْمُسَمَّى مَعَ الْأَرْشِ‪ ،‬وَلَوْ کَانَ أَقَلَّ ضَرَرَاً جَازَ‪.‬اگر عقد مزارعه مطلق باشد برزگر هر چه بخواهد‬ ‫در آن کشت مي کند و اگر مالك نوع خاصي را معين کند باید همان را کشت کند و در صورتي که مخالفت کند و‬ ‫چيزی بکارد که به حال زمين از آنچه مالك معين کرده زیان بخش تر است برخي گفته اند‪ :‬مالك مي تواند مزارعه را‬ ‫فسخ کند که در این صورت اجرة المثل آنچه برزگر کاشته برای مالك خواهد بود؛ و مي تواند مزارعه را ابقاء کند که‬ ‫در این صورت اجرة المسمي همراه با ارش برای او خواهد بود و اگر برزگر [ مخالفت کند و] چيزی بکارد که ضرر و‬ ‫زیان کمتری بر زمين وارد مي آورد‪ ،‬مانعي ندارد‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸2۴‬نوع زَرع باید در عقد مُزارعه معين باشد مگر اینکه بر حسب عُرف بَلَد معلوم و یا عقد برای مطلق زراعت‬ ‫بوده باشد در صورت اخير عامل در اختيار نوع زراعت مختار خواهد بود‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸۳۵‬هر گاه در عقد مُزارعه زَرع معيّني قيد شده باشد و عامل غير آنرا زَرع نماید مُزارعه باطل و بر طبق ماده‬ ‫‪ ۸۳۳‬رفتار مي شود‪.‬‬ ‫‪.6-2‬مالک بذر و عوامل‬ ‫‪ -‬وَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَحَدِهِمَا الْأَرْضُ حَسْبُ وَمِنَ الْآخَرِ الْبَدْرُ وَ الْعَمَلُ وَ الْعَوَامِلُ‪ ،‬وَکُلُّ وَاحِدَةٍ مِنَ الصُّوَرِ الْمُمْکِنَةِ جَائِزَةٌ‪.‬‬ ‫در مزارعه جایز است که زمين به تنهایي از آن یك طرف باشد و بذر و کار و ابزار کشت از آن دیگری باشد و هر یك از‬ ‫صورتهای ممکن در مسأله‪ ،‬جایز است‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸21‬در عقد مُزارعه ممکن است هر یك از بذر و عوامل مال مُزارع باشد یا عامل در این صورت نيز حِصّه‬ ‫مشاع هر یك از طرفين بر طبق قرارداد یا عرف بَلَد خواهد بود‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸22‬در عقد مُزارعه الزم نيست که متصرف زمين مالك آنهم باشد‪ ،‬ولي الزم است که مالك منافع بوده باشد یا‬ ‫بعنواني از عناوین از قبيل والیت و ‪...‬حق تصرّف در آنرا داشته باشد‪.‬‬ ‫‪4‬‬  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫‪.7-2‬اختالف مالک و زارع‬ ‫‪ -‬وَلَوْ اخْتَلَفَا فِي الْمُدَّةِ حَلَفَ مُنْکِرُ الزِّیَادَةِ وَ فِي الْحِيَّةِ صَاحِبُ الْبَذْرِ‪ ،‬وَلَوْ أَقَامَا بَيِّنَةً قُدَّمَتْ بَيْنَةُ الْآخَرِ‪ ،‬وَقِيلَ ‪ :‬یُقْرَعُ‬ ‫اگر مالك و برزگر در مدت مزارعه اختالف کنند‪ ،‬کسي که منکر زیاده است قسم مي خورد و اگر در سهم و حصه ميانشان‬ ‫اختالف شود‪ ،‬صاحب بذر قسم مي خورد‪.‬و اگر هر دو بينه اقامه کنند در هر دو مسأله بينه دیگری مقدم مي شود‪.‬و برخي گفته‬ ‫اند ميانشان قرعه مي اندازند‪.‬‬ ‫‪.8-2‬حدود اختیارات عامل ( زارع)‬ ‫‪ -‬وَلِلْمُزَارِعِ أَنْ یُزَارِعَ غَيْرَهُ أَوْ یُشَارِكَ غَيْرَهُ إِلَّا أَنْ یَشْرُطَ عَلَيْهِ الْمَالِكُ الزَّرْعَ بِنَفْسِهِ‪.‬برزگر مي تواند با دیگری مزارعه کند و‬ ‫یا با دیگری شریك شود‪.‬زیرا او با عقد مزارعه مالك منفعت زمين شده است و مي تواند آن را به دیگری منتقل کند‪ ،‬و‬ ‫یا با دیگری در آن شریك شود‪.‬مگر آنکه مالك با او شرط کرده باشد که خودش در زمين زراعت کند‪.‬‬ ‫ماده ‪ - ۸۴1‬عامل مي تواند برای زراعت اَجير بگيرد یا با دیگری شریك شود‪ ،‬ولي برای انتقال معامله یا تسليم زمين‬ ‫‪-‬‬ ‫بدیگری رضای مُزارع الزم است‪.‬‬ ‫‪.9-2‬خراج زمین به عهده مالک‬ ‫وَ الْخَرَاجُ عَلَى الْمَالِكِ إِلَّا مَعَ الشَّرْطِ‪.‬خراج [ = مالياتي که به نسبت مساحت زمين بر زمين قرار داده مي شود‪ ،‬عوارض‬ ‫شهرداری و هزینه ثبت ملك و نظير آن] به عهده مالك زمين است‪ ،‬مگر آنکه خالف آن شرط شود‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸۴2‬خَراج زمين بعهده مالك است مگر اینکه خالف آن شرط شده باشد سایر مخارج زمين بر حسب تعيين‬ ‫طرفين یا مُتَعارف است‪.‬‬ ‫‪.11-2‬اثر بطالن عقد در مالکیت حاصل‬ ‫وَإِذَا بَطَلَتِ الْمُزَارَعَةُ فَالْحَاصِلُ لِصَاحِبِ الْبَذْرِ وَ عَلَيْهِ الْأَجْرَةُ‪.‬هر گاه مزارعه باطل شود حاصل کشت از آنِ صاحب بذر‬ ‫‪-‬‬ ‫است‪ ،‬و او باید اجرت سایر چيزها را بپردازد‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪- ۸۳۳‬اگر عقد مُزارعه بعلتي باطل شود تمام حاصل مال صاحب بذر است و طرف دیگر که مالك زمين یا آب یا‬ ‫صاحب عمل بوده است بنسبت آنچه که مالك بوده مستحق اجرتالمثل خواهد بود‪.‬اگر بذر مشترك بين مُزارع و عامل‬ ‫باشد حاصل و اجرتالمثل نيز بنسبت بذر بين آنها تقسيم مي شود‪.‬‬ ‫‪5‬‬  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫تذکر‪ :‬ماده فوق‪ ،‬ناظر به موردی است که عقد از ابتدا باطل است‪.‬پس هرگاه عقد بعد از ظهور ثمره‪ ،‬منفسخ شود‪،‬‬ ‫مزارع و عامل‪ ،‬در محصول شریك هستند ‪ (.‬کاتوزیان و لنگرودی)‬ ‫‪.11-2‬اثر فسخ پیش از ظهور ثمره در مالکیت آن‬ ‫ماده ‪ - ۸۳۵‬هر گاه مُزارعه در اثناء مدت قبل از ظهور ثَمره فسخ شود حاصل مال مالك بذر است و طرف دیگر مستحق‬ ‫اُجرتُالمِثل خواهد بود‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬مبنای ماده فوق‪ ،‬حکم ماده ‪ ۸۳1‬ق‪.‬م است که در آن‪ ،‬مالکيت عامل‪ ،‬با ظهور ثمره محقق مي شود‪ (.‬امامي)‬ ‫‪.12-2‬اثر فسخ پیش از ظهور ثمره در مالکیت آن‬ ‫ماده ‪ - ۸۳۵‬هر گاه مُزارعه بعد از ظهور ثَمره فسخ شود هر یك از مُزارع و عامل بنسبتي که بين آنها مقرر بوده شریك در ثَمره‬ ‫هستند ليکن از تاریخ فسخ تا برداشت حاصل هر یك باخذ اُجرتُالمِثل زمين و عمل و سایر مصالحاالمالك خود که بحِصّه مقرر‬ ‫بطرف دیگر تعلق ميگيرد مستحق خواهد بود‪.‬‬ ‫نکته‪ :‬در صورت فسخ پس از ظهور ثمره‪ ،‬زرع تا هنگام برداشت محصول در زمين مي ماند و مالك نمي تواند قلع آن را‬ ‫بخواهد؛ زیرا سهمي از محصول متعلق به عامل است و به اجازه مالك کشت شده است‪ (.‬امامي)‬ ‫‪.13-2‬ضمانت عامل‬ ‫ماده ‪ - ۸۳۵‬هر گاه عامل بطور مُتَعارف مواظبت در زراعت ننماید و از این حيث حاصل کم شود یا ضرر دیگر متوجه مُزارع‬ ‫گردد عامل ضامن تفاوت خواهد بود‪.‬‬ ‫‪ -‬تعهد عامل به مواظبت از زراعت « تعهد به وسيله» است‪ ،‬مگر اینکه خالف آن در عقد تصریح شده باشد و ضمان در‬ ‫صورتي برای او ایجاد مي شود که بتوان تقصير او را ثابت کرد‪.‬اما تعهد به زراعت « تعهد به نتيجه« است‪.‬‬ ‫‪.14-2‬موارد بطالن ‪ ،‬انفساخ و فسخ عقد مزارعه‬ ‫‪ -‬موارد بطالن‬ ‫‪.1‬عيب مانع انتفاع یا خروج زمين از قابليت ( ماده ‪ ۸2۵‬ق‪.‬م)‬ ‫‪.2‬تغيير زرع مقصود ( ماده ‪۸۳۵‬ق‪.‬م)‬ ‫‪.۳‬شرط تعلق تمام ثمره به یکي از متعاقدین ( ‪ ۸۳2‬ق‪.‬م)‬ ‫‪6‬‬  ‫« عقود معین ‪ »2‬استاد دهقان نژاد‬ ‫‪.۴‬عدم تعيين مدت و همچنين عدم تناسب مدت عقد مزارعه با زرع مقصود ( امامي)‬ ‫‪ -‬موارد انفساخ‬ ‫‪.1‬فوت عامل در صورت مباشرت وی ( ماده ‪۸2۵‬ق‪.‬م)‬ ‫‪.2‬فوت مالك در صورت ملکيت عمری ( ماده ‪۸۳5‬ق‪.‬م)‬ ‫‪ -‬موارد فسخ عقد مزارعه‬ ‫‪.1‬حق فسخ برای زارع‪ :‬جهالت عامل ( زارع) به احتياج به عمليات در زمين ( ماده ‪ ۸2۳‬ق‪.‬م)‬ ‫‪.2‬حق فسخ برای زارع‪ :‬مزاحمت مانع تسليم ( ماده ‪۸2۵‬ق‪.‬م)‬ ‫‪.3‬حق فسخ برای زارع و مزارع در صورت غبن معامله (‪۸2۵‬ق‪.‬م) دلیل تصریح مقنن به وجود خیار غبن آن است که‬ ‫مزارعه نوعی عقد مسامحه ای است و در عقد مسامحه ای اصوالً خیار غبن راه ندارد‪.‬‬ ‫‪.4‬حق فسخ برای مالك‪ :‬ترك زرع توسط عامل ( ( ‪۸۳۴‬ق‪.‬م)‬ ‫پایان مباحث فقهی و حقوق عقد مزارعه‬ ‫کِتَابُ المُسَاقَاةِ‬ ‫‪َ.1‬هِيَ مُعَامَلَةٌ عَلَى الْأُصُولِ بِحِصَّةٍ مِنْ ثَمَرَتِهَا‪.‬وَهِيَ الَزِمَةٌ مِنَ الطَّرَفَيْنِ‪.‬مساقات [از ماده سَقی به معنای آبیاری کردن است و‬ ‫در فقه] معامله ای است بر درختان در برابر حصّه معینی از ثمره آن‪ (.‬بنابراین مساقات محدود به آبیاری نیست و تمام‬ ‫کارهای الزم برای نگهداری در ختان مثمر را شامل می شود‪ (.‬کاتوزیان‪.‬ماده ‪435‬ق‪.‬م) مساقات از دو طرف الزم است‬ ‫‪.2‬تَصِحُ إِذَا بَقِيَ لِلْعَامِلِ عَمَلٌ یَزِیدُ بِهِ الثَّمَرَةُ ظَهَرَتْ أَوْ لَا‪ ،‬وَلَا بُدَّ مِنْ کَوْنِ الشَّجَرِ ثَابِتَاً یُنْتَفَعُ بِثَمَرَتِهِ مَعَ بَقَاءِ عَيْنِهِ‪.‬مساقات‬ ‫هنگامی صحیح است که برای عامل عملی باقی مانده باشد که موجب زیاد شدن میوه ها می شود خواه میوه ها ظاهر شده‬ ‫باشد یا ظاهر نشده باشد‪.‬و باید درخت ثابت و پا برجا باشد به گونه ای که بتوان با بقاء عین آن از میوه اش بهره مند شد‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸۴۳‬مُساقات معاملهایست که بين صاحب درخت و اَمثال آن یا عامل در مقابل حِصّه مشاع معين از ثمره واقع‬ ‫ميشود و ثَمره اعم است از ميوه و برگ و گل و غير آن‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸۴۴‬در هر مورد که مُساقات باطل باشد یا فسخ شود تمام ثَمره مال مالك است و عامل مستحق اجرتالمثل‬ ‫خواهد بود‪.‬‬ ‫‪ -‬ماده ‪ - ۸۴۸‬مقررات راجعه بمُزارعه که در مبحث قبل ذکر شده است در مورد عقد مُساقات نيز مُرعي خواهد بود مگر‬ ‫اینکه عامل نمي تواند بدون اجازه مالك معامله را بدیگری واگذار یا با دیگری شرکت نماید‪.‬‬ ‫پایان مباحث عقد مساقات‬ ‫تو خشنود باشی و ما رستگار‬ ‫خدایا چنان کن سرانجام کار‬ ‫‪7‬‬