Yosh buxoroliklar va Buxoro amirligining tugatilishi

Yosh buxoroliklar faoliyati va Buxoro amirligining tugatilishi

• XX asr boshlarida Buxoro ijtimoiy hayotida bir-biriga qarama-qarshi ikki kuch paydo bo‘ldi: Yosh buxoroliklar va diniy mutaassiblar.
• Yosh buxoroliklar Buxoroning siyosiy hayotini demokratik asosda qayta qurishni maqsad qilgan.
• Ular Buxoroning iqtisodini rivojlantirish va ilg‘or mamlakatlar qatoriga ko‘tarilish uchun kurashdilar.
• Diniy mutaassiblar har qanday yangilik va islohotlarning dushmani edi.
• Yosh buxoroliklar siyosiy harakat sifatida 1910-yildan faoliyat ko‘rsata boshladilar.
• Ular Buxoro taraqqiyparvarlarining yetuk namoyandalari (Abdulvohid Burhonov, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo‘jayev, Usmon Xo‘ja va boshqalar) edi.
• Yosh buxoroliklar Buxoroni mustabid amir hukmronligidan qutqarib, respublika tuzumini o‘rnatmoqchi bo‘ldilar.
• Yosh buxoroliklar Buxoroda yangi usul maktablarini tashkil qildilar.
• Bu maktablar uchun turli darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari yozildi.
• «Buxoroi sharif» va «Turon» gazetalari nashr qilindi.
• Ushbu nashrlar xalqni jaholatdan uyg‘otish va ma’rifatga da’vat etish bilan birgalikda milliy-ozodlik va mustaqillik g‘oyalarini ham ko‘tarib chiqdi.
• Amir Abdulahaddan so‘ng Buxoro taxtini uning o‘g‘li Sayid Olimxon (1910–1920) egalladi.
• Sayid Olimxon 1893-yilda otasi tomonidan Peterburgga o‘qishga jo‘natilgan.
• U yerda u 3 yil davomida harbiy ishlar va davlat boshqarish asoslarini o‘rgandi.
• Amirlik taxtiga o‘tirgan Sayid Olimxon Buxoroda davlat asoslari va diniy tizimni o‘zgartirish taraddudida bo‘lmadi.
• Rossiyadagi voqealar va amirlikning o‘zidagi muxolafatchi harakatlar uni chora-tadbirlar ko‘rishga majbur qildi.
• U Yosh buxoroliklarning (jadidlar) mamlakatni demokratlashtirish va islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi talablariga yon berishga majbur bo‘ldi.

Amir Olimxon islohotlari

• 1917-yil Rossiyadagi fevral voqealari Buxoro siyosiy hayotida jonlanishga olib keldi.
• Amir ayrim islohotlarni amalga oshirishga majbur bo‘ldi.
• 1917-yil bahorida bosh qozi amir qabulxonasida mamlakatda islohotlar o‘tkazish haqida va’da berdi.
• U amirning mavjud tuzum asoslariga daxl qilmaydigan farmonini o‘qib eshittirdi.
• Farmonda odil sudlov, xiroj, zakot va boshqa soliqlarni undirishning barqaror asoslarini yaratish haqida so‘z borardi.
• Sanoat va savdoni rivojlantirishga ham e’tibor qaratilgandi.
• Amaldorlarga xizmat yuzasidan vazifalarni ijro etish chog‘ida qo‘shimcha ustama haq olish taqiqlandi.
• Buning o‘rniga davlat tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilgan maosh ta’sis etildi.
• Farmonda shariat amri bilan mamlakatda foydali bilimlarni rivojlantirish va rag‘batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘rilishi aytildi.
• Amir o‘z xazinasidan tashqari alohida davlat xazinasini ta’sis etishga va’da berdi.
• Davlat ehtiyojlaridagi kirimlar va chiqimlarni aniq hisoblab boruvchi budjet belgilashga ham va’da bergandi.
• Farmonda bosmaxona ochish, mahbuslarni zindonlardan ozod qilish haqida ham va’dalar berildi.
• Poytaxtda istiqomat qiluvchi «tiniq fikrli va oqil» odamlardan «assambleya» (majlis) tuzuvchi «millat»ni saylash ham mo‘ljallangan edi.
• Farmon katta va’dalar asosida tuzilgan bo‘lsa-da, jadidlarda u shubha uyg‘otdi.
• Yosh buxoroliklar rahnamolari islohotlar borasidagi fikr-mulohazalarda yakdillikka erisha olmadilar.
• Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mullaxon o‘g‘li, Mirzo G‘ulom vazmin harakatlar bilan farmonni qo‘llab-quvvatladilar.
• Fayzulla Xo‘jayev, Abdurauf Fitrat va Usmon Xo‘ja kabilar yanada chuqur islohotlar o‘tkazishni talab qilib, o‘z tarafdorlarini zudlik bilan namoyish o‘tkazishga da’vat etdilar.

Buxoro amirligining qulashi

• 1917-yil 8-aprelda jadidlar Karki va Buxoroda namoyishlar o‘tkazishdi.
• Buxoroda namoyishga to‘plangan 150 kishiga Fayzulla Xo‘jayev va Abdurauf Fitrat rahnamolik qilishgan.
• Shiorlarda «Yashasin Amir!» qatorida «Hurriyat, Adolat, Musavvat!» kabi da’vatlar ham bor edi.
• Arkkacha yetib kelishganida amir sarbozlari ularni to‘xtatishga buyruq oldi.
• 200 ta piyoda va 300 ta otliq sarbozdan iborat amir qo‘shini namoyishga chiqqanlarni tarqatib, hibsga ola boshladi.
• Ark ostonasini islohotlarga qarshi chiqqan 7 mingdan ziyod mullalar guruhi egallab oldi.
• Mullalar Arkka yaqin kelishga botingan har qanday kishini o‘ldirish bilan tahdid qildilar.
• Namoyishchilarga toshlar yog‘dirilib, ularni do‘pposlay va haqoratlay boshlashdi.
• 30 dan ziyod namoyishchi hibsga olindi, ko‘plariga tan jarohati yetkazildi.
• Qutulib qolgan namoyishchilar boshqa shaharlarga qochib jon saqlashdi.
• Buxorodagi voqealar jadidlarni sergaklantirdi.
• Omon qolgan jadidlar 1917-yili bolsheviklar tomonidan egallangan Turkistonga qochishdi.
• 1920-yil yanvarda Toshkentda o‘rnashib olgan Yosh buxoroliklarning so‘l qismi Fayzulla Xo‘jayev rahbarligida «Inqilobchi yosh buxoroliklarning Turkistondagi markaziy byurosi»ni tuzishdi.
• Bu tashkilot O‘rta Osiyoni butunlay zabt etib, uni bolsheviklar qo‘l ostida bo‘lgan yangi davlat tarkibiga qo‘shib olishga harakat qilgan mustamlakachilarning kurash vositasiga aylandi.
• Fayzulla Xo‘jayev rahbarlik qilgan Yosh buxoroliklar va bolsheviklarning birgalikdagi harakatlari bilan Buxoroda davlat to‘ntarishi tayyorlandi.
• Amir qo‘shinini parokanda qilish bo‘yicha ishlar olib borildi.
• Mahalliy aholi orasida kuchli tashviqot yurita boshlandi.
• Shu maqsadda «Tong» jurnali va «Uchqun» gazetasi nashr etildi.
• Yosh buxoroliklar amirni taxtdan ag‘darishning siyosiy va tashviqiy asoslarini hozirlashga kirishdi.
• Ularning tashabbusi bilan 1920-yil 29-avgustda Chorjo‘yda qo‘zg‘olon uyushtirildi.
• Bu yerda Muvaqqat inqilobiy qo‘mita tuzilib, u Rossiya hukumatidan yordam so‘rab iltimosnoma bilan murojaat qildi.
• Sovet davlati yaxshi qurollangan qo‘shin va harbiy aviatsiya bilan ta’minlangan yirik harbiy qismlarni Buxoroga tashladi.
• Amir Sayid Olimxon oilasi va devonidagi amaldor-u a’yonlar bilan Afg‘oniston tomonga qochib o‘tdi.
• 1920-yil 2-sentabrda bolsheviklar armiyasi qo‘shinlari Buxoroga kirdi.
• 6-oktabrda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi.
• Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi birinchi hukumat Xalq Nozirlar Kengashi tuzildi.