Woordsoorten en hun karakterisering

Woordsoorten

• De introductie van woordsoorten is als pdf-bestand beschikbaar op Blackboard.
• De samenvatting hier geeft een beknopte overzicht.
• Studenten moeten de slides en de pdf bestuderen.
• Doel: woordsoorten kunnen benoemen.

Karakterisering van woordsoorten

• Woordsoorten worden gekarakteriseerd op semantische, syntactische en morfologische manieren.
• Semantisch: op basis van betekenis.
• Syntactisch: op basis van zinscontext en combinatiemogelijkheden.
• Morfologisch: op basis van vormkenmerken.

Open en Gesloten Woordsoorten

• Bron: Smessaert et al. (2019: 40)

Dynamiek van Gesloten Woordsoorten

• Gesloten woordsoorten zijn weinig dynamisch.
• Dit betekent niet dat er geen betekenisveranderingen kunnen optreden.
• Voorbeeld: Ronny Boogaart beschreef een betekenisverschuiving van het voorzetsel 'sinds' in de coronatijd. (https://neerlandistiek.nl/2021/09/sinds-anderhalf-jaar-weer-uit-eten/)

Voorbeelden Coronamaatregelen

• Boogaart gaf voorbeelden van taalgebruik tijdens de versoepeling van coronamaatregelen.
• Armin van Buuren mocht weer optreden.
• Een koffie-corner was weer geopend.
• De Euroborg was opnieuw gevuld met publiek.

Problemen met het gebruik van "sinds"

• De toevoegingen zorgen voor desambiguering in het gebruik van het voorzetsel "sinds".
• De kans is groter dat de lezer terugvalt op de standaardinterpretatie van "sinds".

Opmerkingen

• Armin van Buuren, koffie-corner en Euroborg zijn voorbeeldgebruik van het voorzetsel "sinds".

Zelfstandig Naamwoord

• SEM.: woorden voor mensen, dieren, zaken, concepten, stoffen.
• Abstracte vs. concrete: bv., moed - boom.
• SYN.: soortnamen worden vaak voorafgegaan door lidwoorden, eigennamen niet.
• Bepaalde combinaties: bepaalde zelfstandige naamwoorden kunnen geen exacte aantalsaanduiding hebben. Telbare en ontelbare zelfstandige naamwoorden. Drie genera: vrouwelijk, mannelijk, onzijdig in Nederlands.
• MORF.: meervoudsvorming mogelijk. Uitzonderingen: noodzakelijk enkelvoudig of noodzakelijk meervoudig. Diminutiefvorming mogelijk. (bv. Jantje, vogeltje, kastje). Voorbeeld: gedoe, twee gedoes, gedoopt.

Bijvoeglijk Naamwoord

• SEM.: eigenschappen en hoedanigheden (bv., aanwezig, houten, sterk, mooi).
• SYN.: attributief, predicatief, adverbiaal.
• MORF.: buigingsvormen (bv., droog, droger, droogst).

Werkwoord

• SEM.: centrale relatielegger in een zin.
• SYN.: alleen of in combinatie met andere werkwoorden (zelfstandig werkwoord vs. zinswerkwoord of hoofdwerkwoord).
• Persoonsvorm (pv): werkwoord aanpast aan getal en persoon van het onderwerp.
• MORF.: veel morfologische variatie: persoonsvorm, getal, tijdsrelatie. Zwakke vs. sterke werkwoorden, en half regelmatig.

Koppelwerkwoord

• SEM.: nauwelijks eigen betekenis, maar legt relatie tussen onderwerp en gezegde in een zin. (bv. Hij is wispelturig)
• Traditionele lijst: zijn, worden, blijven, blijken, (toe)schijnen, lijken, heten.
• Andere werkwoorden kunnen ook als koppelwerkwoord fungeren. (vb. Deze plant gaat dood / Ze raakte verlamd)

Hulpwerkwoord

• Werkwoord dat aangevuld wordt door een ander werkwoord en dat niet het zinswerkwoord vormt. (bv. Hij kan gewerkt hebben.)
• Twee hulpwerkwoorden: kan, hebben.

Werkwoordsvormen

• Indicatief of aantonende wijs: ik stop.
• Infinitief: stoppen.
• Imperatief: stop!
• Voltooid deelwoord: gestopt.
• Tegenwoordig of onvoltooid deelwoord: lachend.
• Conjunctief: Het ga je goed, uw rijk kome...

Werkwoordstijden

• Ik werk = onvoltooid tegenwoordige tijd (presens).
• Ik heb gewerkt = voltooid tegenwoordige tijd (perfectum).
• Ik werkte = onvoltooid verleden tijd (imperfectum).
• Ik had gewerkt = voltooid verleden tijd (plusquamperfectum).
• Ik zal werken = onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum).
• Ik zal gewerkt hebben= voltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum exactum)
• Ik zou werken = onvoltooid verleden toekomende tijd (futurum praeteriti)
• Ik zou gewerkt hebben= voltooid verleden toekomende tijd (futurum exactum praeteriti)

Tijdsvormen

• Tijdsvormen vallen niet altijd samen met de concreet uitgedrukte tijd of het perceptie van tijd. (zie Boogaart (2015).)

Gebruik Verleden Tijd

• Gebruik verleden tijd voor dingen uit het heden om afstand te creëren.
• Bron: Boogaart (2015).

Presens Historicum

• Gebruik van tegenwoordige tijd om naar het verleden te verwijzen.
• Voorbeeld: Uit Boogaart (2015).

Lidwoord

• SEM.: geeft aan of referent in de context al bekend is (bepaald/onbepaald). (bv. de boom/ een boom).
• SYN.: staat doorgaans bij een zelfstandig naamwoord (of gesubstantiveerd werkwoord/adjectief).
• MORF.: 3 lidwoorden: een, de, het. Zeldzaam: buigingsvormen.

Voornaamwoord (pronomen)

• SEM.: woorden die ‘in de plaats van’ andere woorden staan. (bv. hij, zij, hen, wat, dat).
• Deiktisch: verwijst naar objecten in de context (vb hij, zij, hier)
• Taalintern: anaforisch (voorgang verwijzing) of cataforisch (volgende verwijzing)
• SYN.: zelfstandig of bijvoeglijk.
• MORF.: grammaticale veranderingen (geslacht, persoon, getal).

Persoonlijk Voornaamwoord

• SEM.: verwijst naar personen en/of objecten in de context.
• SYN.: enkel zelfstandig gebruik - verschillende functies. (bv. ik zie hem = onderwerp vs. lijdend voorwerp).
• MORF.: vorm verandert naar gelang van persoon, getal en geslacht (vb. objectsvormen vs. subjectsvormen).

Bezittelijk Voornaamwoord

• SEM.: betekenisrelatie tussen referent en nominale constituent. Prototypisch: bezitsrelatie, maar relatie kan breder zijn.
• SYN.: bijvoeglijk of zelfstandig. (vb. Hun kat vs Het is de mijne).
• MORF.: vorm verandert naar gelang van geslacht en getal van het referent.

Wederkerend Voornaamwoord

• SEM.: verwijst naar het onderwerp van de zin; handeling gericht op zichzelf.
• SYN.: altijd zelfstandig; verplicht of optioneel reflexief.
• MORF.: twee vormen: neutrale en sterke vorm (met -zelf). Bij verplicht reflexieve werkwoorden geen sterke vorm. (vb. Hij vergist zich)

Wederkerig Voornaamwoord (reciprook)

• SEM.: verwijst naar het meervoudige onderwerp van de zin; wederzijdse handeling. (bv. Jan en Anna begroetten elkaar.)
• SYN.: zowel zelfstandig als bijvoeglijk. (vb. Ze geven elkaar de schuld vs. ze sloegen op elkaars gezicht.)
• MORF.: slechts drie vormen: mekaar, elkaar, elkander.

Aanwijzend Voornaamwoord (demonstratief)

• SEM.: nadrukkelijk verwijzend naar iets/iemand uit de context. (bv. deze, die, diegene, zo'n, zulk, dezelfde).
• SYN.: zelfstandig of bijvoeglijk.
• MORF.: vorm verandert naar gelang van geslacht en getal. (bv. deze kat/ dit konijn/ die katten)

Onbepaald Voornaamwoord (indefiniet)

• SEM.: niet nader bepaalde zelfstandigheid of collectiviteit (bv. iemand, niemand, iets, iedereen).
• SYN.: zelfstandig of bijvoeglijk. (vb. Niemand mag het te weten komen)
• COMBINATIES: bevat onbepaalde betekenissen. (vgl., vragend voornaamwoord + ook, geen extra context)

Vragend Voornaamwoord (interrogatief)

• SEM.: vraagt iets/iemand. (bv. wie, wat, welk(e), wat voor).
• SYN.: zelfstandig of bijvoeglijk. (bv. wie heeft die kat gevonden vs. wiens kat is dat?)
• COMBINATIES: heeft vaak onbepaalde betekenis in combinatie met andere woorden. (bv. Wat ik ook probeer…)

Betrekkelijk Voornaamwoord

• SEM.: verwijst naar entity in de context; geen bijzondere semantiek.
• SYN.: inleider van bijzin; past zich aan antecedent aan.
• MORF.: vorm verandert naar gelang van geslacht en getal van het antecedent.

Uitroepend Voornaamwoord (exclamatief)

• SEM.: geen vragende betekenis, wel exclamatieve/ uitroepende.
• SYN.: vaak gecombineerd met onbepaald lidwoord.
• vorm: vaak “wat”. (bv. Wat leuk!)

Voorzetsel

• SEM.: relatie tussen woorden in de zin. (bv. tijd, plaats, reden, doel).
• SYN.: Vaak voor een nominale constituent (vb. in de auto). Andere combinaties ook mogelijk: tot hier (voorzetsel + bijwoord).
• Achterzetsels: volgen op nominale constituent. (vb. Hij rijdt door de garage IN). (vb. Het huis hing tegen de rots AAN)

Voegwoord

• SEM.: relatie tussen zinnen en/of constituenten (vb. tegenstellend, oorzakelijk)
• SYN.: gelijkwaardige syntactische positie (nevenschikking) of hiërarchie (onderschikking). Nevenschikking: aaneenschakeling van zinnen (vb. een arm en een been). Onderschikking: relatie die door voegwoord geïnitieerd is (vb. doordat het regent...)

Halfopen woordsoorten (Telwoorden en hoeveelheidswoorden)

• Hoofdtelwoorden (exact aantal) : één, vijftien, tweeduizend.
• Hoeveelheidswoord (indicatie van grootte, geen exact aantal): sommige, veel, enkele, honderden, miljoenen.
• Rangtelwoorden (plaats in de rangorde): eerste, vijfde.

Bijwoord

• SEM.: heterogene klasse, geeft nadere specificatie aan handeling (plaats, omstandigheid, graad, wijze).
• SYN.: fungeert als bijwoordelijke bepaling.
• MORF.: bijwoorden zijn onveranderlijk, maar uitzondering is mogelijk. (bv., heel, hele).

Tusskenwerpsel (interjectie)

• SEM.: korte reactie op bepaalde situatie in de zin.
• SYN.: niet geïntegreerd met de rest van de zin. (vb. hoera, ocharme, bah, nietwaar, oké, hallo, pff, brrr)

Voorzetselbijwoord

• Sommige voorzetsels fungeren ook als bijwoord (bv. af, buiten, door, heen.)
• Vaak onderdeel een scheidbaar samengesteld werkwoord of gezegde in enge zin, of bij een koppelwerkwoord.

Voegwoordelijk Bijwoord

• SEM.: functie van voegwoord. Synonieme van voegwoorden, maar verplaatsbaar in de zin, inversie bij vooropplaatsing mogelijk.
• Voorbeeld: Opa is te oud om mee te gaan. Bovendien is hij ziek. Opa is niet te oud en hij is evenmin te ziek.