Wereldgeschiedenis van België: Inleiding

Inleiding tot de geschiedenis

• Sociale wetenschappers gebruiken historisch perspectief om de hedendaagse samenleving beter te begrijpen.
• Reflectie op het verleden is essentieel om de vorming van de huidige samenleving te doorgronden.
• Het verleden is altijd aanwezig in de samenleving, zichtbaar in monumenten, films en musea.
• Er is vaak sprake van misbruik van het verleden voor politieke of ideologische doeleinden.

Geschiedenis versus verleden

• Het verleden is voltooid en onveranderlijk, terwijl geschiedenis een academische reflectie is die voortdurend evolueert.
• Geschiedenis wordt veelvuldig gebruikt om belangrijke herinneringen te bewaren en om identiteiten op te bouwen.

Het schrijven van geschiedenis

• Universitaire historici benaderen geschiedenis kritisch, met focus op betrouwbare informatie en originele bronnen.
• Een historisch verhaal omvat het onderzoeken van betekenis, samenhang en oorzaken.
• Historici moeten bescheiden zijn in hun claims, omdat alternatieve interpretaties altijd mogelijk zijn.

Historische methode

• Drie stappen: heuristiek (bronnen zoeken), historische kritiek (authenticiteit beoordelen), en constructie (interpretatie van gegevens).
• Historici reconstrueren gebeurtenissen via primaire en secundaire bronnen, kritisch onderbouwd.

Nut van geschiedenis

• Geschiedenis biedt inzicht in structuren, processen en de ervaringen van gewone mensen tijdens grote veranderingen.
• Erkenning van dat geschiedenis nooit exact herhaalt, maar parallellen vertoont.

Tijdskaders en demografische transitie

• Ancien régime: preïndustriële tijd van circa 1500 tot 1789.
• Periodes van transitie: 1780-1850, lange negentiende eeuw 1780-1914, twintigste eeuw in twee perioden (1914-1945 en na 1945).
• Demografische transitie leidt tot bevolkingsgroei, urbanisatie en veranderingen in migratie en mobiliteit.

Economische en sociale transitie

• Industrialisering markeert de verschuiving van agrarische naar industriële samenlevingen.
• Drastiche veranderingen in werkgelegenheid en sociale verhoudingen, van gemeenschapsgevoel naar individualisme.
• Politieke verschuiving van traditionele standenmaatschappij naar moderne democratie.

Historische demografie

• Vooral sinds de jaren '50 is er groeiende aandacht voor demografische structuren.
• Variabelen omvatten biologische aspecten (geboorte en sterfte) en sociale factoren (migratie en mobiliteit).
• Overheid beïnvloedt demografie via beleid zoals eenkindpolitiek en stimulansen voor anticonceptie.

Bronnenmateriaal

• Historisch bronnenmateriaal omvat incidentiële volkstellingen en kerkelijke registers, zoals parochieregisters.
• Franse staatsvorming na de Revolutie leidde tot civiele registraties en gebruik van demografische gegevens als beleidsinstrument.
• Sociale statistiek, ontwikkeld door Adolphe Quetelet, hielp om de gemiddelde mens te definiëren en sociale veranderingen te begrijpen.

Methodologische ontwikkelingen

• Geschiedenis als sociale wetenschap evolueert met inductieve en deductieve methoden.
• Annales-beweging stimuleerde interdisciplinaire approaches en een focus op lange termijn processen.
• De sociale geschiedenis krijgt steeds meer aandacht, met een focus op ‘gewone mensen’ en culturele contexten.### Hoofdrolspelers van de demografie
• Vergelijkingen op basis van tijd en ruimte; ratio's belangrijk voor analyses.
• Elementaire variabelen:
  • Nataliteit (geboortecijfer)
  • Mortaliteit (sterftecijfer)
  • Fertiliteit (vruchtbaarheid) vaak binnen het huwelijk in het verleden.
• Verdere processen:
  • Natuurlijk verloop: natuurlijke aangroei van de bevolking.
  • Migratiesaldo: netto verandering door immigratie en emigratie.
  • Bevolkingsverloop: veranderingen in bevolking over tijd.
• Leeftijdsopbouw: verhoudingen in verschillende leeftijdscategorieën.
• Koppeling van geboortecijfers aan vruchtbare leeftijd van vrouwen (15-45 jaar).
• Culturele factoren beïnvloeden het geboorte- en huwelijkspatroon.

Thomas Robert Malthus

• Malthus' visie: bevolkingsgroei volgens meetkundige reeks, voedselproductie volgens rekenkundige reeks.
• Crisis ontstaat bij voedseltekorten: leidend tot verhoogde mortaliteit.
• Positieve checks verhogen sterfte; preventieve checks verlagen geboortecijfers.
• Geboorte- en sterftecijfers in balans essentieel voor stabiliteit.

Structurele en catastrofale mortaliteit

• Structurele mortaliteit: langdurige trends zoals hoge kindersterfte.
• “Urban graveyard effect”: hogere sterfte in steden door slechte hygiëne.
• Catastrofale mortaliteit door oorlogen, hongersnood en epidemieën.

Geboorte en fertiliteit

• Sterke verschillen in geboortecijfers afhankelijk van leeftijd, regio en sociale groepen.
• Geboortebeperkende attitudes en het onderhoud van huwelijken beïnvloeden vruchtbaarheid.
• Hoog celibaat onder vrouwen in het verleden, hoge ongehuwdenpercentage in West-Europa.

Demografische transitie

• 19de eeuw gekenmerkt door daling van de mortaliteit en stijging van levensverwachting.
• Explosieve bevolkingsgroei; grote demografische verschillen tussen landen.
• Epidemiologische transitie: verandering in oorzaken van sterfte van infectieziekten naar chronische ziektes.

Daling van mortaliteit in de 19de eeuw

• Daling door medische vooruitgang, verbeterde hygiëne en voedselvoorziening.
• Kinderen sterven minder door verbeterde verzorging en voedingspatronen.
• Hygiënische hervormingen zoals riolering en waterleiding verlagen ziektes.

Nataliteit en nuptialiteit

• Veranderingen in sociale en economische omstandigheden veroorzaken verschuivingen in geboortecijfers.
• De tweede helft van de 19de eeuw: opkomst van geboortebeperking en focus op opvoeding.

Vergrijzing en bevolkingsvoorspellingen

• Pessimistische voorspellingen over bevolkingsafname door vergrijzing komen niet uit.
• Bevolkingscontinuïteit in België, ondanks fluctuaties in nuptialiteit en mortaliteit.

Politieke constellaties sinds 1750

• Overgang naar centrale staatsmacht, weg van versnipperde politiek.
• Nationalisme als bepalend voor staatsvorming: volk en natie centraal.
• Verandering van autoritaire naar democratische staten in de 19de eeuw.

Historische visie van Charles Tilly

• Machtsoverdrachten beïnvloeden centralisering en consolidatie van territoria.

• Evenwicht tussen coercion (onderdrukking) en care (verzorging) essentieel voor staatsopbouw.

• Diverse staatsvormen: geen enkel uniform model, maar voortdurend veranderende processen.### Politieke Ontrafeling van het Feodalismus in de Zuidelijke Nederlanden

• Strijd tussen territoriale vorsten resulteerde in feodalisme, gekenmerkt door een leensysteem.

• Periode 1568-1648 leidde tot scheiding der Nederlanden met multipolaire gebieden.

• Feodalisme leidde tot interne conflicten tussen leenmannen voor grondbezit na het overlijden van leenheren.

Staatsvorming voor c. 1750

• Omvorming van verbrokkelde gebieden naar gecentraliseerde territoria onder één vorst.
• In Oostenrijkse Nederlanden, onderdeel van het Habsburgse rijk, respecteerden vorsten lokale gebruiken.
• Regionale macht en rechtsuitoefening waren versnipperd en indirect, met onbekende leenheren.

Verlicht Despotisme onder Oostenrijks Bestuur

• Invloed van de Verlichting introduceerde nieuwe politieke ideeën, met focus op nut en rationaliteit.
• Jozef II probeerde de macht van de kerk in te perken en streefde naar een moderne ambtenarij.
• Invoering van moderne onderwijs en verbeterde overheidsfinanciën om centrale macht te versterken.

Van Soevereine Vorst naar Soevereine Natie

• Nationalisme ontstond als reactie op de almacht van de kroon, met focus op volkssoevereiniteit.
• Ideeën van sociaal contract gedefinieerd door denkers als Locke en Rousseau beïnvloedden staatsconcepten.
• Natiestaten ontwikkeld vanuit principes van zelfbeschikking en volkssoevereiniteit.

Machten en Vrijheden

• Montesquieu’s scheiding der machten: wetgevende, uitvoerende, en rechterlijke macht.
• Politiek liberalisme benadrukte burgerlijke en politieke vrijheden.
• Opkomst van revoluties zoals de Amerikaanse, Franse en Belgische revolutie als reactie op monarchale overheersing.

Wat is een Natie?

• Nationalisme wil realisatie van een eigen staat en behoud van culturele identiteit.
• Concepten van nationalisme: separatisme, irredentisme, en nationaal identiteitsgevoel.
• Objectivisme en constructivisme duiden op de wijze waarop naties en nationale identiteiten worden gedefinieerd.

Natievorming

• Territoriale verbondenheid tussen cultuur, taal en volk kwam op vanaf de 18e eeuw.
• Horizontaliteit positiever dan standenonderscheid, met een focus op sociale gelijkheid.
• Soevereiniteit geherdefinieerd als bottom-up legitimiteit, waarbij macht bij het volk ligt.

Historische Variaties

• Nationalisme verschilde per land en kende diverse ideologische invullingen.
• Idealen evolueerden van liberale en democratische principes naar extreem-nationalisme in de 20e eeuw.

De Opkomst van de Belgische Natiestaat

• Franse Revolutie had grote impact op de vorming van de Belgische natiestaat; beëindiging van het ancien régime.
• Introduceerde centralistisch bestuur, belastingstelsels, en wettelijke hervormingen.
• Homogenisering van de bevolking leidde tot sterkere identificatie met de machthebbers.

Politiek Liberalism

• “Déclaration des droits de l’homme et du citoyen” vormde basis voor gronden van burgerrechten.
• Scheiding van machten en volkssoevereiniteit werden erkend in de nieuwe staatsstructuur.
• Vragen rondom gelijkheid en burgerrechten bleven meestal onbeantwoord.

Nederlandse Invloed

• Koninkrijk der Nederlanden gevormd na het Congres van Wenen met monarchie als centrale autoriteit.
• Pogingen om de veranderingen van de Franse Revolutie terug te draaien leidde tot herinvoering van vorstelijke legitimiteit.