Үйрөнүү психологиясы: Классикалык шарттуулук

• Үйрөнүү психологиясы адамдардын, жаныбарлардын билимди, көндүмдөрдү, жүрүм-турумду кантип өздөштүрөрүн түшүндүрүүгө аракеттенген психологиянын бир тармагы.
• Бул когнитивдик, эмоционалдык, мотивациялык процесстерди камтыйт.
• Үйрөнүү психологиясындагы негизги түшүнүктөргө классикалык шарттуулук, инструменталдык шарттуулук жана байкоо аркылуу үйрөнүү кирет.

Классикалык шарттуулук

• Классикалык шарттуулук - эки окуянын ортосундагы байланыштарды үйрөнүү процесси.
• Иван Павлов тарабынан ачылган.
• Павловдун экспериментинде иттер тамак менен кошо берилген коңгуроонун үнүнө тикелөөгө үйрөнүшкөн.
• Шартсыз стимул (тамак) шартсыз реакцияны (шире бөлүү) пайда кылат.
• Шарттуу стимул (коңгуроо) башында эч кандай реакция жаратпайт, бирок шартсыз стимул менен бирге кайра-кайра берилгенден кийин, шарттуу реакцияны (шире бөлүү) жарата алат.

Негизги принциптер:

• Стимулду жалпылоо: Окшош стимулдарга реакция кылуу тенденциясы.
• Дифференциация: Бири-биринен айырмаланган стимулдарга ар кандай реакция кылуу жөндөмдүүлүгү.
• Өчүрүү: Шарттуу стимул шартсыз стимулсуз кайра-кайра берилгенде, шарттуу реакциянын азайышы.
• Классикалык шарттуулук жарнамада, фобияларды дарылоодо жана жүрүм-турумду өзгөртүүдө колдонулат.

Инструменталдык шарттуулук

• Инструменталдык шарттуулук (операнттык шарттуулук) - жүрүм-турумдун кесепеттери аркылуу үйрөнүү процесси.
• Эдвард Торндайк жана Б.Ф. Скиннер тарабынан иштелип чыккан.
• Торндайктын мышыктар менен болгон эксперименттеринде мышыктар кутудан чыгуу үчүн белгилүү бир аракеттерди жасап үйрөнүшкөн.
• Скиннер кутусунда келемиштер рычагды басуу менен тамак алышкан.

Негизги принциптер:

• Бекемдөө: Жүрүм-турумдун кайталанышын көбөйтүүчү кесепеттер.
• Жазалоо: Жүрүм-турумдун кайталанышын азайтуучу кесепеттер.
• Оң бекемдөө: Жакшы нерсени кошуу (мисалы, тамак берүү).
• Терс бекемдөө: Жаман нерсени алып салуу (мисалы, ооруну токтотуу).
• Оң жазалоо: Жаман нерсени кошуу (мисалы, ток уруу).
• Терс жазалоо: Жакшы нерсени алып салуу (мисалы, оюнчукту алып коюу).
• Формалоо: Жүрүм-турумду бара-бара каалаган формага келтирүү.
• Инструменталдык шарттуулук балдарды тарбиялоодо, жаныбарларды үйрөтүүдө жана жүрүм-турум терапиясында колдонулат.

Байкоо аркылуу үйрөнүү

• Байкоо аркылуу үйрөнүү (социалдык үйрөнүү) - башкалардын жүрүм-турумун байкоо аркылуу үйрөнүү процесси.
• Альберт Бандура тарабынан иштелип чыккан.
• Бандуранын "Бобо куурчак" экспериментинде балдар чоңдордун агрессивдүү жүрүм-турумун байкагандан кийин, өздөрү да ошондой кылышкан.

Негизги принциптер:

• Көңүл буруу: Моделдин жүрүм-турумуна көңүл буруу.
• Эсте сактоо: Жүрүм-турумду эске сактоо.
• Кайра чыгаруу: Жүрүм-турумду кайра чыгаруу жөндөмдүүлүгү.
• Мотивация: Жүрүм-турумду кайталоого түрткү берүүчү факторлор.
• Байкоо аркылуу үйрөнүү маданиятты, социалдык көндүмдөрдү жана жаңы жүрүм-турумдарды үйрөнүүдө маанилүү роль ойнойт.

Когнитивдик аспектилер

• Үйрөнүү психологиясы когнитивдик процесстерди да камтыйт, мисалы:
  • Эс тутум: Маалыматты сактоо жана кайра чакырып алуу.
  • Көңүл буруу: Маанилүү маалыматка көңүл буруу.
  • Проблема чечүү: Кыйынчылыктарды жеңүү үчүн стратегияларды табуу.
  • Тил үйрөнүү: Тилди түшүнүү жана колдонуу.
• Когнитивдик үйрөнүү теориялары үйрөнүүчүлөрдүн активдүү ролун баса белгилейт.
• Гештальт психологиясы бүтүндүктү түшүнүүгө багытталган.
• Когнитивдик карталар мейкиндиктик маалыматты иштеп чыгууга жардам берет.

Мотивация жана эмоция

• Мотивация жана эмоция үйрөнүү процессине таасир этет.
• Ички мотивация (кызыгуу, ырахат) сырткы мотивациядан (сыйлык, жаза) эффективдүүрөөк болушу мүмкүн.
• Эмоциялар (стресс, коркуу) үйрөнүүгө тоскоол болушу мүмкүн.
• Өзүн-өзү эффективдүүлүк (ийгиликке жетүү ишеними) үйрөнүүгө оң таасир этет.

Үйрөнүү стилдери

• Үйрөнүү стилдери ар бир адамдын маалыматты кантип кабыл алуусуна жана иштеп чыгуусуна байланыштуу.
• Визуалдык, аудиалдык жана кинестетикалык стилдер эң кеңири таралган.
• Бирок, үйрөнүү стилдеринин эффективдүүлүгү боюнча талаш-тартыштар бар.
• Окутуу ыкмаларын ар түрдүү кылуу маанилүү.

Үйрөнүүнүн бузулушу

• Үйрөнүүнүн бузулушу (дислексия, дискалькулия, ADHD) үйрөнүү процессине тоскоол болушу мүмкүн.
• Эрте аныктоо жана колдоо балдарга жардам берет.
• Атайын билим берүү программалары жана терапиялар колдонулат.

Үйрөнүү психологиясынын практикалык колдонулушу

• Билим берүү: Окутуу ыкмаларын жакшыртуу, окуу пландарын иштеп чыгуу.
• Жумуш орду: Кызматкерлерди окутуу, лидерлик көндүмдөрүн өнүктүрүү.
• Саламаттыкты сактоо: Жүрүм-турумду өзгөртүү, терапия ыкмаларын колдонуу.
• Жарнама: Керектөөчүлөрдүн жүрүм-турумун түшүнүү жана өзгөртүү.