Teratoloji ve Embriyolojik Malformasyonlar

Teratoloji ve Embriyolojik Malformasyonlara Giriş

• Teratoloji, embriyonun anormal gelişim nedenlerini, mekanizmalarını ve örneklerini inceleyen bilim dalıdır.
• "Teras" kelimesi Yunanca'da canavar anlamına gelir.
• Teratojen, embriyo veya fetüs gelişimi sırasında malformasyona neden olan etkenlerdir.
• Konjenital anomali, embriyolojik malformasyon, doğum defekti ve teratoloji terimleri doğumda var olan gelişim bozukluklarını ifade eder.
• Bu bozukluklar, ölüm, yapısal, fonksiyonel, metabolik veya davranışsal sorunlara yol açabilir.

Teratolojinin Temel Prensipleri

• Embriyolojik gelişimin bazı evreleri, diğerlerine göre hasara daha duyarlıdır.
• Annenin maruz kaldığı ilaçların veya kimyasal maddelerin dozu önemlidir.
• Embriyonun genotipi önemlidir.
• Bazı teratojenler gebeliğin belirli dönemlerinde, bazıları ise tüm gebelik boyunca hasara neden olabilir.

Klinik Önemi ve Sınıflandırma

• Doğum defektlerinin dört klinik tipi bulunur:
  • Malformasyon: Bir organın tamamen veya kısmen gelişmemesi, genetik materyallerdeki anormalliklerden kaynaklanır.
  • Disrupsiyon: Gelişim sırasında dış etkenler (ilaç, kimyasal, radyasyon, virüs) sonucu organın tamamen veya kısmen gelişmemesi.
  • Deformasyon: Mekanik kuvvetler nedeniyle vücudun bir bölümünün anormal şekil alması, genellikle intrauterin oligohidroamniyoz sonucu oluşur.
  • Displazi: Doku içindeki hücrelerin anormal yerleşimi sonucu anormal doku oluşumu.
• Yenidoğanların %14'ünde minör anomaliler (%3'ünde majör anomaliler görülür.
• Majör anomaliler yaşamı veya sağlığı tehdit ederken, minör anomaliler dış görünüşle ilgilidir.
• Majör anomaliler erken embriyolarda daha yaygındır, ancak çoğu düşükle sonuçlanır.
• Anomaliler doğumda yoksa ilerleyen yaşlarda ortaya çıkabilir.

Konjenital Anormalliklerin Kaynakları

• Konjenital anomalilerin %50-60'ının nedeni bilinmemektedir.
• %6-7'si kromozomal anormalliklerden, %7-8'i mutant genlerden, %7-10'u çevresel faktörlerden, %20-25'i ise multifaktöryeldir.

Kromozomal ve Genetik Faktörler

• Kromozomlarda yapısal veya sayısal değişiklikler olabilir.
• Mitoz veya mayoz sırasında kromozomların dağılımında hatalar meydana gelebilir.
• Kromozom sayısı normalden sapabilir.
• Mitoz veya mayoz bölünmesi sırasında kromozom veya kromatit çiftlerinin ayrılmaması kromozomal ayrılmama (non-disjunction) olarak adlandırılır ve sayısal anormalliklere yol açar.

Otozomal Kaynaklı Kromozom Sayısal Anomalileri

• Trizomi, hücrede iki yerine üç kromozom bulunmasıdır.
  • Trizomi 21: Down Sendromu
  • Trizomi 18: Edwards Sendromu
  • Trizomi 13: Patau Sendromu.
• Sendrom, birbirleriyle ilişkisiz gibi görünen ancak bir araya geldiklerinde tek bir durumu gösteren bulguların bütünüdür.

Down Sendromu (Trizomi 21)

• Tipik yüz özellikleri arasında kısa boyun, düşük ve kıvrımlı kulaklar, yukarı çekik palpebral fissür, epikantal katlantılar ve yassı burun köprüsü bulunur.
• Down sendromlu bireylerde avuç içinde tek ve düz bir çizgi (simian çizgisi) sıklıkla görülür.
• Anne yaşı ilerledikçe Down sendromu görülme riski artar.

Edwards Sendromu (Trizomi 18)

• Gelişme geriliği, zeka geriliği, aşağı yerleşimli ve malforme kulaklar, eğik parmaklar ve kavisli ayaklar ile karakterizedir.
• Genelde bebekken ölüm görülür.

Patau Sendromu (Trizomi 13)

• Zeka geriliği, MSS malformasyonları, polidaktili ve yarık dudak-damak ile karakterizedir.
• Genelde bebekken ölüm görülür.

Gonozomal Kaynaklı Kromozom Sayısal Anomalileri

• Gonozomların ayrılmaması sonucu meydana gelen sendromlardır.
  • Monozomi: Turner sendromu (45,XO)
  • Trizomi: Klinefelter sendromu (47,XXY)
  • Triple-X sendromu: (süper dişilik) (47, XXX)
• Amniyosentez veya ultrason ile teşhis edilebilir.

Turner Sendromu (Monozomi 45, X0)

• Dişi fenotiplidir.
• Kadınların sadece %1'i yaşar.
• Görülme sıklığı 1/8000'dir.
• Gonadal disgenez görülür.
• Sekonder cinsiyet karakterleri etkilenir.
• Mental retardasyon vardır.

Triple X Sendromu (Trizomi 47, XXX)

• İnsidansı 1:1000'dir.
• Hafif derecede zeka geriliği vardır.
• Uzun boyludurlar.
• Genelde fertildirler ancak over anomalileri olabilir.

Klinefelter Sendromu (Trizomi 47, XXY)

• Sadece erkeklerde görülür.
• Testiküler atrofi (küçük testisler) vardır.
• Kısırdırlar.
• Uzun boy ve orantısız ekstremiteler görülür.
• Zeka geriliği vardır.
• Bazılarında jinekomasti görülebilir.

Yapısal Kromozom Anomalileri

• Translokasyon: Bir kromozomun bir parçasının başka bir kromozoma aktarılmasıdır.
• Robertsonian translokasyonu (dengeli translokasyon): Fenotipik olarak normaldir.
• Terminal delesyon: Kromozom kırıldığında bir kısmı kaybolabilir.
• Cri du chat sendromu, 5 numaralı kromozomun kısa kolunda terminal delesyon sonucu oluşur.
• Halka kromozom: Kromozomun her iki ucundan kopan parçalar ayrıldıktan sonra iki kol birbiriyle birleşerek halka görünümünü alır ve nadiren rastlanır.

İmprint Genler ve İlgili Sendromlar

• Genetik imprinting, fenotipin anne ya da babadan gelen kromozom üzerinde olmasına bağlı olarak değişmesidir. Anne ya da babadan gelen alellerden bir tanesi yavruda aktiftir.
• Klinik fenotip, delesyonun anneden mi yoksa babadan mı geldiğine göre değişir.

Diğer Yapısal Kromozomal Anormallikler

• Duplikasyon: Kromozom üzerinde genin tümünün ya da bir kısmının duplike olmasıdır ve delesyondan daha az zararlıdır.
• İnversiyon (ters dönme): Kromozomun bir parçasının tersine dönmesidir.
  • Parasentrik inversiyon: Aynı kolda iki kırık oluşur ayrılan parça ters dönerek yapışır.
  • Perisentrik inversiyon: Sentromer de dahil olmak üzere kromozomun iki kolu birden ters dönmüştür

Mutant Genler Tarafından Oluşan Anomaliler

• Akondroplazi, 4p kromozomu üzerindeki fibroblast büyüme faktör reseptör 3 (FGFR3) genindeki mutasyon sonucu gelişir.
• Karakteristik olarak kısa boy, kısa kol ve bacaklar, normal göğüs, kavisli bacak, oransal büyük baş ve basık burun görülür.
• Frajil (Kırılgan) X sendromu, Xq kromozomu üzerindeki CGG tekrarlarından kaynaklanır.
• Uzun yüz ve geniş kulak kepçesi görülür.

Çevresel Faktörler Sonucu Oluşan Anomaliler

• Çevresel faktörler, konjenital anomalilerin %7-10'una neden olur.
• Teratojenler embriyo/fetüs gelişiminde malformasyona neden olan ajanlardır (ilaçlar, kimyasallar, enfeksiyon ajanları, radyasyon, alkol vb.).

İlaçların ve Kimyasalların Teratojenik Etkileri

• Fetal alkol sendromu (FAS): Zeka geriliği, mikrosefali ve oküler anormalliklere yol açar.
• Yüksek doz androjenler dişi fetüslerde maskülenizasyona neden olabilir.
• Aminopterin kullanımı, iskelet ve sinir sistemi anomalilerine neden olabilir.
• Talidomit, uzuv anomalilerine yol açabilir.
• Retinoik asit kullanımı, spontan düşük ve doğumsal defekt riskini artırır.

Enfeksiyonların Teratojenik Etkileri

• Rubella virüsü, katarakt, kardiyak malformasyonlar ve sağırlığa neden olabilir.
• Toksoplazma gondii, zeka geriliği, mikrosefali ve hidrosefaliye yol açabilir.
• Sitomegalovirüs (CMV): Düşük, IUGR, mikrosefali, sağırlık ve serebral palsiye yol açabilir.
• Herpes simpleks virüsü: Düşük riskini artırır ve prematüre doğuma neden olabilir.
• Varisella (Su çiçeği) : Kaslarda atrofi, ekstremitelerde hipoplaziye yol açabilir.
• Treponema pallidium (Doğumsal frengi): Sağırlık, anormal diş ve kemiklere ,hidrosefali ve zeka geriliğine yol açabilir.

Radyasyonun Teratojenik Etkileri

• Yüksek dozda radyasyon, merkezi sinir sistemi, gözler ve iskelet sistemi üzerinde etkilidir.
• Mikrosefali, körlük, yarık damak ve ekstremite kemiklerinde defektlere neden olabilir.

Teratoloji, embriyonun anormal gelişim nedenlerini inceleyen bilim dalıdır. Teratojenler, embriyo veya fetüs gelişiminde malformasyona neden olur. Konjenital anomaliler, doğumda var olan gelişim bozukluklarını ifade eder. Embriyolojik gelişim evreleri hasara duyarlıdır.