Тектоника және материктердің дрейфі

Тектоника

Тектоника - Жер қыртысының құрылымының өзгерісін зерттейтін геология ғылымының саласы.
"Тектоника" сөзі грек тілінен "құрылуы, құраушы" деген мағынаны білдіреді.
Жер қыртысының тұрақты және қозғалмайтын бөлігі - Платформа.
Платформа табанының жер бетіне шығып тұратын тұрақты бөлігі - Қалқан (щит).
Платформаның бүркеніш жабуы бар шеткі бөлігі - Тақта.
Жер шарында 7 ірі тақта бар.
Литосфераның тектоникалық құрылысын құрайтын негізгі тақталар: Еуразия, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Үнді-Аустралия, Антарктика, Тынық мұхит тақталары.
Литосфералық тақталар жылына 2-5 см жылдамдықпен қозғалады.

Материктердің Дрейфі

Материктердің жүзіп жүру мүмкіндігі туралы болжамды неміс ғалымы Альфред Вегенер негіздеді.
Вегенер материктердің көлденең бағытта қозғалатынын айтты.
Континенттік дрейф гипотезасының авторы - Альфред Вегенер.
Вегенер - астроном, геофизик, океанолог және метеолог мамандықтарын игерген ғалым.
Мобилизм гипотезасы - материктердің көлденең бағытта қозғалысын құптай отырып, жоғары және төмен бағытта қозғалатындығы туралы болжам.

Жер Қыртысының Түрлері

Материктік жер қыртысының қабаттары: шөгінді, гранитті және базальтты.
Мұхиттық жер қыртысының қабаттары: шөгінді және базальтты.

Спрединг (Мұхит Түбінің Кеңеюі)

Орталық мұхиттық жоталар жүйесінің ұзындығы - 60 000 км.
Мұхиттық ойыстардың базальтты қабаты мұхиттың ортасында қалыптасып, екі жаққа және шетіне қарай ығысатындығын Г. Хесс және Р. Диц жария етті.
Спредингті жайылмалы, созылмалы құбылыстың авторлары - Г. Хесс және Р. Диц.
Спрединг - мұхиторталық тау жоталарындағы рифтік аймақтарда литосфералық тақталардың бөлшектеніп және ығысуы нәтижесінде жас мұхиттық тегінің пайда болуы.
Мұхит түбінің кеңеюі - Спрединг.

Субдукция

Қарсы орналасқан тақталар бір-бірімен жылына 6 см-ден төмен жылдамдықпен соқтығысқанда qалыптасатын нысандар - Қатпарлы таулар.
Үндістан және Азия тақталарының соқтығысуынан Гималай таулары пайда болды.
Суэц каналы және Қызыл теңіз - созылу деформациясына байланысты пайда болған нысандар.
Субдукция - Жер қыртысының жаңа тегі құрылып жатқанда, планетаның басқа бір аудандарында литосфераның кейбір блоктары төмен түсіп, мантия қабатындағы заттармен араласуы.

Тақталар Қозғалысы

Тақталар қозғалысы - мантияның тығыздығы төмен, иілгіш жоғары қабатында жүретін процесс.

Жер Шарының Үлкен Бөліктері

Еуразия - Жер шарындағы ең ірі материк.
Платформа - Жер қыртысының тұрақты, қозғалмайтын бөлігі.
Геосинклинал - Жер қыртысының ауқымды және өте қозғалмалы, ұзына бойы созыла орналасқан бөлігі.

Платформалар

Платформалар жасы бойынша ежелгі және жас болып бөлінеді.
Еуразиялық литосфералық платформада кембрийге дейінгі ежелгі платформалар: Шығыс Еуропа және Сібір.
Еуразиялық литосфералық платформада өте ежелгі платформалардың бөлігі: Охот және Колым қалқаны.

Жер Қыртысының Бөлшектері

Сай-жыралар - Жер қыртысының терең опырылған жерлері.
Төбе - Жер қыртысының жарықтары арқылы жоғары көтерілген бөлігі.
Алтай - қатпарлы-жақпарлы таулы аймақ.
Геосинклиналды аймақтағы баяу тербелудің созылу ауданы - 10-12 км.
Ішкі күштердің әсерінен жиі-жиі қайталанатын үдерістер - қабаттың қатпарланып жиырылуы, жарықтардың пайда болуы, магманың көтерілуі және жер бетіне шығуы.
Платформа - Жер қыртысының өте баяу қозғалатын бөлігі.
Платформадағы қыртыстың баяу тербелуі нәтижесіндегі төмен және жоғары көтерілген жерлердің ауданы - 2-3 км.

Еуразия Материгі

Еуразия материгінде эпипалеозойлық жас платформалар: Тұран және Батыс Сібір.
Кристалды іргетасы жер бетіне шығып жатқан қалқан кездесетін платформалар - Шығыс Еуропа және Сібір.
Шығыс Еуропа платформасында кездесетін қалқандар - Украина және Балтық.
Сібір платформасында кездесетін қалқандар - Анабар және Алдан.

Геосинклиналды Аймақтар

Қазіргі кездегі геосинклиналды аймақтар - Жерорта теңізі жағалауы, Испания, Италия, Альпі және Карпат тауы, Балқан түбегі, Кіші Азия түбегі, Қырым, Кавказ, Копетдаг, Памир, Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай, Гималай, Байкал маңы таулары, Тынық мұхит аралдары.
Сарыарқа - Қазақстанның орталығында орналасқан күмбез тәрізді көтеріңкі таулы аймақ.

Қазақстанның Тектоникалық Ерекшеліктері

Қазақстан аумағында кездесетін бұрынғы геосинклиналдың орнында пайда болған тектоникалық ойыстар - Балқаш, Алакөл, Шу-Іле, Зайсан.
Қазақстан аумағында кездесетін бұрынғы геосинклиналдың орнында пайда болған тауаралық ойыстар - Балқаш, Алакөл, Шу-Іле, Зайсан.

Тектоникалық Цикл

Материктің үстіңгі қабатындағы геосинклиналдар мен тақталардың тарихы бірнеше этаптарды қамтиды - Тектоникалық цикл.
Тектоникалық циклдердің орташа ұзақтығы - 200 млн жыл.

Литосфералық катаклизмдер

Жойқын апатты жағдай, табиғаттағы катастрофа – Катаклизм.
Литосфералық катаклизмдерге жататын апаттар – Жер сілкінісі, жанартаудың атқылауы.
Скопъе қаласында жантүршігерлік сейсмикалық апат тіркелген уақыт – 1963 жылы 27 шілде.
Жер қыртысының терең қойнауындағы кенеттен күш алып қозғалған жері қалай аталады – Жер сілкінісінің ошағы.
Сейсмикалық толқындардың түрлері – Бойлық, көлбеу.
Дүмпудің жер бетіне шығатын жері – Эпицентр.
Гоби-Алтай аймағындағы күші 11 балдық жер сілкінісі болған уақыт – 1954 жылы 4 желтоқсан.
1954 жылы 4 желтоқсанда Моңғолия жерінде болған жер сілкінісі – Гоби-Алтай.
1954 жылы 4 желтоқсанда Моңғолия жерінде болған жер сілкінісінің әсерінен қалыптасқан жарықтың ұзындығы – 270 км.
Сицилияның Мессина қаласында апатты жер сілкінісі болған уақыт – 1908 жылы 28 желтоқсан.
Арменияның Спитак қаласында апатты жер сілкінісі болған уақыт – 1988 жылы.
Жамбыл облысы Құлан стансысында күші 7 балдық жер сілкінісі болған уақыт – 2003 жылы.
Жер сілкінісі әсерінен теңіз жағалауында туындайтын толқындар – Цунами.
Цунами сөзінің жапон тілінен аударғандағы мағынасы – «Үдемелі толқын».
Күшті жер сілкінісінің әсерінен, мұхит бетінде қалыптасатын жойқын, өте биік толқын – Цунами.
Цунамидың су бетіндегі жылдамдығы – 400-800 км/сағ.

Сейсмикалық белдеулер

Жер сілкінісі жиі болатын екі белдеу:
- Бірінші сейсмикалық белдеу – Тынық мұхиттық белдеу.
- Екінші сейсмикалық белдеу – Жерортатеңіздік немесе Альпілік.
Тынық мұхиттық сейсмикалық белдеу құрамына кіретін нысандар – Камчатка түбегі, Курил аралдары, Сахалин аралы, Жапон және Филиппин теңізі, Жаңа Зеландия аралы, Солтүстік және Оңтүстік Америка жағалаулары.
Жерортатеңіздік немесе Альпілік сейсмикалық белдеу құрамына кіретін нысандар – Португалия жағалауындағы Жасыл мүйіс аралынан шығысында Жаңа Гвинея аралына дейінгі 15 000 км.
Ұлы Шығыс Африка тектоникалық жарығының бойында орналасқан сейсмикалық белдеу – Шығыс-Африкалық сейсмикалық белдеу.
Орта-Азиялық сейсмикалық белдеудің құрамына кіретін нысандар – Тянь-Шань таулы жүйесі, Моңғол Алтайы, Хангай таулы үстірті, Байкал маңы таулары, Кунь-Лунь, Нань-Шань.

Жанартаулар

Терең магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, тау жыныстарының атқылап тұратын жер қыртысындағы жарықтардың үстінде пайда болған құбылыс – Жанартау.
Конус және күмбез тәрізді геологиялық жолмен пайда болған таулар – Жанартау.
Жанартаудың шыңында болатын кесе немесе шұңғыма тәрізді ұңғы – Кратер.
Кратердің төменгі жағы бойлық канал арқылы жалғасатын жанартау бөлігі – Көмей.
Жер бетіне төгілген магма – Лава.
Жанартау кратері арқылы лавамен бірге жер бетіне шығатын заттар – Үлкен мөлшердегі күл, әртүрлі құрамдағы газдар, қатты заттар.
Жанартау кратерінен лавамен бірге жер бетіне шығатын ең ірі қатты денелер – Жанартаулық бомба.
Жанартаулық бомбалардың өлшемі – 5-10 см.
Жанартаудың түрлері – Сөнген, сөнбеген.
Көмейінен ұдайы шаң-тозаң және магма атқылап тұратын жанартаулер – Сөнбеген жанартау.
Жанартаудың атқылағаны туралы тарихи деректер кездеспеген жанартау түрі – Сөнген жанартау.
Сөнген жанартаулар – Эльбрус, Казбек.
Кавказда орналасқан сөнген жанартаулар – Эльбрус, Казбек.

Гейзерлер

Арагідік атқылайтын булы фонтан – Гейзер.
«Великан» гейзері орналасқан аймақ – Камчатка.
Камчаткадағы «Великан» гейзерінің биіктігі – 50 метр.
Камчаткадағы «Великан» гейзерінің буының таралу биіктігі – 300 метр.
Камчаткадағы орналасқан гейзерлердің атқылау арақашықтығы – 10 минуттан 5,5 сағат аралығы.
Гейзер суларын, оның парын және ыстық суын пайдаланады – Үй-жайды, жылыжайды, монша т.б.жылыту үшін.
Жер астынан шығатын термальды ыстық суды пайдаланады – Емдік бағытта.