Табиғи ресурстар класы

### Табиғи ресурстар

• Табиғат пен қоғам тығыз байланысты және біртұтас жүйе болып табылады.
• Табиғи ресурстар – адамзат қоршаған ортадан алатын және өмір сүруіне, шаруашылығына пайдаланатын табиғат элементтері.
• Табиғи ресурстарға мыналар жатады: тау жыныстары, ауа, су, топырақ, өсімдік, жануар, климат, жел.
• Табиғи ресурстардың жіктелуі:
  • Минералдық (пайдалы қазбалар)
  • Су (құрлықтағы су)
  • Жер (жер қоры)
  • Биологиялық (жер биомассасы)
  • Дүниежүзінің мұхиттық ресурсы
  • Климаттық (жел, жылу, ылғал, жарық)
  • Ғарыштық (күн радиациясы)
  • Рекреациялық (демалу және туризм ресурсы)
• Табиғи ресурстардың екі түрі бар: сарқылатын және сарқылмайтын.
• Сарқылмайтын ресурстарға мыналар жатады:
  • Ғарыштық (Күннің энергиясы, Ай әсерінен судың көтерілуі мен қайтуы)
  • Климаттық (су, жел энергиясы, ауа массасы)
• Сарқылатын ресурстар қалпына келетін және қалпына келмейтін болып бөлінеді.
• Қалпына келетін ресурстарға мыналар жатады:
  • Биосфера (өсімдік, жануар)
  • Ауызсу
  • Топырақ
  • Ауа
• Қалпына келмейтін ресурстарға мыналар жатады:
  • Минералды байлықтар
• Ресурспен қамтамасыз етілу – табиғи ресурстың мөлшері мен оларды қолдану өлшемі арасындағы қатынас.
• Қазақстанда уран қорының ¼, хромның 1/7, қорғасын мен мырыштың 1/10 орналасқан.
• Табиғи ресурстарды игерудегі мәселелер:
  • Пайдалы қазбаларды іздеудің тереңдік және көлденең бағыттары.
  • Пайдалы қазбаларды игерудегі қиындықтар.
  • Көлік шығынына әкелетін өндіру және өңдеу салаларын орналастырудағы үйлесімсіздік.
  • Өндіретін шикізаттың және тау-кен геологиялық және тау-кен техникалық жағдайларының нашарлауы.
  • Пайдалы қазба өндірісінің және меншікті капитал жұмсалымының өнідірілетін шикізаттың бірлік уақытына шаққандағы өзіндік құнының өсуі.
  • Қайта өңдеу және іске қосу кезінде минералды және орманды ресурстарды жоғалту.
  • Табылған шикізатты кешенді түрде қолданбау.
  • Кен орындарында ескі өндіру әдістері мен техникаларды қолдану.
  • Табиғи ресурстарды игеру аймақтарындағы экологиялық тепе-теңдікті бұзу.

Табиғи ресурстарды игерудегі қиындықтар

• Табиғи ресурстарды игерудегі қиындықтар:
  • Игеру және қолдану қиындығы
  • Экологиялық зардаптар

Табиғи ресурстарды рационалды пайдалану:

• Табиғи ресурстарды рационалды пайдалану жолы:
  • Минералды шикізаттарды қайта өңдеу және үдемелі байыту технологияларын енгізу.
  • Тау-кен өндірісіндегі қалдықтарды жою немесе қайта өңдеу.
  • Шикізат өндіретін аудандардағы топырақты қайта өңдеу.
  • Энергия және материал шығынын азайту.
  • Шикізаттарды қайталап қолдану.
  • Сумен қайта жабдықтау жүйесін жетілдіру.
  • Шикізат базаларының жанында аумақтық-өндірістік кешендерді салу.
  • Басқа арзан шикізат көзін табу.

Ақпараттық-географиялық жүйелер

• Деректерді автоматты түрде пайдалану арқылы картографиялық-географиялық деректер қоры қалыптасады.
• Математикалық-картографиялық модель ақпаратты цифрлау арқылы алынатын мәлімет болып табылады.
• Карта сапалы, әртүрлі түс қолданылған және картографиялық стандартқа сай жасалған туынды.
• Деректер қоры – зерттеу нысанының цифрлық геоақпараттық моделі.

Инфрақұрылым

• Материалдық өндіріске және тұрғындарға қызмет көрсету саласының ірі тобы - инфрақұрылым
• Инфрақұрылымның құрамы:
  • Коммуникациялық (көлік және байланыс)
  • Әлеуметтік (денсаулық, білім, сауда, туризм)

Көлік Жүйесі

• Көлік жүйесі - бір-бірімен көлік жолдары және тораптары арқылы байланысқан барлық көлік түрлерінің жиынтығы
• Көлік жүйесінің басты міндеті - жүк және жолаушы тасымалы
• Дүниежүзілік ішкі жүк айналымының 85% дамыған елдерге тиесілі

Көлік Желісі

• Көлік желісінің ұзындығы - мемлекеттегі және оның аймағындағы барлық жолдардың ұзындығы
• Көлік желісінің жиілігі - жол ұзындығының аумақ ауданы бірлігіне қатынасы

Көлік Жұмысының Бағалануы

• Көліктің жұмысы келесі көрсеткіштермен бағаланады:
  • Тасымалданған жүктің салмағы және жолаушылардың саны
  • Жүк айналымы немесе жолаушының жолдың ұзындығына қатынасы

Көлік Түрлері

• Көліктің негізгі түрлері:
  • Құрлық
  • Су
  • Әуе

Теміржол

• Теміржол - құрлық көліктерінің арасында ерекше рөл атқаратын көлік түрі
• Теміржол - ауа-райы жағдайын талғамайтын көлік түрі
• Теміржол - қозғалысы тұрақты, тасымалдау құны арзан және тасымалданатын жүктің салмағы жоғары болуымен ерекшеленетін көлік түрі
• Теміржолдың ұзындығы бойынша жетекші елдер:
  • АҚШ, Ресей, Үндістан, Қытай, Германия, Франция
• Теміржолдың жиілігі жоғары елдер - Батыс Еуропа елдері
  • Батыс Еуропада 1000 км2-ге 100 км-ден астам теміржол тиесілі
• Теміржол жиілігі ең төмен елдер - Африка, Азия, Латын Америкасы
• Қазақстанда меридиан бағытында орналасқан теміржол магистралдары:
  • Орынбор-Ташкент
  • Түркістан-Сібір (Семей-Алматы-Құлан)
  • Трансқазақстан (Петропавл-Қарағанды-Шу)
• Қазақстанда ендік бағытында орналасқан теміржол магистралдары:
  • Ортасібір (Челябинск-Қостанай-Көкшетау-Қарасу)
  • Оңтүстіксібір (Қарталы-Астана-Құлынды-Барнаул)

Автомобиль

• Автомобиль - жүкті жылдам және соңғы пунктке дейін жеткізе алатын көлік түрі
• Автомобиль көлігінің қолайсыз жағы - жанармайды көп жұмсауы және қоршаған ортаны ластауы, тасымалдау құны жоғары
• Дүниежүзінде автомобиль - салмағы бойынша жүк тасымалдаудан 1 орынды алатын көлік түрі
• Қысқа қашықтыққа тасымалдауда жетекші орын алатын көлік - автомобиль
• Автомобиль жолының ұзындығы бойынша жетекші мемлекет - АҚШ
• АҚШ-тағы автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы - 5 млн км
• Автомобиль жолдарының жиілігі бойынша жетекші орын алатын елдер - Батыс Еуропа елдері, Жапония
• Қазақстандағы автомагистралдардың жалпы ұзындығы - 100 мың км

Құбыр Көлігі

• Құбыр көлігі - сұйық және газтәрізді жүктерді тасымалдауда жетекші орын алатын көлік
• Құбыр көлігі - жүкті тоқтаусыз жеткізетін және көп қызмет күшін талап етпейтін көлік түрі
• Ең ұзын құбыр жолдары - Ресей, АҚШ, Канада
• «Дружба» құбыр жолының ұзындығы - 5 мың км
  • «Дружба» - Ресейдің Батыс Сібірдегі газын Батыс Еуропаға тасымалдайтын құбыр жолы
• Қазақстандағы құбыр жолының ең жиі орналасқан ауданы - Батыс
• Қазақстан арқылы өтетін құбыр жолдары:
  • Орта Азия-Орталық
  • Бұхара-Орал
• Қазақстанның солтүстігінен оңтүстігіне тартылған мұнай құбыр жолы - Омск- Павлодар-Шымкент-Шарджоу

Теңіз Көлігі

• Теңіз көлігі - су көліктерінің ішіндегі ең маңыздысы
• Теңіз көлігі - пайдалану құны арзан және жүк тасымалынан жетекші орын алатын көлік түрі
• Теңіз көлігі - мемлекетаралық жүк тасымалдаудың 80% тиесілі көлік түрі
• Теңіз көлігі - жүкті ұзақ қашықтыққа тасымалдайтын, жүк айналымында бірінші орын алатын көлік түрі
• Теңіз көлік жолының жиі орналасқан аймағы - Атлант мұхиты
• Атлант мұхиты - дүниежүзіндегі теңіз арқылы тасымалданатын жүктің 40% тиесілі
• Тынық мұхит жағалауында орналасқан алпауыт мемлекеттер:
  • АҚШ, Ресей, Қытай, Жапония
• Теңіз көлігі - Қазақстан үшін соңғы орындағы көлік түрі
• «Астана», «Алматы», «Абай», «Алатау» - Каспий теңізі арқылы Ресей мен Әзірбайжанның теңіз порттарына жүк тасымалдайтын танкерлер

Өзен Көлігі

• Еуропаның ірі өзен артериялары:
  • Рейн, Дунай, Одер, Эльба
• Еуропаның су көлігі дамыған өзендері:
  • Рейн, Дунай, Одер, Эльба
• Ресейдің су көлігі дамыған өзендері:
  • Еділ, Обь, Енисей
• АҚШ-тың су көлігі дамыған аймақтары:
  • Миссисипи және Ұлы көлдер
• Қазақстанның су көлігі дамыған өзендері:
  • Ертіс, Жайық

Әуе Көлігі

• Әуе көлігінің ерекшелігі - жылдамдығы, кез келген ауданға жүкті жеткізе алатындығы
• Әуе көлігі - өте қымбат көлік түрі
• Әуе көлігі - жолаушыларды, жедел және тез бұзылатын азық-түлік жүктерін тасымалдайтын көлік түрі
• Әуе көлігі жақсы дамыған елдер:
  • АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Германия, Жапония, Қытай
• АҚШ - дүниежүзіндегі жолаушы тасымалының жартысына жуығын өз мойнына алған мемлекет
• Қазақстанның басты «әуе айлағы» - Астана
• Қазақстандағы әуе тасымалымен айналысатын авиакомпаниялар саны - 20
• Қазақстандағы ең үлкен авиакомпания - «Эйр Астана»
  • «Эйр Астана» - халықаралық және ішкі жолаушылардың 3/5 бөлігін тасымалдайтын Қазақстандық авиакомпания

Аймақтық Көлік Жүйесі

• Солтүстік Америка - аймақтық көлік жүйесі арасында жетекші орын алатын аймақ
• Солтүстік Америка - жол қатынасының ұзындығы мен жүк тасымалдау жөнінен жетекші орын алатын аймақ (30%)
• Батыс Еуропаның көлік жүйесі - жүк тасымалдаудың 20% ...