Statistikanın predmeti və metodu

Mövzu 1: Statistikanın Predmeti və Metodu

• Plan:
  • Statistika haqqında ümumi anlayış
  • Statistikanın predmeti
  • Statistikanın metodologiyası
  • Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində statistikanın vəzifələri

Statistika Haqqında Ümumi Anlayış

• "Statistika" termini latın dilində "status" (hadisələrin vəziyyəti) və italyan dilində "stato" (dövlət) sözlərindən yaranıb.
• Statistika dedikdə, dövlət işlərini bilən, dövlət haqqında məlumatları cəmləşdirən elm başa düşülür.
• Bu termindən ilk dəfə alman alimi Qotfrid Axenval (1719-1772) istifadə edib.
• 1746-cı ildən etibarən Qotfrid Axenval Marburq və Qettinqen universitetlərində "statistika" adlandırdığı yeni fənni tədris etməyə başlayıb.
• Alman təsviri məktəbinin əsasını qoyan Q. Axenvalın statistika haqqında baxışları müasir baxışlardan fərqlənir.
• Q. Axenvalın statistikası dövlətlərin siyasi vəziyyətini təsvir edirdi.
• İngilis Siyasi Arifmetika məktəbinin yaradıcıları Con Qraunt (1620-1674) və Vilyam Pettinin (1623-1687) elmi baxışları müasir baxışlara daha yaxın olub.
• K.Marks Vilyam Pettini siyasi iqtisadın atası və statistikanın yaradıcısı adlandırıb.
• 20-ci əsrin birinci yarısında statistika elmində statistik-riyazi məktəb meydana gəlib.
• Bu istiqamətin inkişafı Belçika statistiki A. Ketlenin (1796-1874) adı ilə bağlıdır.
• A. Ketle statistik göstəricilərin sabitliyi nəzəriyyəsinin işlənməsində xüsusi rol oynayıb.
• F.Qalton (1822-1911), K.Pirson (1857-1936), V.Qosset (1876-1936), R.Fişer (1890-1962), M.Mitçel (1874-1948) kimi alimlərin riyazi istiqamətin inkişafında xidmətləri olub.
• Hazırda statistika termini üç mənada işlədilir:
  • Adamların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini əks etdirən məlumatların toplanması, işlənməsi və təhlilinə yönəlmiş xüsusi praktiki fəaliyyət sahəsi.
  • Statistika təcrübəsində istifadə olunan nəzəri fikirlərin və metodların işlənməsi ilə məşğul olan elm sahəsi.
  • Dövri mətbuatda və külliyyatlarda dərc edilən statistik məlumatlar.

Statistikanın Predmeti

• Hər bir elmi digər elmlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət onun predmetidir.
• Statistika kütləvi ictimai-iqtisadi hadisələrin kəmiyyət tərəfini öyrənir.
• Statistikanın predmetinin xüsusiyyətləri:
  • İctimai-iqtisadi hadisə və proseslərin kəmiyyət tərəfini konkret məkan və zaman şəraitində öyrənir.
  • Tədqiqatlarda fərdi faktlara deyil, kütləvi hadisə və proseslərə əsaslanır.
  • İctimai-iqtisadi hadisə və proseslərin kəmiyyət tərəfini keyfiyyət tərəfindən ayırmadan öyrənir.
  • İctimai-iqtisadi hadisə və proseslərin quruluşunu səciyyələndirir.
• Statistika konkret məkan və zaman şəraitində kütləvi sosial-iqtisadi hadisələrin kəmiyyət tərəfini keyfiyyət tərəfindən ayırmadan öyrənir.

Statistikanın Əsas Anlayış və Kateqoriyaları

• Statistika hadisələrin kəmiyyət tərəfini öyrənərkən müxtəlif anlayış və kateqoriyalardan istifadə edir:
  • Məcmu
  • Məcmu vahidi
  • Əlamət
  • Variasiya
  • Statistik göstərici
  • Qanunauyğunluq
• Statistika elminin mühüm xüsusiyyəti,öz predmetini öyrənərkən statistik məcmu (toplu və ya yığım) yaratmasıdır.
• Statistik məcmu dedikdə müəyyən məkan və zaman şəraitində hər hansı əlamət üzrə eyni keyfiyyətə malik vahidlər çoxluğu başa düşülür.
• Statistik məcmunu çox hallarda kütləvi hadisələr adlandırırlar.
• Statistik məcmuun əlamətləri:
  • Kütləvilik
  • Yekcinslik
  • Bütövlük
  • Vahidlər arasında qarşılıqlı əlaqə
  • Variasiya
• Hər bir məcmu ayrı-ayrı vahidlərdən ibarətdir.
• Məcmuun ayrılıqda götürülən hər bir ünsürü statistik məcmuun vahidi adlanır.
• Cəmiyyət həyatında baş verən hadisə və proseslər statistika tərəfindən statistik göstəricilər vasitəsilə öyrənilir.
• Statistik göstərici öyrənilən hadisənin xassəsinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsidir.
• Statistika statistik göstəricilərin köməyi ilə öyrənilən hadisələrin həcmini, xüsusiyyətlərini, inkişaf qanunauyğunluqlarını və qarşılıqlı əlaqəsini xarakterizə edir.
• Əlamət statistika elminin göstərici ilə sıx bağlı olan mühüm kateqoriyalarından biridir.
• Statistikada əlamət dedikdə öyrənilən hadisəyə xas olan xassə başa düşülür.
• Statistikanın öyrəndiyi əlamətlər ya məna anlayışları ilə, ya da ədədi qiymətlərlə ifadə oluna bilər.
• Əlamətlər iki yerə bölünür:
  • Keyfiyyət (atributiv) əlamətləri
  • Kəmiyyət əlamətləri
• Məna anlayışları ilə ifadə olunan əlamətlər keyfiyyət (atributiv) əlamətləri adlanır (məsələn, insanın cinsi, təhsil pillələri).
• Əgər atributiv əlamət bir-birinin əksi olan iki qiymətdən yalnız birini qəbul edə bilərsə, ona alternativ əlamət deyilir.
• Ədədi qiymətlərlə ifadə olunmuş əlamətlər kəmiyyət əlamətləri adlanır (məsələn, insanın yaşı, neft hasilatı, taxıl istehsalı).
• Öyrənilən hadisənin ayrı-ayrı vahidləri müəyyən əlamətə görə bir-birindən fərqlənirlər. Bu, əlamətin variasiyası adlanır.
• Konkret statistik tədqiqatda əlamətlər əsas (mühüm) və ikinci dərəcəli (qeyri-mühüm) əlamətlərə ayrıla bilər.
• Öyrənilən hadisələri bilavasitə xarakterizə edən əlamətlərə əsas əlamətlər deyilir.
• Öyrənilən hadisələrin daxili məzmunu ilə bağlı olmayan əlamətlərə isə ikinci dərəcəli əlamətlər deyilir.
• Qanunauyğunluq dedikdə hadisələrdə ardıcıllıq, təkrarlanma və dəyişmə qaydaları nəzərdə tutulur.
• Qanunauyğunluq hadisələrdə baş verən təkrar dəyişilməni xarakterizə edir.
• Statistika qanunauyğunluqları sosial-iqtisadi hadisələrə xas olan və onlar haqqında mövcud kütləvi məlumat əsasında aşkar edilir.
• İctimai hadisələrin inkişafının meyl və qanunauyğunluqlarının öyrənilməsində statistika böyük ədədlər qanununa əsaslanır.
• Böyük ədədlər qanunu obyektiv qanundur və təsadüfilik və zəruriliyin dialektikasını ifadə edir.
• Böyük ədədlər qanununun mahiyyəti odur ki, kifayət qədər böyük saylı hallar üzrə məlumatları cəmlədikdə öyrənilən hallar toplusunun ayrı-ayrı vahidlərinin fərqi qarşılıqlı ödənir və ümumi orta kəmiyyətlərdə hadisənin mühüm xarakterik cizgiləri bütövlükdə ifadə olunur.
• Kütləvi hadisələrin kəmiyyət qanunauyğunluğu onların sayı çox olduqda daha aydın şəkildə görünür.
• Böyük ədədlər qanununun əsas məzmunu bütövlükdə bütün məcmu üçün xarakterik olan müəyyən səviyyədən fərdi meyllərin qarşılıqlı ödənməsindən ibarətdir. Bu qarşılıqlı ödənmələrin nəticəsində qanunauyğunluq meydana çıxır.
• Statistika elmi aşağıdakı hissələrə ayrılır:
  • Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi
  • İqtisadi statistika və onun sahələri
  • Sosial statistika və onun sahələri
• Statistikanın ümumi nəzəriyyəsi ictimai hadisələrin statistik tədqiqinin prinsiplərini və metodlarını, statistikanın ən ümumi kateqoriyalarını öyrənir.
• İqtisadi statistikanın vəzifəsi milli iqtisadiyyatın vəziyyətini, sahələrin qarşılıqlı əlaqəsini, istehsal qüvvələrinin yerləşmə xüsusiyyətlərini, material, əmək və maliyyə resurslarının mövcudluğunu, onlardan istifadənin əldə olunmuş səviyyəsini əks etdirən sintetik göstəriciləri işləyib hazırlamaq və təhlil etməkdən ibarətdir.
• İqtisadi statistikanın sahələrinə daxildir: sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, rabitə, əmək, təbii resurslar, ətraf mühitin mühafizəsi statistikası və s.
• Sosial statistika əhalinin həyat tərzinin və sosial münasibətlərin müxtəlif baxışlarının xarakteristikası üçün göstəricilər sistemi hazırlayır.
• Onun sahələrinə əhali, siyasət, mədəniyyət, səhiyyə, elm, maarif, hüquq və s. statistikası aiddir.
• Sahələr statistikası iqtisadi və ya sosial statistikanın göstəriciləri əsasında təşkil olunur. Onlar isə statistikanın ümumi nəzəriyyəsində işlənmiş kateqoriyalara əsaslanır.

Statistikanın Metodologiyası

• Statistika öz predmetini öyrənmək üçün müxtəlif metodları işləyib hazırlayır və tətbiq edir; bu metodların məcmusu statistik metodologiyanı təşkil edir.
• Statistik tədqiqatda konkret metodun tətbiqi qarşıya qoyulan vəzifədən və ilkin informasiyanın xarakterindən asılıdır.
• Statistik metodologiyanın işlənməsinin və tətbiqinin ümumi əsasını dialektik metod təşkil edir.
• Dialektik metodun mahiyyəti hadisə və proseslərə tam halda, qarşılıqlı əlaqədə, dəyişmədə və inkişafda baxmaqdan ibarətdir.
• İdrakın dialektik metodu iqtisadi nəzəriyyə ilə birlikdə statistikanın nəzəri əsasını təşkil edir.
• Bunlarla yanaşı statistikanın özünəməxsus spesifik metodları var:
  • Statistika müşahidəsi
  • Statistika materiallarının yekunlaşdırılması və qruplaşdırılması
  • Cədvəl
  • Qrafik
  • Ümumiləşdirici göstəricilər (mütləq, nisbi və orta kəmiyyətlər)
  • Balans
  • İndeks və s.
• Statistikada riyazi statistikanın metodları, o cümlədən variasiya sıralarının təhlili, korrelyasiya və reqressiya təhlili geniş tətbiq edilir.
• Son vaxtlar ali riyaziyyatın digər üsullarından da (optimal proqramlaşdırma metodları, surətlərin tanınması və s.) istifadə edilir.

Statistika Tədqiqatının Mərhələləri

• Statistika tədqiqatının üç mərhələsi var:
  • Statistika müşahidəsi: öyrənilən hadisənin ayrı-ayrı vahidləri haqqında ilkin informasiya alınır.
  • Statistika materiallarının qruplaşdırılması və yekunlaşdırılması: öyrənilən hadisə vahidlərinin eyninövlər üzrə qruplaşdırılması, yekunların hesablanması və nəticələrin statistika cədvəlinə daxil edilməsi.
  • İqtisadi təhlil və ya şərh: yekunlaşdırma zamanı alınmış statistik göstəricilərin işlənməsi, hadisənin vəziyyəti və inkişaf qanunauyğunluqları haqqında əsaslandırılmış nəticələrin əldə edilməsi.
• Nəticələr mətn şəklində izah olunur, qrafik və cədvəllərlə müşayiət olunur.
• Materialların işlənməsi zamanı ayrı-ayrı qrupların xüsusiyyətləri,qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları əks etdirən analitik göstəricilər hesablanır.
• Onlar orta və nisbi kəmiyyətlər, variasiya göstəriciləri və indekslər şəklində müəyyən edilirlər.
• Bu mərhələdə statistik metodların bütün arsenalı tətbiq edilir.
• Statistik tədqiqatın mərhələləri bir-biri ilə sıx bağlıdır; birində olan nöqsan bütün tədqiqata təsir göstərir.
• Statistika elminin qaydalarına ciddi riayət olunması bütün mərhələlərdə vacibdir.

Bazar İqtisadiyyatına Keçid Şəraitində Statistikanın Vəzifələri

• Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində inzibati-komanda idarəetmədən iqtisadi idarəetməyə keçilməsi statistika qarşısında yeni vəzifələr qoyur.
• Statistikanın inkişafının yeni mərhələsində onun əsaslı vəzifələri:
  • Elmi surətdə əsaslandırılmış göstəricilər sistemi əsasında cəmiyyətdə baş verən iqtisadi və sosial proseslərdəki dəyişikliklərin hərtərəfli tədqiqi
  • Xalq təsərrüfatının inkişaf meyllərinin ümumiləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması
  • İctimai istehsalın səmərəliliyinin mövcud ehtiyatlarının aşkar edilməsi
  • Qanunverici hakimiyyətin, idarəetmə, icra və təsərrüfat orqanlarının, həmçinin geniş ictimaiyyətin vaxtlı-vaxtında geniş informasiya ilə təmin edilməsi.
• Statistikaya ümumi statistik informasiyanın aşkarlığı, genişlənməsi və ümumi statistik informasiyanın əldə edilməsinin mümkün olması vacibdir.