Średniowiecze: Ramy czasowe, Roland, Bogurodzica

• Notatki ze średniowiecza.

Ramy czasowe średniowiecza w Europie

• Trwało od 476 roku n.e. (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego) do XV wieku.
• Koniec epoki jest związany z odkryciem Ameryki w 1492 roku, wynalezieniem druku przez Gutenberga i upadkiem Konstantynopola w 1453 roku.

Ramy czasowe średniowiecza w Polsce

• Rozpoczęło się około 966 roku n.e. (chrzest Polski) i trwało do końca XV wieku, czyli mniej więcej do 1500 roku n.e.

Pieśń o Rolandzie

• Francuski epos rycerski opowiadający o bohaterstwie Rolanda, który ginie w zasadzce podczas powrotu wojsk Karola Wielkiego z wyprawy do Hiszpanii.
• Roland kieruje się honorem i ginie w walce, mimo możliwości wezwania pomocy.
• Utwór przedstawia ideał rycerza wiernego królowi i Bogu.

Bogurodzica

• Najstarsza polska pieśń religijna, która jest hymnem maryjnym.
• W średniowieczu miała status hymnu narodowego.
• Była śpiewana m.in. przez rycerzy przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku.
• To modlitwa do Matki Bożej o wstawiennictwo u Chrystusa, co świadczy o teocentryzmie epoki.

Lament Świętokrzyski ("Plankt świętokrzyski")

• Utwór o charakterze żałobnym, w którym Maryja opłakuje śmierć Jezusa.
• Ukazuje cierpienie matki po stracie syna, co było nowością w średniowiecznej literaturze religijnej.

Legenda o św. Aleksym

• Hagiograficzny utwór opowiadający o życiu św. Aleksego, który porzuca bogactwo, rodzinę i status społeczny, aby wieść życie pełne ascezy i umartwienia.
• Jest wzorem średniowiecznego świętego, który wyrzeka się dóbr doczesnych, aby skupić się na życiu duchowym.

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

• Utwór ukazujący personifikację Śmierci, która przedstawia swoją wszechwładzę.
• Nikt nie może przed nią uciec.
• Tekst ma charakter moralizatorski, przypominając o nieuchronności śmierci (memento mori).
• Śmierć jest opisana jako postać odrażająca, co miało wywołać w odbiorcach strach i zachęcić ich do pobożnego życia.

Gall Anonim - Kronika polska

• Pierwsza polska kronika, napisana w XII wieku przez anonimowego mnicha (Gall Anonim).
• Opisuje historię pierwszych Piastów i ma na celu ukazanie ich jako idealnych władców.
• Zawiera wiele elementów legendarnych i propagandowych, miała budować autorytet dynastii.

Ważne pojęcia

• Uniwersalizm: idea, według której cała Europa kierowała się wspólnymi wartościami religijnymi i politycznymi, podporządkowanymi Kościołowi katolickiemu.
• Teocentryzm: światopogląd średniowieczny zakładający, że Bóg jest centrum wszechświata, a życie człowieka powinno być podporządkowane religii.
• Dualizm świata: przekonanie, że świat dzieli się na sferę duchową (dobrą) i materialną (złą).
• Anonimowość: w średniowieczu twórcy nie podpisywali swoich dzieł, ponieważ uważano, że talent jest darem Boga i nie powinno się go przypisywać jednostce.
• Danse macabre: „taniec śmierci”, motyw ukazujący śmierć jako nieuchronną i egalitarną, która zabiera zarówno biednych, jak i bogatych.
• Ars moriendi: „sztuka umierania”, średniowieczne traktaty i motywy literackie pokazujące, jak należy dobrze przygotować się na śmierć.
• Memento mori: „pamiętaj o śmierci”, przypomnienie o tym, że życie jest przemijające i należy skupić się na zbawieniu.
• Asceza: wyrzeczenie się dóbr materialnych i przyjemności dla rozwoju duchowego (np. św. Aleksy).
• Pasja: cierpienie Chrystusa, często przedstawiane w sztuce i literaturze.
• Apokryf: tekst religijny nieuznawany za oficjalną część Biblii, często zawierający dodatkowe historie o Jezusie lub świętych.
• Hagiografia: literatura opisująca życie świętych.
• Historiografia: dzieła historyczne, np. „Kronika polska” Galla Anonima.
• Literatura parenetyczna: literatura pouczająca, przedstawiająca wzorce osobowe (np. św. Aleksy jako wzór świętego, Roland jako wzór rycerza).
• Misterium: średniowieczny dramat religijny przedstawiający sceny z życia Jezusa i świętych.
• Moralitet: alegoryczny dramat dydaktyczny, pokazujący walkę dobra ze złem.
• Sztuka romańska i gotycka: style w architekturze i sztuce.
  • Romańska (XI-XII w.) była masywna i surowa.
  • Gotycka (XIII-XV w.) strzelista i bogato zdobiona.
• Scholastyka: metoda nauczania w średniowieczu, łącząca filozofię Arystotelesa z chrześcijaństwem.
• Iluminacja: ręcznie malowane zdobienia w średniowiecznych księgach.
• Karnawał: czas zabawy przed Wielkim Postem, kiedy odwracano porządek społeczny.
• Motyw deesis: przedstawienie Chrystusa jako sędziego, obok którego stoją Maryja i Jan Chrzciciel, wstawiający się za ludźmi.
• Lament (plankt): utwór o charakterze żałobnym, np. Lament Świętokrzyski.
• Motyw Stabat Mater Dolorosa: przedstawienie cierpienia Matki Bożej pod krzyżem.
• Epos rycerski: utwór przedstawiający wzór idealnego rycerza, np. Pieśń o Rolandzie.
• Etos rycerski: zbiór wartości, takich jak honor, odwaga, lojalność wobec władcy i Boga.
• Wzorce osobowe – ideały średniowieczne:
  • Władca - sprawiedliwy, pobożny, silny (np. Bolesław Chrobry).
  • Rycerz - odważny, wierny władcy i Bogu (np. Roland).
  • Święty - ascetyczny, wyrzekający się dóbr materialnych (np. św. Aleksy).