Średniowiecze: Uniwersalizm i Teocentryzm

• Średniowiecze trwało dziesięć wieków, umownie od upadku Cesarstwa Rzymskiego (476 r.) do upadku Konstantynopola (1453 r.), odkrycia Ameryki (1492 r.) lub wynalezienia druku (1450 r.).
• Nazwę "wieki średnie" wprowadzili ludzie renesansu, lekceważąc epokę jako okres przejściowy między antykiem a odrodzeniem.
• To w średniowieczu ukształtowała się mapa polityczna Europy i zaczęły powstawać uniwersytety, a także style romański i gotycki.

Terminy Opisujące Epokę

• Uniwersalizm średniowieczny oznaczał jednorodną Europę, podporządkowaną władzy kościelnej (papież) i świeckiej (cesarz), posługującą się łaciną.
• Teocentryzm to uznanie Boga za najwyższą wartość, podporządkowanie mu życia i działania człowieka.
• Augustynizm, system stworzony przez św. Augustyna, zakładał Boga jako źródło wiedzy i wiary, a poznanie poprzez oświecenie (iluminację).
• Człowiek jest całkowicie podporządkowany Bogu, a dramat polega na rozdarciu między pokusami ciała a pragnieniem zbliżenia się do Boga.
• Tomizm, system filozoficzny św. Tomasza z Akwinu, podkreślał rolę rozumu w poznaniu, uznając istnienie prawd objawionych przez Boga.
• Franciszkanizm, system św. Franciszka z Asyżu, zakładał akceptację świata, szacunek dla istot żyjących, ubóstwo i wolność.
• Scholastyka to nauka wyjaśniająca prawdy wiary za pomocą rozumu i Logiki Arystotelesa.
• Danse macabre to taniec śmierci, jeden z głównych motywów sztuki średniowiecznej.
• Styl romański cechowała zwarta kompozycja z prostych brył geometrycznych, surowość i kamień jako budulec.
• Styl gotycki dążył do kontaktu z Bogiem poprzez strzeliste katedry.

Hasła i Idee Epoki

• "Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz" oraz "memento mori" przypominały o śmierci.
• Teocentryzm i przekonanie o życiu jako drodze do nieba były głównymi ideami.
• Genezą wszechobecności śmierci była niska długość życia, choroby, wojny i silna rola Kościoła.

Wzorce Osobowe

• Rycerz kształtował się na dworach, a ideał rycerski propagowano w eposach ("Historia o rycerzach Okrągłego Stołu", "Pieśń o Nibelungach", "Słowo o wyprawie Igora", "Pieśń o Rolandzie").
• "Pieśń o Rolandzie" opowiada o bitwie w obronie wiary chrześcijańskiej, Roland to postać dumna i odważna, a Oliwier mądry i roztropny.

Utwory i Twórcy

• Chretien de Troyes tworzył historie o królu Arturze, w których pojawia się topos błędnego rycerza.
• "Dzieje Tristana i Izoldy" poruszają temat miłości, tragizmu postaci i konfliktu między honorem a miłością.
• Legenda o świętym Aleksym opowiada o księciu, który poświęcił się Bogu.
• François Villon to francuski poeta, autor "Wielkiego testamentu".

Najstarsze Zabytki Języka Polskiego

• Polskie nazwy w tekstach łacińskich: "Geograf bawarski", "Dagome iudex", "kronika biskupa Thietmara", "Bulla gnieźnieńska", "księga henrykowska" ("daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj").
• Pierwsze teksty po polsku: "Bogurodzica", "Kazania świętokrzyskie", "Kazania gnieźnieńskie", "Psałterz floriański", "Psałterz puławski", "Biblia królowej Zofii".
• Późniejsze piśmiennictwo: "O zachowaniu się przy stole", "Satyra na leniwych chłopów", "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", "Skarga umierającego", "Dusza z ciała wyleciała", "Legenda o świętym Aleksym", modlitwy.
• Bogurodzicę cechuje prośba o życie na ziemi i szczęście po śmierci.

Satyry i Żale

• Żale Matki Boskiej pod krzyżem to plankt, utwór poezji średniowiecznej.
• O zachowaniu się przy stole to wiersz obyczajowo-dydaktyczny.
• Satyra na leniwych chłopów jest utworem anonimowym, obrazuje konflikty między panami i chłopami.
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią to wiersz dydaktyczny, alegoria śmierci.

Cechy Kronik Średniowiecznych

• Dydaktyzm, brak krytycyzmu, elementy fikcyjne i panegiryzm.
• Kronika Galla Anonima obejmuje okres od Popiela do 1113 roku.
• Kronika Wincentego Kadłubka, z XIII wieku.
• Kronika Jana Długosza, z XV wieku.

Gatunki Uprawiane w Średniowieczu

• Przejęte ze starożytności: pieśni, satyry, tragedie.
• Nowe: żywoty świętych, dramaty religijne (misteria i moralitety).
• Literatura parenetyczna propagowała wzorce osobowe.
• Dante Alighieri to włoski poeta, autor "Boskiej komedii".